Albspirit

Media/News/Publishing

Origjina e shqiptarëve dhe e gjuhës shqipe

Shqipëria është i vetmi vend në botë që ndodhet midis Greqisë dhe Romës – dhe historikisht, grekëve u është dukur paksa “italiote” dhe italianëve paksa “greke”. Territori i saj është jashtëzakonisht i ashpër dhe malor, me përjashtim të disa fushave pjellore në bregdet. Ajo është një pjesë thelbësore e Gadishullit Ballkanik, pra, e asaj zone tokësore të madhe e të çuditshme, me një terren tepër të thyer për të mundësuar ekzistencën e një kulture uniforme, e megjithatë, aq të ndërlidhur sa banorët ndajnë mjaft tipare të përbashkëta përsa i përket kulturës dhe mentalitetit.

Shqiptarët, nga origjina, një popull misterioz para-romak, jo-grek i Ballkanit, u zhvilluan si një kulturë fisnore me një shkallë të lartë autonomie nën sundimin Bizantin (shekulli V-XIV pas Krishtit); duke lulëzuar dhe fituar përkohësisht pavarësinë në Mesjetën e vonë, ata përfaqësojnë skajin e fundit të Perandorisë Romake Lindore që ra nën sundimin otoman, i cili i nënshtroi nga ana kulturore dhe ekonomike (1479-1912), me një periudhë të shkurtër fuqizimi ekonomik gjatë agonisë së perandorisë (~1750 deri në gusht 1830); më pas duke u kthyer në një shtet izolacionist stalinist gjatë viteve 1944-1990 (“Korea e Veriut në Mesdhe”). Një degë e veçantë etnolinguistike indo-evropiane me një gjuhë arkaike dhe territori i ashpër malor, prodhuan një kulturë fisnore, luftarake, të lidhur ngushtë me nderin, e me një kod ligjor mesdhetar të rreptësisë së jashtëzakonshme; deri në ditët e sotme, shqiptarët kanë ruajtur mbetjet kulturore të paganizmit të tyre të hershëm, duke qenë përgjithësisht jo fetarë si dhe multikonfesionalë (myslimanë suni, katolikë, ortodoksë, bektashinj), dy tipare shumë të dallueshme në një qoshe të botës ku zakonisht çiftëzohet identiteti etnik dhe fetar. Kjo e fundit historikisht ka shkaktuar konfuzion tek shtetet fqinje ndaj Shqipërisë.

Origjina: Ilirët / Thrakët / Dakët / Karpët / (Keltët) / një përzierje e tyre

Banorët e lashtë të Shqipërisë moderne, si dhe pjesa që banonte në zonën bregdetare deri në Istria dhe në brendësi të Ballkanit Perëndimor deri në thellësi të ndryshme, ishin ilirët e lashtë.

Nuk kanë mbetur dokumente në gjuhën ilire përveç disa emrave njerëzish, fisesh dhe vendesh, kështu që për ta nuk mund të thuhet asgjë me siguri; gjithashtu nuk dihet sa të lidhura janë tre grupet më të mëdha gjuhësore të Ballkanit të Lashtë, ilirët, thrakët dhe dakët/Getae (ekzistojnë hipoteza të ndryshme, nga “ata ishin tre grupe të veçanta të gjuhës indoevropiane” në “ata ishin tre (ose dy, ilire dhe dako-thrake) nëngrupe brenda të njëjtës gjuhë indoevropiane”). Duke u mbështetur në të dhënat e pakta që kanë mbijetuar mbi këto tri gjuhë/dialekte, studimet etimologjike kanë lënë të kuptohet se ekziston një lidhje midis këtyre gjuhëve të zhdukura dhe gjuhëve moderne shqipe dhe rumune, por këto rezultate a) nuk shpjegojnë natyrën e kësaj lidhjeje b) janë minimale në numër, kështu që nuk mund të konsiderohen prova të forta, dhe c) nuk hedhin shumë dritë mbi marrëdhënien midis ilirëve, dakëve dhe thrakëve. Kjo e fundit është mjaft e rëndësishme, sepse ne e dimë me siguri se në çfarë zone shtriheshin ilirët, dakët dhe thrakët para dhe gjatë Perandorisë Romake (deri ~ 400 vjet pas Krishtit), e dimë se ku jetonin shqiptarët dhe rumunët kur hynë në historinë moderne (pavarësisht citimeve edhe më të hershme, ~ 1300 vjet pas Krishtit mund të themi se ishte koha kur dy popujt u vendosën në territoret që njihen tani), por nuk e dimë se ku ndodheshin dy popujt ndërmjet këtyre dy epokave.

