Dr. Valmira Skëndi: Si po vepron karantina te fëmijët?

Dr. Shk. Valmira Skëndi parashtron në detaje gjendjet psikologjike tek të vegjëlit dhe mënyrën më natyrale për t’iu kthyer rutinës.

Si reagojnë fëmijët sipas moshave ndaj ndryshimeve të papritura në jetën e tyre:

Të gjithë jemi të vetëdijshëm se po kalojmë kohëra të vështira. Madje u bë një periudhë relativisht e gjatë që shoqëria jonë po përballet me ngjarje stresuese të fuqishme në nivelin e traumës. Të gjithë jemi përfshirë në një gjendje që përfshin reagime psikoemocionale të cilat janë mjaft individuale për çdo person në varësi të temperamentit, personalitetit, historisë së rritjes dhe ngjarjeve të përjetuara në jetë.  Njëkohësisht, fëmijët po përjetojnë ndryshime thelbësore në rutinën e tyre të përditshme dhe në infrastrukturën sociale, të cilat zakonisht mbështesin rezistencën ndaj ngjarjeve sfiduese.

Foshnjat dhe fëmijët e vegjël (nën 3 vjeç), nuk kanë gjasa të kuptojnë implikimet e COVID-19, por ata mund të kuptojnë kur prindi apo kujdestari është i/e shqetësuar, i/e trishtuar ose i/e mërzitur. Fëmijët në këtë moshë kanë zhvillimin e duhur njohës apo kognitiv për të përshkruar  ndjenjat e tyre me fjalë, por mund të duken më të shqetësuar se zakonisht ose të shfaqin ndryshime në gjumin e tyre ose modelet e të ushqyerit. Ruajtja e rutinës dhe konsistenca e prindërve apo personave që kujdesen dhe mjediset është e rëndësishme sepse siguron një ndjesi sigurie dhe qetësie. Ata mund të kenë nevojë për më shumë rehati fizike dhe qetësues se zakonisht nga kujdestarët e tyre.

Fëmijët e moshës parashkollore (3 – 5 vjeç) mund të kuptojnë konceptet themelore në lidhje me mikrobet dhe të qenit i sëmurë. Ruajtja e aktiviteteve rutinë dhe minimizimi i ekspozimit ndaj burimeve të informacionit për të rriturit (televizione, informacione në internet) është e rëndësishme. Inkurajimi i lojës normale dhe leximi me fëmijët në këtë moshë mund të jetë i dobishëm sepse parashkollorët shpesh përdorin lojën për të kuptuar dhe organizuar ndjenjat e tyre. Duke ofruar shpjegime të shkurtra ndërsa përqendrohemi në parandalimin dhe praktikimin e sjelljeve për të ruajtur higjenën (p.sh., duke numëruar ose kënduar gjatë larjes së duarve) mund të ndihmojë fëmijët të përjetojnë një ndjesi kontrolli. Ndihmojini të kuptojnë  ata të dinë se ju jeni atje për t’i mbajtur ata i sigurtë mund të ndihmojë në uljen e frikës ose ankthit. Fëmijët në këtë moshë gjithashtu mund të kenë nevojë për më shumë ngushëllim fizik dhe siguri.

Fëmijët në moshë shkollore (mbi 6 vjeç) mund të kenë më shumë pyetje. Bëni shpjegime me fjalë të thjeshta dhe konkrete. Jepuni atyre mundësi për të kuptuar e shprehur ndjenjat dhe shqetësimet e tyre dhe afrojini atyre siguri në lidhje me mbrojtjen e përpjekjet tuaja (dhe përpjekjet e shkollës/shoqërisë) për t’i mbrojtur nga çdo e keqe. Kujdesuni dhe mbikëqyrni përdorimin e televizionit/internetit dhe tregohuni të  gatshëm për t’iu përgjigjur pyetjeve që rrjedhin nga ekspozimi i mediave.

