Për romanin ‘Sytë e gështenjave të egra’ të shkrimtarit Sadik Bejko
Kur letërsia na shpëton prej personalitetit
Kritikë nga Entela-Safeti KASI
“Romani ka kompozicionin e një vepre ekzistenciale- surealiste në sfondin e së cilës ti si lexues përfshihesh në botën e një kohe tjetër duke u ndjerë si pjesë e asaj bote dhe ngjarje që ka ngrirë aty në përjetësi të një dëshmie që trondit”.
Vepër ekzistenicaliste që fillon prej burimit, ku njeriu i natyrës, si bir i saj në misionin e tij, në jetë, kthehet në mal, të njehësohet me atë në shkëmb, për t’u prehur përfundimisht në arkëmortin e tij dhe prej asgjësimit të lëndës t’i japë jetë lules së gurit. Ky roman në leximin e tij shtron disa pyetje të cilave do t’i përgjigjemi me radhë, përmes leximit të tekstit letrar, duke “e lexuar këtë vepër ashtu si shkrimtari mund të lexonte veprën e vet”. Francine Prose, shkrimtare amerikane, ka një libër me ese dhe kritika të titulluar: ”Reading like a Writer”, një ndër librat më të vlerësuar nga New York times. Në kritikën e re, Tomas Eliot do të shprehej: “Letërsia më shpëton prej emocioneve dhe personalitetit”, e me këtë rast do të theksoja se shpëtimi prej personalitetit si fjalë-çelës, ka diçka më tepër se çlirimi prej personalitetit.
Si vjen ky shpëtim prej personalitetit dhe lirisë në veprën e Sadik Bejkos, në tekstin letrar të kësaj vepre ekzistencialiste, postmoderne, kur lënda rrjedh si një lumë i përbotshëm që ka filluar prej burimit, nga pika e vetme, ku janë shtresuar në bosht, kujtesa, meditimi dhe përshkrimi, si një projeksion shumëdimensional i vetvetes dhe qënies njerëzore, ku bota e autorit të dorëshkrimeve është përmbysur?
Rjedha e lumit, ndjehet në këtë vepër letrare duke u gërshetuar me ngjarjet të cilat rrokullisen njëra pas tjetërs në një mënyrë rrethore, e në një sfond të tillë realist ato qëndrojnë në kujtesë si meditim, si përshkrim dhe kujtimi qëndron atje i lëvizshëm aspak i ngrirë, ndërsa sfondi është një çështje metafizike e perceptimit të botës dhe vetë jetës, është mjedisi në të cilin ka ndodhur dhe ndodh gjithçka.
Gjithçka përjetësohet aty në mënyrën më të thjeshtë dhe dëshmon mungesën e një lugine ku duhet të ndërtohet qyteti në mënyrë fillestare, sepse në thelb është asgjesuar nga mjedisi ajo që ne e quajmë ‘Cultura anima’, e një shoqërie e cila ka rënë në izolim, diktaturë.
Këtu, në këtë mjedis, mali dhe deti si mite mbeten në sfondin e fuqisë mistike sepse e tillë është rrjedhja e ngarjeve. Pasi në luginën e lumit që nis nga malet për t’u zbrazur në detin e munguar, që në fillesë ndjehet vetmia, mungesa e lirisë së ndëshkuar, dënimi i saj ku “as tingulli as fjala” nuk janë të lira, në Shqipërinë e diktaturës dhe pikërisht në vitet 1971 në ngjarjen e famshme të festivalit të 11-të në RTVSH, pas të cilit, artistët u dërguan përveçse në internë – nëse do të sillnim në kujtesë Ovidin, nën tokë, nëse do të kujtonim të ekzekutuarit, dhe nën barkun e nëntokës, në miniera ku vdekja të shoqëronte hap pas hapi nëse do t’i referoheshim vetë jetës së autorit të kësaj vepre.
