Ekskluzive/Intervistë e publicistit Fran Gjoka me shkrimtarin Viron Kona
Fran Gjoka
Z. Viron, ju keni shkruar disa libra për emigracionin. Është ky një interesim i veçantë juaji si shkrimtar?
Viron Kona: Shpesh gjërat janë rezultat i kushteve dhe rrethanave që krijohen, jo gjithçka mund ta planfikojmë, madje shpesh herë jeta na çonë në situata të atilla, që nuk i kemi menduar kurrë më parë. Për shembull, mua asnjëherë nuk më kishte shkuar mendja se do të shkoja refugjatë dhe do të punoja hamall në Greqi. Ky fakt jetësor, por dhe i detyruar nga rethanat, ishte shkaku që unë shkrova romanin tim të botuar disa herë “Drithërimat e yjeve”, ku trajtohet jeta një intelektuali shqiptar në emigracion. Ose rrethanat shëndetësore më çuan në vitin 1987 në Budapest për një operacion të rëndë të pankreasit. Kur u ktheva, me shënimet që kisha mbajtur, shkrova romanin “Dëgjoma zemrën, Budapest”! Në vitin 1982 më ngarkuan detyrën kryetar i një ansambli artistik të këngëve dhe valleve në një turne në Turqi. Kur u ktheva, shkrova romanin “Yje mbi Bosfor”, në vitin 2011…
Si i keni përjetuar ju zhvillimet e kulturës dhe të artit në botë?
Viron Kona: Ne në Shqipëri u edukuam me artin e realizmit socialist. Pak njerëz dinin për artin modern, rrymat moderne në letërsi, poezi, pikturë, skulpturë, koreografi, muzikë etj. Pas hapjes me botën, si dhe të tjerët, edhe unë doemos që i përjetova brenda vetes zhvillimet e botës moderne e bashkëkohore dhe krijova një vizion tëri dhe më të gjerë. Tek e fundit ajo që është e mirë dhe e bukur në SHBA, është e mirë dhe e bukur edhe në Shqipëri dhe Francë; ajo që është e mirë dhe e bukur në Angli e Itali, është e mirë dhe e bukur edhe në Shqipëri, Greqi apo Maqedoni. Më e mira dhe me e bukura përqafohen.
Me kushte dhe mundësi më të mira, do të kishte zhvillime më të dukshme kultura dhe arti në vendin tonë?
Viron Kona: Po. Krijimi i disa kushteve më të mira teknike-ekonomike-kulturore etj., do të çonin në zhvillime të reja, në shpërthime të potencialeve krijuese. Si individë, shqiptarët janë shumë të zotë dhe më aftësi të rralla krijuese. Ata po dëgjohen dhe po prezantohen sot suksesshëm si këngëtarë, instrumentistë, balerinë, aktorë teatri dhe kimemaje, si piktorë e skulptorë, sportistë, por dhe si shkencëtarë dhe ekonomistë, si gazetarë, politikanë dhe shkencëtarë deri edhe astronautë të hapësirës kozmike. Vetëm në Italinë fqinje janë disa këngëtarë dhe balerinë të rangut të lartë, por, kështu dhe në Greqi, Francë, Gjermani, SHBA, Skandinavi etj.
Shumë njerëz mendojnë se ju jetoni në Suedi?
Viron Kona: Po kështu më thonë shumë miq të mi, por në fakt unë banoj në Tiranë. Ky opinion vjen sepse kam shkruar disa libra që ia kushtoj Suedisë dhe veçanërisht bashkëkombëseve tanë që jetojnë dhe punojnë atje. Në të vërtetë unë kam shkuar atje i ftuar katër herë nga tre apo katër ditë.
Si ndodhi që shkove në Suedi, cilët janë librat që i keni dedikuar Suedisë dhe bashkkombësve shqiptarë?
Viron Kona: Në vitin 2006, libri im për fëmijë “Eh more Bubulino!” fitoi çmimin UNICEF kur kjo organizatë Botërore e Fëmijëve festonte 60 – vjetorin e krijimit të saj. Libri u shpall më i miri i vitit 2006. Në atë kohë veç librave, unë botoja tregime në gazeta, portale e revista brenda dhe jashtë vendit. Revista “Dituria” e Boråsit, Suedi, organ i QKSH “Migjeni” atje, botoi disa nga këto tregime. Një ditë prej ditësh, drejtuesi i kësaj reviste, që më vonë do të bëhej nga miqtë e mi më të mirë, z. Sokol Demaku, erdhi në Shqipëri së bashku e drejtorin e shkollës së “Fjardingskolan” të qytetit të Boråsit, Per Kettisen dhe me dy mësuese Annette Ekelund dhe Sonja Persson. U takuam dhe, pas bisedës që bënë me mua, ata vendosën përkthimin e librit tim “Eh, more Bubulino!” në gjuhën suedeze. Pas kësaj më ftuan në një ceremoninë përuruese, që nuk do ta harrojë kurrë dhe që do të më shoqërojë tërë jetën. Me tej, unë, si mirënjohje, por dhe si një shkrimtar që impresionohet nga një vend me zhvillime të gjithanshme siç është Suedia, shkrova fillimisht librin “Bukuri suedeze”. Pastaj, kur shkova për herë të dytë, të tretë dhe të katërt shkrova librat: “Për ju Miqtë e mi”, “Zonja nga Boråsi”, “Poleni vikng” (me bashkautorë z. Sokol Demaku). Në vazhdim shkrova monografitë: “Ju dua më shumë se veten!”, “Kur vjen Sokoli”, “Marigoja shqiptare në Norvegji”…
Meqënese keni shkruar kaq shumë për emigrantët, mendoni se ikja “e çmendur” e shqiptarëve nga vendi i tyre është vetëm për shkak të kushteve ekonomike?