E vetmja gjë që mund të thuhet me siguri, është se dy popujt jetonin në Ballkan para pushtimit dhe vendosjes së sllavëve (duke filluar ~500 vjet pas Krishtit). Shqiptarët mund të jenë pasardhës të njërit prej tri popujve të lartpërmendur (historianët rumunë kanë propozuar edhe karpët, një popull që jetonte në Karpatet Jugore, por kjo teori e vjetër duket e pagjasë), dhe shumica e kanë prejardhjen nga ilirët, ose nga ndonjë grup fisnor sinkretik në brendësi, ilir-thrak-dak-kelt; sinkretizmi duket se ka qenë i zakonshëm në zonat kufitare, kështu që kjo varet nga vendi i saktë ku u formuan popujt e gjuhës proto-shqipe, çka është e pamundur të konstatohet.

Romanizimi/Helenizimi

 

Pjesa e historisë së Ilirisë kur rajoni hyri në kontakt me qytetërimet klasike, është pjesa më pak e errët e historisë paramoderne të Shqipërisë: Jugu i Shqipërisë së sotme moderne ka përjetuar koloni greke, më e rëndësishmja e të cilave njihej si Epidamni dhe Dyrrahu (Durrësi modern në Shqipërinë Qendrore), themeluar në shek. VII para Krishtit nga Korcyreanët, kolonistë nga Korinti; Apolonia (pranë Fierit modern), Butrinti dhe qytete të tjera ishin shumë të rëndësishme asokohe. Ilirët dhe grekët u përzien mes tyre, siç ndodhte zakonisht në kolonitë greke (shumica e kolonistëve ishin burra, gratë ishin shumë të pakta) dhe siç dëshmohet nga emrat ilirë në gurat e varreve. Në periudhën helenistike, të gjitha këto koloni u aneksuan duke u bërë pjesë e zonës më veriore të rajonit gjysmë të helenizuar të Epirit, shtëpia e mbretit të famshëm Pirro. Paraardhësit e Pirros qenë konsideruar gjysmë barbarë, por nuk e dimë nëse quheshin kështu për shkak të kulturës së përzier iliro-greke apo thjesht sepse ishin grekë më pak të përparuar se bashkatdhetarët e tyre jugorë (siç ishin selanikasit dhe maqedonasit, por edhe për këto të fundit ekziston një pyetje e ngjashme).

Kini parasysh se Epiri dhe Maqedonia ishin mbretëri feudale, ndërsa qendrat greke i braktisën këto sisteme socio-politike që në shek. VIII: kështu që “gjysmë grek” mund të jetë më tepër një gjykim politik, sesa etnik.

Ajo çka dihet me siguri është se mbretërit epiriotë sunduan mbi disa fise jugore ilire, që ndodheshin në periferi të mbretërisë së tyre. Fiset e pavarura ilire në veri, formuan ndonjëherë mbretëri, por pas paqësimit të tokave kufitare nga Aleksandri, ata u përqendruan kryesisht në lundrime (dhe bastisje) dhe jo në zgjerime tokësore.