Shpëtimi prej vetvetes në kompozicionin e veprës letrare
Romani ka kompozicionin e një vepre ekzistenciale- surealiste në sfondin e së cilës ti si lexues përfshihesh në botën e një kohe tjetër duke u ndjerë si pjesë e asaj bote dhe ngjarje që ka ngrirë aty në përjetësi të një dëshmie që trondit. A nuk është kjo një gjetje universale, ku për herë të parë preket arsyeja e kulluar, e pashkelur, e pastër, jashtë çdo arsyetimi praktik të një rasti tjetër, ku për një vepër tërësisht biografike, autori do të rrëfente tekstin pa i shpëtuar skemës klasike të romanit biografik? Në këtë vepër asgjë e tillë nuk ndodh. Nëse do të ndalonim tek piktura, ngjizja estetike që të përcjell kjo vepër së pari është e tillë sikur të jesh përballë botës së ideve në përjetësimin e një kohe të përmbysur prej holokaustit dhe luftërave te shek. XX, shekull ky i ideologjive, ku qënia transformohet në pafundësi përjetimesh. Fillimi i kësaj lloj vepre në art, e paprovuar më parë të tërheq deri në unifikimin absolut me ngjarjen, ku mendimi bashkohet me përjetimin dhe të duket se për një çast a në shumicën e çasteve dhe ti mund të kesh qenë a do të kesh qenë diku, dikur në atë sfond? Po sikur? Faulkner, novelisti amerikan i vlerësuar me Nobel për veprën e tij letrare, në tekstet e të cilit lehtësia e rrëfimit sjell ide madhështore, do të shprehej kështu, në fjalimin e tij për nder të ceremonisë së Akademisë së Nobelit: “Uria e dikujt për kurora lavdie na bën të mos pranojmë shkrimtarin universal”.
Ç’ndodh në sytë e gështenjave të egra?
Ai bën gjetjen, që në kodifikimin e titullit poetik, duke u shmangur gjetjeve të arsyeshme dhe klisheve, duke e vendosur lëndën në mjedisin shqiptar të Shqipërisë të postdiktaturës, me një lehtësi të papërballueshme dhe paralajmëron mospërballimin e qënies, e cila do të vijë në një vepër arti, të cilën shkruesi ia ofron marrësit, sikur të ketë dërguar një mesazh, tronditës.
“Duke u marrë me botimin e katër librave me dokumente, më ka dalë nami se jam specialist në këtë fushë dhe nga kjo më zënë derën shumë njerëz, të moshuar, gra, e të rinj që kërkojnë t’iu bëj një libër për të shkuarën e familjes a të dashurve të tjerë që nuk janë më. Më venë përpara dosje me gjithfarë dokumentash arkivorë, fotokopje nga procese gjyqësore, fotokopje me kujtime të të ndjerëve, fotokopje hipotekash a pronash”. (fq3) Autori e vazhdon këtë rrëfim, duke vendosur si rrëfimtar një profesor shqiptar të lodhur e xhepa shpuar, i cili i ka rënë pash më pash mjedisit të rënduar social-kulturor-politik dhe ekonomik të shoqërisë shqiptare në tranzicion ku janë tronditur vlerat, ku kanë humbur faret e orientimit edhe roli i intelektualit është deformuar si pasojë e krizës morale e cila është njehësuar më mjedisin dhe fatin njerëzor. Madje edhe letërsia dhe libri, e kanë humbur peshën e vet, pesha e tij tashmë është tjetërsuar nën proceset e fabikimit të autorëve dhe librave. A nuk na sjell Sadik Bejko në kujtesë Servantesin me idenë e Don Kishotit se letërsia nuk është aspak e lehtë.
Dyshues për këtë realitet, ai sjell një element tjetër, si vargje folk, elementët krua, përrua dhe shkrua, përroi si e kundërta e kroit dhe shkrimi si një dëshmi e dijes njerëzore, si testament dhe në këto kushte rastësia e takon me njerëz të panjohur që i lenë në dorë një dorëshkrim (testament) një dosje të rradhës, e cila ofrohet si një dhuratë, që duhet të botohet, ku autori duhet të vërë emrin e tij, jo atë të shkruesit.