Adoleshentët (mbi 13 vjeç) mund të përpunojnë informacionin në mënyrë të ngjashme me të rriturit. Ata mund të marrin informacion përmes shkollës, moshatarëve, mediave sociale/burimeve në internet, ose televizionit. Ata mund të kërkojnë burime alternative të informacionit ose mbështetje (p.sh., bashkëmoshatarë) më tepër sesa prindërit, disa prej të cilave mund të mos jenë të sakta. Ata do të përfitojnë nga mbështetja juaj emocionale, duke diskutuar faktet dhe do të ndihmojnë në përcaktimin e kufijve të duhur në lidhje me median dhe përdorimin e internetit. Përqendrohuni në dëgjimin dhe ftojini fëmijët tuaj adoleshentë të bashkohen me ju në shikimin dhe diskutimin e lajmeve të lidhura me COVID ose për të eksploruar informacionin në internet së bashku.

Si mund të realizohet komunikimi në familje:

Njihni pyetjet apo paqartësitë specifike të fëmijës tuaj dhe përdorni gjuhë të përshtatshme për moshën për t’i ndihmuar ata kuptojnë informacionin.

• Filloni duke pyetur fëmijën tuaj se çfarë di dhe të eksploroni pyetjet që mund të kenë. Fëmijët mund t’ju drejtojnë pyetje  mjaft specifike të cilat mund t’ju duken të befasishme dhe mund t’ju venë në siklet para tyre. Për shembull, fëmijët më të vegjël kanë me shumë të ngjarë pyetje në lidhje me ndryshimet në planet e familjes së tyre (p.sh., festimet e ditëlindjeve të anuluara ose udhëtimet), dhe pyetje konkrete mbi çfarë janë mikrobet, dhe pse është e rëndësishme larja e duarve.

• Përjetimi i ndryshimeve të pashpjeguara në rutinën e përditshme ose pasiguria mund t’i bëjnë fëmijët konfuzë dhe të rrisë ankthin dhe shqetësimin tek ata. Siguroni informacione faktike, duke përdorur terma të përshtatshëm për moshën (p.sh. virus, mikrob, COVID-19), e ndjekur nga sigurimi se çdo gjë do shkojë mirë. Për shembull, me fëmijë të moshës  shkollore, ju mund të shpreheni: «Ne jemi duke mësuar më shumë në lidhje me këtë mikrob/virus të ri në mënyrë që shkencëtarët të mund të bëjnë ilaçin e duhur për të “.

Ofroni siguri reale dhe ndihmoni fëmijët të përfshihen në përballjen pozitive

• Vlerësoni ndjenjat ose shqetësimet e fëmijëve tuaj dhe ofroni siguri reale. Për shembull, “Mjekët po na thonë se mënyra më e mirë për të qëndruar të shëndetshëm është larja e duarve shpesh” dhe “nga kapja e kollës suaj në bërryl (ose duke përdorur një ind) “. Me fëmijët më të rritur shkencëtarët dhe mjekët po punojnë për të na ndihmuar të mësojmë më shumë rreth këtij virusi special. Ju gjithashtu mund të mendoni t’u tregoni që ky virus zakonisht nuk i bën fëmijët shumë të sëmurë, por mund të sjellë shumë të rritur të sëmurë. Shpjegimi i fëmijëve se praktikimi i sjelljeve të rekomanduara të higjienës i ndihmon të gjithë, mund t’i ndihmojë ata të ndiehen të qetë dhe të kontrolluar.

• Angazhohuni në përballimin aktiv e pozitiv me fëmijën tuaj. Kjo mund të përfshijë të lexuarit sëbashku ose duke luajtur. Nëse jeni duke kufizuar kontaktin fizik me të tjerët dhe ngjarjet shoqërore, merrni parasysh mënyra alternative për të qëndruar të lidhur me miqtë dhe familjen përmes thirrjeve telefonike, video konferencave  ose duke shkruar  letra apo emaile. Kjo i ndihmon fëmijët të qëndrojnë të lidhur emocionalisht me njerëzit për të cilët kujdesen.