Roma pushtoi pjesën e pakolonizuar të Ilirisë, si dhe Epirin, midis viteve 233-30 para Krishtit. Kjo ishte pjesa ku tashmë ndodhet Kroacia, Bosnja, Mali i Zi dhe Shqipëria Veriore dhe qyteti më i rëndësishëm i zonës ishte Scodra (Shkodra moderne në veri të Shqipërisë), njëherë e një kohë kryeqytet i një mbretërie të bashkuar ilire, që u bë famëkeqe për flotën e saj dhe bastisjet dhe piraterinë në detin Adriatik, duke ndikuar negativisht në tregtinë e Italisë nga bregdeti: për këtë arsye, romakët sulmuan Shkodrën dhe morën në zotërim Ilirinë, para se të pushtonin Luginën Po, në Italinë Veriore – një shekull më parë (shek. IV para Krishtit), fiset samnite në malet e Italisë Jugore kishin fituar një reputacion të ngjashëm për bastisje derisa u paqëzuan nga romakët, dhe në Mesjetë, morlakët (“të zinjtë” ose “vllehët veriorë”), dhe uskokët sllavë (“Zënësit e pritës”) u bënë gjithashtu famëkëqinj për bastisjet në tregtinë veneciane dhe në mënyrë të ngjashme, Venecia i paqëzoi qendrat e tyre në Istria dhe Kvarner.

 

Vija e Jireçekut

Shqipëria moderne u nda në dysh nga Vija e Jireçekut, e cila ndan zonat gjuhësore të influencës latine dhe greke në Ballkan. Gjatë Perandorisë Romake, banorët e Republikës moderne të Shqipërisë dhe Ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë u asimiluan tërësisht në shoqërinë dhe kulturën greke dhe romake. Rruga me rëndësi jetike, e njohur si Rruga Egnatia, kontribuoi shumë në asimilimin e zonave ku ajo kalonte.

Iliro romakët do të bënin histori kur, në kohën e anarkisë ushtarake të shek. III, veteranët e ushtrisë ilire do të formonin Ushtrinë e Shpëtimit Kombëtar për të ndaluar pushtimin e jashtëm nga vandalët, juthungit dhe sarmatët. Zgjedhja e gjeneralit të tyre Aurel si perandor, i dha fund krizës së brendshme 50 vjeçare, teksa ushtari-perandor erdhi, i zgjidhi të gjitha problemet dhe përfundoi i vrarë. Një numër perandorësh, nga Diokletiani tek Justiniani, ishin me origjinë iliro-romake.

Megjithatë Roma ra dhe nga shek. IV deri në shek. VI kaluan shumë pushtues në Ballkanin Perëndimor, sidomos përgjatë rrugëve kryesore dhe brigjeve; vetëm pushtuesit e fundit, sllavët, (që erdhën pas pushtueve gjermanikë dhe më së shumti u vendosën në zonat e papopulluara të Evropës Lindore) do të qëndronin dhe vendoseshin në Ballkanin Qendror, në shekujt VI dhe VII.

Protoshqiptarët

Përgjatë gjithë këtyre ngjarjeve të jashtëzakonshme, popullsia urbane dhe rurale romake dhe greke u shkatërrua dhe u largua nga qytetet për në zona më të sigurta, në fshat dhe në kodra; por në të njëjtën kohë ndodhi diçka tjetër, që do të ishte fillimi i Protoshqiptarëve.
Romanizimi kurrë nuk ishte një proces shtrëngues: Romakët do të lejonin që popullsitë e pushtuara të vazhdonin të përdornin gjuhën e tyre dhe të ndiqnin zakonet e tyre, por fluksi i tregtarëve romakë dhe italikë, veteranëve, administratorëve, zejtarëve etj në qytete dhe ferma, e bënë të nevojshme për vendasit mësimin e latinishtes, dhe për t’ju përshtatur stilit të jetës romake; por romakët asnjëherë nuk i imponuan të gjitha këto ndaj banorëve më të largët të maleve të ashpra shqiptare, të cilët vazhdonin të flisnin gjuhën e tyre dhe të jetonin një jetë gjysmë të egër duke u marrrë me bujqësiu dhe mbjelljen e barërave. Kur u përmbys civilizimi në rrafshinë, këta fise ilire  zbritën dhe u përzien me ish-bashkatdhetarët e tyre të romanizuar. Kështu, në gjysmën e Mijëvjeçarit të Parë pas Krishtit, u formua bërthama protoshqiptare.