A nuk ndodh kështu me shkruesit e librave të religjionit. Një gjetje e shkëlqyer. Dikush duhet të shkruajë si libër, fjalën e fshehur të dikujt që nuk është i dukshëm mes njerzve, por i shkrirë ndër ta ose përmbi ata. I cili mund të jetë edhe një prej tyre.Në dilemë, ai vendos të lexojë dosjen, pastaj merr një vendim “Ja tani po e botoj” (fq6). Elementët e kompozicionit të veprës i nënshtrohen dorës së stërvitur ku imagjinata në lirinë e saj udhëhiqet prej intelektit.
Elemente të stilit
Ngrehina e veprës ndërtohet duke iu referuar minimalisht tre pikave mbi të cilat ndërtohet çdo lloj ndërtese, e në këtë rast bëhet fjalë për, rrëfimin, meditimin dhe kujtesën. I gjithë ky ndërtim kalon nëpër përfytyrimin e here-pas-hershëm të fatit të personazheve, të marra nga realiteti, apo të sjella në një mjedis sureal të parafytyruar. I gjithë ky projeksion kalon nëpër rrugën e mundimeve, apo Golgotën ku njeriut i duhet të mbartë fatalitetin e tij mbi shpinë, pasi çdo njeri këtu është lindur me një fat të përcaktuar prej një fuqie jashtë njerëzores, pra jashtë tij. Në këtë fat, ku harmonia është e vështirë të ekzistojë, në rrafshin social dhe njerëzor na ndërtohen dy trekëndsha me kulmet të përmbysura duke na sjellë në kujtesë përfytyrimin e Yllit të Davidit, simbol ky për dijen kultorologjike të hebrenjve. Ç’harmoni mund të ketë në mardhëniet e njeriu me veten, botën dhe dikë përmbi atë, të gjendur në natyrë a religjion?
Miti i detit në veprën e Sadik Bejkos
Qyteti i Lushnjës si pikë gjeografike, pra ky qytet industrial por edhe rural, pa male, një ultësirë gjeografike, e vendos autorin në dilemë në rrëfimin e tij. Një stacion i zhurmshëm treni, një pluhur dhe vapë e padurueshme dhe një ide fillesatare shkrepëtin në trurin e tij: Nëna aty është, pret në fshat, ndërsa deti është larg si një ëndërr e gatshme për t’u pushtuar prej dashurisë dhe pasionit, në shmangje nga realiteti. Nëna është një realitet i dijshëm, i sigurt, ndërsa deti një tjetër mister ende i pazbuluar.
Kur i afrohet detit ai qesh nga lumturia, ai shndërrohet në një njeri tjetër, në dikë tjetër ose në dikush tjetër. Ai nuk e ka njohur këtë natyrë të vetën më parë, ose ai e ka kufizuar veten nga kjo natyrë e tij e brendshme e cila shpërthen në hapësirën e pamatë. “Jam vetëm gjëja që nuk jam e që nuk duhet të jem”- frazë kjo që na kujton Samuel Becketin dhe kjo fjali kaq deklarative kushtëzon udhëtimin e brendshëm të qënies e cila niset drejt lirisë, ku nuk ka asnjë arsye për ta përmbajtur në kufij a korniza.
Kështu rrjedh rrëfimi me një lehtësi të jashtzakonshme, i sjellë në stilin e rrëfimit psikologjik, të llojit të tekstit krejtësisht modern, ku anonimi fillon të artikulojë dyshimet, i udhëhequr nga intelekti i njeriut i cili ka aftësi të jashtzakonshme për t’i vendosur kufij arsyes praktike, sepse tashmë çdo qëllim i tij është jashtë praktikes dhe është kështu një lëndë që ai e sheh të qartë, të pastër të kulluar.