Ruani fleksibilitetin gjatë mirëmbajtjes së rutinës

• Edhe pse mund t’ju duhet të jeni fleksibël dhe të përgjegjshëm për të përshtatur ndryshimet në punë ose oraret e shkollës, përpiquni të mbani rutinat normale dhe t’i jepni përparësi kohës së familjes (p.sh., detyrat e shtëpisë, oraret e ngrënise sëbashku në familje) sa më shumë që të jetë e mundur. Rutinat e njohura dhe parashikueshmëria i ndihmojnë fëmijët të mendojnë se jeta është duke shkuar si normale, gjë që mund t’i ndihmojë ata të ndiehen rehat dhe të sigurtë.

• Lejoni fleksibilitet në rutinën tuaj. Fëmijët mund të kenë nevojë për vëmendje shtesë në këtë kohë.

Menaxhoni median dhe aksesin në internet: Të qëndroni të informuar pa u mbingarkuar.

• Fëmijët që përdorin media sociale ose hyjnë në internet, përfshirë fëmijë të vegjël me motrat më të rritur, ka të ngjarë të dëgjojnë shumë informacione, disa prej të cilave mund të mos jenë të sakta. Pyesni fëmijët tuaj për informacionet që kanë dëgjuar dhe ndihmojini ata të kuptojnë informacionin. Sqaroni keqkuptimet dhe kujtoni ata për gjërat që ata dhe familja juaj mund të bëjnë për të qenë të sigurt siç është larja e duarve, apo shmangia e kontakteve me grupe të mëdha njerëzish, etj.

• Vendosni kufij të shëndetshëm me përdorimin e mediave / internetit. Për shembull, ju mund të diskutoni mbi rëndësinë e marrjes së  informacionit nga burime të besueshme dhe identifikimi i atyre burimeve të përshtatshme për moshën (p.sh., prindërit, mësuesit e shkollave, faqet e internetit të veçanta).

• Bisedoni me fëmijët për faktin se përqendrimi i tepërt në media dhe informacione në internet mund të jetë ankthprovokues dhe joproduktiv.

• Prindërit mund të japin shembullin e tyre tek fëmijët duke e përdorur me kufij median dhe televizionin (dhe të ofrojnë alternativa të shëndetshme si p.sh., duke parë një film familjar të preferuar sëbashku).

Ndihmoni fëmijët tuaj të shmangin fajin dhe stereotipizimin. Bisedoni me fëmijët tuaj për ato që mund të kenë dëgjuar nga miqtë ose në shkollë. Ndihmoni ata kuptojnë që njerëzit mund të përballen me shqetësimin e tyre duke fajësuar të tjerët. Sidoqoftë, kjo mund të ketë shumë pasoja negative të padëshiruara për të gjithë. Për shembull, njerëzit mund të kenë më pak të ngjarë shpalosni simptomat ose kërkoni ndihmë për shkak të frikës se mos ngacmoni ose stigma që lidhet me qenien e sëmurë.

Kujdes nga tejmbrojtja (‘parental overprotection’) dhe ankthi prindëror: në raste të tilla prindërit tentojnë të minimizojnë shqetësimet e fëmijëve duke u sforcuar të jenë në dukje të fortë dhe aspak të shqetësuar. Mos harroni se edhe kujdesi e dashuria e tepërt dëmtojnë sepse ato e bëjnë fëmijën vulnerabël, të ndjeshëm, të prekshëm e të brishtë ndaj emocioneve negative, prizave të inatit, lagies në shtrat, depresioni fëminor apo psikopatologjive të tjera ekzistuese.