Viron Kona: Ne nuk e kemi luksin të zgjedhim sipas ligjeve dhe të drejtave të lëvizjes së lirë. Një italian apo francez, e zgjedhë se ku do të shkojë të ndërtojë jetën: në Amerikë, Kanada, Londër? Ne, shpesh herë nisemi për në një vend dhe përfundojmë në një tjetër,madje ndodh që edhe na kthejnë siç kthehen “pakot postale” pa adresë të saktë.
Shkaqet pse shqiptarët largohen apo “braktisin” vendin, janë në radhë të parë për një jetë më të mirë ekonomike, por edhe më të sigurtë për vete dhe për fëmijët e tyre. Por shkaqet janë edhe social-politike, pasiguria për të qëndruar në Shqipëri për shkak të gjendjes së pastabilizuar. Shqiptarët janë ata që vuajnë pasojat, kurse poltikanët që “shqetësohen” aq shumë dhe vënë kujën se po u ikin shqiptarët (votuesit) mendoj se janë ata shkaktarët e parë të kësaj “përzënie”. Politikanët nuk u thonë shqiptarëve “ikni”, por e bëjnë këtë me veprimet që kryejnë. Njerëzit në Shqipëri thonë: “Këtu punë s`ka, por s`duken shanse as në horizont, ai është gri. Këtu s`ka stabilitet social dhe politik, këtu përditë ka kronika të zeza që përsëriten “non stop” 24 orë dhe, kësisoj, ajo që i ndodh njërit mund t`i ndodh edhe tjetrit. Kur ne shikonim “Oktapodin” me Mikele Plaçidon në vitet 80-të, tmerroheshim, por ato që shihnim në atë film, këtu po i shohim si të zakonshme. Ndërkaq, leksiku i gjuhës shqipe është ngushtuar vetëm në fjalët “drogë, krim, vjedhje, korrupsion, rrëzim qeverish, tritol, bomba molotov…”. Palët poltike e shohin njëra-tjetrën si armike. Edhe autoblindat e bankave që ruhen nga dhjetëra policë nuk kanë siguri jo më njeriu i thjeshtë…” Këto situata bien si “kambana funebre” edhe te mërgimtarët, të cilët, edhe nëse kishin një mendje të ktheheshin në vendlindje me kursimet e tyre, ata ndryshojnë mendim, shohin me ankth e keqardhje nga vendlindja e tyre e dashur dhe vendosin të qëndrojnë përfundimisht në vendin ku kanë emigruar…
Ku mendoni ju se shfaqet më shumë dashuria e mërgimtarëve për vendlindjen?
Viron Kona: Mjafton t`u kujtojmë lexuesve mallin e madh të mërgimtarëve, një mall që gërryen dhe gurin, mall që nuk shuhet kurrë. Shumë prej shqiptarëve në mërgim edhe ëndrrat i shohin me Shqipërinë. Venë e vijnë si dallëndyshet, por folenë e shohin këtu.
-Me nismat e tyre ata çelin shkolla shqipe apo përpiqen ta përfshijnë gjuhën shqipe në mësimet plotësuese në shkollat ku studiojnë. Ky është një preokupim i madh i mërgimtarëve.