Nëse i referohemi Kafkës tek ‘Metamorfoza’, personazhi i tij zgjohet kandër një mëngjes dhe babai i jep një goditje- ndërsa Anonimi ynë shndërrohet në kurrgjë – asgjë dhe ka ikur prej nënës. Nëna aty e pret! Kjo dije e thellë e shfaqur, si ikje nga bot, dhe nëse heqim parelele midis personazhit të Kamy- Mersoil-të cilit vdekja e nënës nuk i dhemb, Anonimi i Sadik Bejkos ndjek ëndrrën, sepse nëna aty është pret. Nëna nuk dhemb sa ëndrra, sepse edhe deti e uji aty është, i pafundëm, por janë ashtu të paprekur. Si vegim i përjetshëm por që ai e do dhe ka frike se mos nuk e mbërrin kurrë në jetën e tij. Nëna aty është, pret! – Deti aty është, pret! Poetit, pjellës së erës, trishtues, kuturu pa plane, rastësia mund t’i ofrojë fatin ose fatalitetin.
I trullosur dhe i ngazëllyer që nuk ekziston në mënyrë fikse, pas njëqind apo mijëra vjetësh ishte në Sarandë.
Deti si mit dhe realitet
Deti në dijen fillestare të njeriut si përpjekje për ta kuptuar sjell edhe mitin e tij, deti të përpin, deti është i panjohur, deti është i pamatë, deti është i thellë, e keqja mund të vijë prej detit. Odiseu është në det, Uliksi është në det, Bajlozi është në det, Circet janë në det, koralet janë në det, natyra e fundosur është në det! Edhe përmbytja nga uji ka erdhur, edhe në Bibël, Noe u gjend në det me varkën për të shpëtuar fisin dhe familjen, botën dhe gjithçka. Po në det, ka qenë edhe Moisiu kur i priu popullit të vet! Prej detit janë kryer zbulimet, tokat e reja dhe vetë bota!
Në det, atij i kujtohet jeta e tij, ëndrrat: të punonte në Tiranë, të bënte një libër, të dashuronte një grua. Në Tiranë ishte, librin e kishte gati, po më pas? Në det ai takon dashurinë, e cila shfaqet në fillim si pjesë e detit, e vajza aty është, si një natyrë e vdekur, si e mermertë, si nenon, si një kushtëzim ekzistencal tërësisht ekstrem. E padepërtueshme, e heshtur përgjithmonë. Një qetësi që të tremb!
Dashuria
Ajo është aty si diçka mitike, mistike dhe antike, ka diçka hyjnore, e cila e bën Anonimin t’i afrohet. Kanë lindur interesimet e para për atë që i duket e paprekur, e paparë, e kulluar. Pastaj ngjizet ndjenja e dashurisë, “mendjet njerëzore, të gjallët, një diçka përtej nesh, ajo… ai magnet që po na ftonte të afroheshim dhe ta zgjeronin të dy bashkë kafshatën e dashurisë, të jetës e të vuajtjes”?
Kush është kjo femër në rrëfimin e Anonimit të Sadik Bejkos? Një vajzë valësh! Një mit, një legjendë? Kjo vajzë ka një lidhje më të errtën? Me të palejueshmen: “Vetëvrasja është e ndaluar”. Vajza mund të heshtë përgjithmonë, ajo mbart një gjëmë në kujtesën e saj, psiqika e saj është e tronditur. Vajza është një tabu”!- Njohje në plazh, pastaj dashuri, pastaj ajo që bëhet personazhi më i rëndësishëm i dorëshkrimit dhe mbeten vetëm ata të dy, Ajo dhe Anonimi.