Prindër kujdesuni për veten, mendimet, emocionet dhe reagimet tuaja. Jini të vëmendshëm ndaj stilit tuaj të përballjes me këto situata të vështira. Shëndeti juaj psikoemocional ndikon drejtpërdrejt tek fëmija pasi ju jeni pasqyra ku ata shohin veten dhe imitojnë reagimet tuaja. Mos dramatizoni situatën me shprehje emocionale dramatike si shpërthime në të qara, bërtitje apo ndëshkime të fëmijëve. Përpiquni të mos shkarkoni tek fëmijët ngarkesën emocionale dhe nervozizmin që mund tju shkaktojë pasiguria dhe stresi.

Si të vendosni rutinën për fëmijën tuaj gjatë një dite të zakonshme:

Hartoni një plan ditor të detajuar (me ngjyra e të duket bukur) duke e vendosur në mur dhe ku përcaktohet kur do të jetë orari për detyrimet dhe argëtimet. Përcaktoni oraret e zgjimit, ngrënies, shkollës, lojërave, ushtrimeve fizike, bisedave konstruktive me fëmijën, shkarkimeve të emocioneve, etj.. Kuptoni sesi funksionon fëmija juaj me detyrat shkollore apo aktivitete të tjera ditore. Në cilën pjesë të ditës është ai/ajo më tepër produktiv? Cilat aktivitete i pëlqejnë më tepër? Cilat janë pika e forta dhe të dobëta të fëmijës? Përdorini pikat e forta dhe aktivitete apo gjërat e preferuara si stimul për realizimin e detyrimeve të ditës. Fëmija ka nevojë të pranohet siç është, prandaj lejojeni veten të keni mirësinë ta kuptoni edhe kur kundërshton, apo bëhet nervoz edhe kur nuk është fëmija ideal, ka akoma më shumë nevojë për dashuri e mbështetje. Në  këto raste, përpiqun të zbuloni dhe të kuptoni mendimet dhe emocionet e fëmijës në mënyrë që ta këshilloni dhe të shërbeni si personi ku fëmija shprehet dhe pranohet. Ky është edhe fillimi i ndryshimit pozitiv.

Filloni me rutinën e shkollës dhe përcaktoni oraret për realizimin e mësimeve duke lehtësuar dhe toleruar për pushime të ndërmjetme dhe argëtim.

Kushtojini kohë lojërave: Loja përbën një mënyrë të mësuarit dhe argëtimi. Lejoni fëmijën të shfaqë potencialin e tij/saj në lojëra kreative, shpikjeje, si imitimi i shkencëtarit, doktorit, etj.. Mos u përpiqni të drejtoni aktivitetin argëtues gjatë lojërave, sepse ky është terreni i fëmijës.

Lojërat formuese: ndërtimi i qytetit, i blloqeve me kube apo puzzles përveçse nxit intelektin, intuitën dhe fantazinë, përmirëson përqendrimin dhe kalit durimin. Restaurimi i lodrave: nxirrni lodrat e vjetra pak të dëmtuara dhe ndihmojini fëmijët ti riparojnë me sa munden. Larja e lodrave: Lërini fëmijët të lajnë lodrat e tyre plastike. Shtoni flluska, sfungjerë, peshqirë dhe pajisje të tjera. Lojëra të tjera mund të jenë: loja me formime apo plotësime fjalësh, kuriozitete,

Ora e muzikës, vizatimit, leximit, teatrit dhe artit: Përmes aktiviteteve kreative fëmija rrit vetëbesimin dhe vetëvlerësimin dhe shkëputet krejtësisht nga një mjedis stresant dhe ankth provokues.

Çdo ditë ne formësojmë rritjen, edukimin, funksionimin dhe formimin e personalitetit të fëmijëve, për përballjen e tyre me vështirësitë e jetës. Balanca në dhënien e dashurisë dhe disiplinës, përbën çelësin në mirëqenien e tyre biopsikosociale.

Dr. Shk. Valmira Skëndi

Psikologe Klinike, Departamenti i Neuroshkencës

Fakulteti i Mjekësisë

A.K/Konfident.al