-Por dashuria për vendlindjen shfaqet edhe në vënien e emrave të fëmijëve të tyre, në merakun që kanë që t`u vënë emra origjinalë shqiptarë bijëve dhe bijave të tyre, duke filluar me emrat që na vijnë nga Iliria e lashtë: Ilir, Bato, Dardan, Taulant, Dasaret, Enkelejd, Teuta, Bardhyl, Agron, Glaukia, Alban, Genti, Ardian,..; emrat: Gjergj, Arbër, Gjin, Arianit, Martin, Donika, Besa, Shota, Zana, Muji, Afërdita, Moisi, Atdhe, Mal, Flamur; emrat e maleve shqiptare: Korab, Tomor, Shkëlzen, Trojan, Gramoz…; emrat e deteve Jon dhe Adriatik; emrat e lumenjve: Drini, Vjosa, Shkumbin, Valbona, Erzen; emrat e qyteve: Vlora, Korça, Saranda, Shkodra, Argjiro, Berat, Elbasan…; emrat e shpendëve: Shqiponjë, Pëllumb, Sokol, Gjeraqinë, Mjellmë, Bilbil, Dallëndyshe, Skifter etj. etj. Kurse shoqatat kulturore shqiptare në mërgim mbajnë emra personalitetesh të shquar të kulturës, humanizmit dhe artit shqiptar: “Migjeni”, “Nënë Tereza”, “Naim Frashëri”, “Gjergj Kastrioti Skënderbeu”, “De Rada”, “Ismail Qemali”, “Fan Noli”…
Vëmendjen ata e fokusojnë fort te gjithçka ndodh në Shqipëri. Në Suedi shikoja që ndiqej çdo ditë leximi i gazetave, ata informohen menjëherë për gjendjen në Shqipëri. Ka shumë nga mërgimtarët, që i ndjekin lajmet dhe situatat në Shqipëri më mirë sesa ne këtu. Ndërkaq, radiot në makina gjëmojnë nga këngët shqiptare dhe nga emisionet kulturore, artistike apo ato me theks patriotik e kombëtar, ndërsa, në shfaqjet artistike, emocionohesh nga bukuria e magjishme e valleve dhe e kostumeve kombëtare shqiptare shumëngjyrëshe, ku dominon ngjyra e flamurit kuq e zi me shqiponjën dykrenore. Shoqatat kulturore zhvillojnë paraqitje veshjesh kombëtare shqiptare, çelin ekspozita të arteve figurative në pikturë e skulpturë, por edhe punime artizanale shqiptare; zhvillojnë festivale këngësh e poetike ose “Sofra poetike”, zhvillojnë sfilata mode dhe festivale folklorike, bëjnë përurime librash. Mërgimtarët deri edhe çelin pavione të veçanta në panairet e librit në Tiranë me botimet e tyre kushtuar kombit shqiptar, ndërkohë që zbulojnë dokumente të vjetra që flasin për Shqipërinë dhe gjuhën shqipe dhe i bëjnë ato të njohura duke i përkthyer, duke i propoganduar. QKSH “Migjeni” në Borås, Suedi, kurorëzoi me sukses përkthimin në shqip dhe botimin e veprës së Tunman “Për historinë dhe gjuhën e shqiptarëve”. Tunman është albanolog suedez, i pari europian, që vërtetoi shkencërisht origjinën ilire të shqiptarëve. Libri u prezantua edhe në panairin e 22-të të librit në Tiranë, nëntor 2019. Teksti dygjuhësor suedisht dhe shqip, përkthim nga origjinali gjermanisht, si rezultat i punës së përkthyesve Robert Elsie, Hamit Gurguri dhe Ullmar Qvick.
Çfarë mendon se duhet të bëjë shteti dhe qeveria shqiptare për emigracionin?
Viron Kona: Mendoj se ka shumë për të bërë. Të mbajmë parasysh se janë afro 500 fëmijë shqiptarë nëpër botë, që kanë dëshirën të mësojnë në shkolla gjuhën shqipe dhe, për këtë shteti ynë mund të ndihmojë si me programe të përshtatshme, ashtu dhe me tekste serioze dhe metoda bashëkohore për mësimin e gjuhës shqipe. Kjo të unifikohet dhe të mos i lihet spontanitetit apo disa njerëzve që priren nga dëshira të mira por që nuk i kanë as aftësitë e duhura, as mundësitë dhe potencialet arsimore, pedagogjike dhe intelektuale. Ndërkaq shteti ynë mund të mbrojë ligjërisht akoma më shumë dhe në mënyrë më të kualfikuar shqiptarët në emigracion, që ata të mos nëpërkëmben, por të trajtohen në vendet ku shkojnë si qytetarë me të drejta të barabarta. Shteti me organizmat e tij të qëndrojë më pranë halleve të tyre, sepse jo të gjithëve u ecën jeta dhe fati, jo të gjithë arrijnë të gjejnë vetveten në vendet ku shkojnë, teksa, disa, bien në kthetrat apo në kurthet e krimit. Shteti duhet t’u gjendet pranë këtyre njerëzve, të mos t’i anatemojë e t’i mallkojë, por t’i ndihmojë të vetorientohen në rrugën e ekonomisë së lirë të tregut. Ndërkaq, shteti shqiptar duhet të propogandojë dhe përgjithësoj, por edhe të mbështesë nismat dhe lëvizjet e tyre kulturore dhe artistike. Janë me qindra shoqata shkrimtarësh dhe artistësh, qendra kulturore shqiptare nëpër botë, të cilët duhen mbështetur dhe nxitur, por edhe duhen ndihmuar me bazën e nevojshme materiale. Më shkon mendja që edhe vet mërgata të ketë këtu në Shqipëri një apo më shumë organe të posaçme shtypi apo stacione TV, që të shërbejnë si dritare të mërgatës, të informojnë për shqiptarët në mërgatë, të trajtojnë problemet, jetën dhe veprimtaritë e tyre social – ekonomike, kulturore, letrare, gjuhësore, artistike, patriotike, të traditës dhe ato kombëtare.