Ata të dy në kthimin tek Mali si mit dhe si realitet
Përballë njëri-tjetrit me të shkuarën mbi shpinë me një udhëtim në kujtimet e fëmijërisë të secilit, fëmijëri në dy botë gati të njëjta, ku guri dhe mali prej të cilëve kanë ikur në këtë takim të madhërishëm, universal u kthehen me të vërtetën e tyre si nyja që bashkon botën në një asht të vetëm, ku kryqëzohen fati dhe fataliteti. “Mbase unë nuk isha as më shumë dhe as më pak veçse… kjo nyja ime. Duke u përsëritur shpesh e më shpesh ajo, që të varem prej saj, nuk dija më se ku mbaronte vetja ime e se ku fillonte ajo, nyja në trungun tim”. (fq 19)
Ky rrëfim, ky tekst psikologjik, mendimesh që ngre pyetje, e rivendos edhe njëherë lidhjen me malin, me të parët, me gjyshin, atin, nënën, rrënjët, kur njeriu dëshirohet t’i largohet mitit, ngrehinës zakonore tashmë të unifikuar me sintaksën e kodit, sintezën lakonike të jetës si formë, dhe përkundër këtyre që thonë ja: – ai dëshiron të bëhet mësues, të shkollohet, të dijë dhe bën 16 km rrugë që 11-vjeç. Deti është përtej, aty larg edhe ëndrra, por ëndrra pritet në mes, sepse një rregull ushtarak, -ushtria- dhe një tjetër element mitik- si lëvizje mitike- demi, vendosen në shpinën e tij si një kod, i një kumti të vështirë, kumt që e ndjek si ndëshkim, i përjetshëm. -“Jeta ime, një dem i egër zemërak turfullonte dhe turfullonte dhe fjala e urtë ‘Puno e paso ashtu kot së koti’- sintaksa e ligjit të pashkruar, kodet të proverbës me të cilin je lindur aty me gjenetikën tënde ne atë njësi, unitet -gjeografik dhe social. Një dorëheqje nga ëndrra, mund edhe të jetë e thjeshtë – sepse ai që vendoste ishte gjetkë, jashtë tij dhe në këtë retorikë mendimesh ku analizohen pema e jetës me gjithë peshën e saj të papërballueshme ‘në tekstin si formë shprese vjen’: Më mirë të mos bëja asgjë. Ishte Ai, Ishte ai, Vetëm Ai. Përfundimisht unë isha i shumëzuar me zero”.
Si mistifikim vjen në metafizikën e ndërgjegjes ky koncept, “ai diçka lobon, kryen, në një akt që atje larg, që drejton rrotën e fatit” dhe fati si tek antikët, tragjikët grekë, rivjen në shekullin e XX, në një mjedis social politik të vështirë. E përbashkëta e miteve – ku pjesën hyjnore-të fshehtë dhe pikën e dobët, njerëzon (në këtë rast demi ka dy qime) pika e dobët dhe këtë universalitet hyjnor ndodh edhe tragjedia, dmth: është tragjike që njeriu të mos jetë Zot i fatit të vet. Ku është ky Zot universal, mitik, antik, religjioz? Çndodh me këtë bir të Zotit, të lindur me një fatalitet?
Ndërsa rrugët hapen gjithkund, aty përballë është deti, aty është edhe vajza e valëve -si diçka antike – dritë – jetë – lëng – dhe një histori fatale- Fataliteti kthehet edhe me dashurinë, sërisht, si mallkim. Ajo mbetet atje ndërsa ai niset drejt malit. “Prindërit e mi fshatarë më thonin dysho dhe vetëm dysho tek të tjerët. Në këtë botë s’ke për ta gjetur kurrë të drejtën. Mos i beso njeriu. Vetëm Perëndia është i drejtë”.
Anonimi i rritur në të tillë mjedis sintetik proverbial bën një pershkrim të një jete të pafundme, mes enigmave të hapura dhe të pazgjidhura asnjëherë. “ – Zoti i drejtë- Koha e padrejtë. Ai shpik një Zot tjetër. Unë nuk di”.
Parardhësit dhe pasardhësit si cikël i përsëritur – mungesa e lirisë.
Po ajo, vajza e valëve, me fytyrë antike, që mbart në vetvete kumtin e gjëmës, është aty së bashku me misterin. Aty qëndron edhe mali si mit, guri si element, dhe këta janë dukshëm mjedisi i asaj, një mjedis urban prej guri. Dy botë që në element kanë malin dhe gurrin si të përbashkët, por dy mendësi të ndryshme, dy mentalitete të ndryshme. Ai që vjen prej një mali rural, baritor – mitik – zakonor – kodesh e besimesh për Anonimin dhe një Mal si sistem i një statuti urban, i një qyteti me kështjellë, zakone, shtëpi të gurta, si personazhe të një perandorie në shërbim të saj dhe vetvetes, një qytet i ftohtë, mjedis burrash të ikur, të vdekur dhe grash të gurta të ftohta, si shtëpitë e tyre në përballje midis dy botësh, mjedisesh, ku ata vendosen në qendër të vetë botës, ku për të ekzistuar më e pakta të duhet të përshtatesh duke hequr dorë nga vetvetja, duke e tërhequr vetveten në thellësi, për ta mbajtur aty si një peng! Poeti i Tiranës dhe mësuesja në N, takohen në letra, në dorëshkrime dhe shumë pak në realitet, kështu në takime të tilla të rralla ndodh ngjizja e një fëmije, e pasuar nga martesa në zyrat e gjendjes civile “Edhe këtë, edhe martesen time, këtë fare të padëshirueshmen martesë timen” shkruan Anonimi, si një i huaj në botën e dijes dhe aty kujtohet dasma e munguar, dasma e mohuar, pa krushq, sepse një vetëvrasje ka ndodhur dhjetë vjet më parë. Kjo është koha, mjedisi i asaj, krijesës -antike- që ka mbetur në kujtesë dhe në krejt veten e saj me atin e vetëvrarë dhe skenën e asaj që është akti i ndaluar. Kur ati heq dorë nga jeta, asgjëson jetën në sytë e fëmijës, duke përmbysur botën e fëmijës të vet. Bota në sytë e fëmijëve tashmë ka shtresuar ngjarje, prej të cilave kushtëzohet e ardhmja e personazheve të cilët nuk mund të shkëputen bashkëngjizjes apo bashkëlindjes në këtë fatalitet.
A është ky një libër i kujtesës individuale apo kolektive për Shqipërinë e diktaturës?
Kujtesa dhe çështjet e kujtesës janë tema të librave të asaj çka në botën letrare shqiptare janë emërtuar shpesh si libra të burgut, ose të ngjarjeve të kohës. Nëse do të studionim me vëmendje këtë roman, do të dallonim se si çështja e librit nuk është thjesht çështje e kujtesës kolektive apo individuale, por një rrëfim i asaj që quhet botë fizike, psiqike dhe shpirëtore, i Anonimit, heroit të këasj vepre letrare i cili ka jetuar diktaturën duke u ndëshkuar prej saj. Në vepër mungojnë me dashje rreth 40 vite ngjarje dhe fati i personazhit mbetet pezull qoftë edhe duke u përfytyrar prej lexuesit, por kjo lënie pezull në mënyrë jo të rastësishme na ofron detajin e udhëtimit të qënies fizike, psiqike dhe shpirtërore në mjedisin tërësisht të prekshëm, ku përfytyrimi, meditimi dhe përshkrimi i japin një dimension trashendent veprës duke sjellë idenë e dashurisë për jetën dhe njeriun! Dashuria për jetën dhe njeriun në mjedisin e tronditur shqiptar të diktaturës dhe tranzicionit është si një çështje e njeriut me vetveten brenda dhe jashtë mjedisit, sepse të gjitha ngjarjet ndodhin atje dhe në të gjithë këtë shpirti dhe psiqika e njeriut nuk munden të jetojnë të shkëputura nga njëra-tjetra. Ai nuk bën analizë të kohës në rafshin social politik duke shpalosur ide politike, ai mediton vetveten në të gjitha kohët duke i kapërcyer kufijtë fizikë të botës së cilës i takon dhe duke sjellë shembuj nga dija e burimeve mitike, pagane, religjioze, nga historia e vetë njerëzimit përmes shkrimeve të hershme, Kodeve të Hamurabit, paraletërsisë, librave të religjionit, por edhe letërsisë botërore, na mbush me idenë madhështore: se gjëmat aty kanë qënë mes nesh, por në të gjithë këtë ne jemi njerëz, individë më një lëndë fizike, psiqike dhe shpirëtrore të caktuar, e në të gjithë këtë ne jemi njerëz, e misioni ynë është të jetojmë me gjithçka mbi shpinë.
Detajet e shkëputura nga vepra e bëjnë edhe më të qartë këtë ide. Ëndrrat e tij në gjumin e tij. Udhëtimi në ëndrrën më të fortë, dëshirës për të jetuar. Për të jetuar pa hipotekuar një krim në ndërgjegjie, një krim real. Në këtë rast ai nuk i bën analizë krimeve të hipotekuara nga të tjerë, sepse shpirti dhe jeta në mendimet e tij janë të pasosur, që kur ai njehësohet me malin në fundin fizik të jetës, pasi ai na rrëfen se ka mundur të jetojë në gjithë këtë absurd ekzistencialist. Në këtë udhëitm të meditimit, përfytyrimit, rrëfimit, ai është mbushur me dije, është shkolluar, është dashuruar prej një gruaje, ka lindur fëmijë, ka ndërtuar në personalitet, dhe në gjithë këtë ka shkruar një vepër, tashmë si shpëtim prej personalitetit, duke qëndruar i ftohtë, duke mos u marrë me makinën e cila në ingranazhet e veta përtypi fatin e njerëzve dhe vetë njerëzit, dhe në këtë ingranazh ideologjik, janë njerëz ata që kanë vënë në punë makinën, e cila tashmë ka asgjësuar edhe vetveten edhe njerëzit e saj.
Ditët e fundit të një oborrtareje – si pritje estetike
Pas botimit të librit, titulli i sipërpërmendur, shënoi edhe një shkrim kritik për këtë vepër, pas promovimit që iu bë librit fill pas botimit të tij nga PEN Albania editions, ku autori i veprës u laurua si shkrimtari i vitit. Gazeta të ndryshme e përcollën lajmin për këtë libër duke e trajtuar në mënyra të ndryshme ashtu si ato e kishin lexuar librin apo mesazhin e tij prej një prezantimi publik. Në këtë rast ky roman e theu heshtjen dhe zuri vend në faqet e shtypit për kulturën dhe në ekranet e televizioneve publikë.
Në fundin e librit arrihen dy moment kulminante – takimi me drejtoreshën e Radios, e cila ka jetuar botën e Manstirit të Parmës, në realitetin e rregullave të absurdit të pushtetit, dhe nga ana tjetër logjika e të dëshpëruarit; ”primitivi i dëshpëruar, kur para syve bota i bëhet zi e mjegull, djeg e vret ç’t’i dalë para. Bën gjëma dhe pastaj shkon e i bie burgut me shkelm, i thotë burgut: hapu të futem”, fq 243
Ndërsa në krahun tjetër ka edhe njerëz si poeti sykaltër që tallen hapur: “na jepni dy-tti fije eshtra që t’i vemë si grada, na jepni dy ditë burg që t’i vemë në ballë si vurata vuajtjeje”, fq 243. Po cili është fundi? Fundi nuk ekziston, njeriu është në jetën e pasosur, i kthyer në gjirin e natyrës, i njehësuar me malin, i shndërruar në lëndë të njehësuar me të dhe prej trupit të tij do të ushqehen lulet e gurit.
“ Mos e kishte lodhur vallë bota? Edhe po ta dija ku është ajo rrasë guri, këtij njeriu nuk do mund ti çoja lule te varri. Nuk ma bën zemra t’i çoj nga këto lulet që kultivojnë njerëzit. Le t’ia jepnin guri e dheu i malit. Ai kishte dashur të ishte pa një emër përsipër. Lulet e egra të malit le të lëkundeshin nga erërat përmbi të. Vetëm Lulet e gurit”, fq. 248.
Kështu përmbyllet edhe romani, me paragrafin e tij të fundit, ku rivjen letërsia si art që na shpëton prej personalitetit, sikur do të përcaktonte Tomas Eliot në kritikën e re.