Ne e dimë se ky proces i etnogjenezës ka ndodhur në ose afër zonës së Kosovës ose Maqedonisë. E dimë me saktësi se si ndodhi dhe ku për shkak të një numri elementesh:

  1. Shqipja ka një prurje të madhe latine, por nuk ka ndonjë fluks të pavarur para-mesjetar grek;
  2. fjalët që tregojnë gjëra dhe kafshë që janë gjendur në det, në bregdet dhe, deri në një pikë, në rrafshinë, kryesisht rrjedhin nga greqishtja dhe latinishtja, ndërsa ato që tregojnë pemë dhe kafshë që janë gjendur në male janë origjinale: bëhet fjalë për 500 deri 800 metra mbi nivelin e detit (megjithëse është gjithashtu e mundur që ato hua të gjuhës latine të ken ë ardhur si rezultat i bashkëkzistencës);
  3. ato fjalë latine që mund të rindërtohen për të hyrë në shqip në këtë periudhë të hershme (përfshirë 151 fjalë që janë të pranishme në shqip, por jo në Rumanisht, nga të cilat 85 nuk kanë mbijetuar në asnjë gjuhë tjetër moderne) kanë pësuar ndryshime të ngjashme fonetike me ato në rumanisht, por në disa raste, fjala shqipe ka një shqiptim më të ngushtë me atë latine sesa me fjalën rumune; për më tepër, rumanishtja duket se ka huazuar disa fjalë shqipe shumë të vjetra (p.sh. kuvend> cuvînt; * stëpan> stăpîn); me pak fjalë, bërthama protoalbaniane duhet të ketë qenë në verilindje dhe ajo protorumane shumë në jug, ku më vonë do të vendoseshin të dy grupet gjuhësore, me qëllim që shqipja të kishte qenë në gjendje të ndikonte në rumanisht pa ndërmjetës.

Kjo është një skicë e gjuhës shqipe, dhe vetë struktura e gjuhës në të vërtetë lë të kuptohet për historinë e saj:

  1. gramatika është arkaike, shumë e ngjashme me Greqinë e Lashtë: rrallësi të tilla janë të pranishme në të dyja gjuhët si p.sh diatea aktive / gjysmëpasive, forma e shkuar, mënyra dëshirore, pesë lakimet e pranishme në greqisht plus rasa rrjedhore në shumës, natyra e koordinimit të foljeve është e përpiktë dhe jo hierarkike, d.m.th.forma e foljes thekson se si ndodh një veprim i veçantë (si në greqisht), dhe jo se si ky veprim lidhet me një veprim tjetër (si në latinisht). Ajo gjithashtu ka një tipar shumë të çuditshëm (të cilin e ndan vetëm me gjuhë tjetër që nuk ka lidhje fare me të), formën habitore. Përdoret për të shprehur habi dhe është mjaft e çuditshme;
  2. Pjesa më e madhe e fjalorit është me origjinë latine, megjithëse padushim nuk ndodh gjithmonë kështu (mjek <medicus; pyll <padule(m) [paludem]; gaz <gaudium; shqiptoj <excipio – por nga ana tjetër, shoku <socius; kuvend <konventum; peshk < piscis; qytet <civitatem); sidoqoftë, sintaksa nuk është latine; kjo ka bërë që shumë të thonë se shqipja i është nënshtruar pjesërisht procesit që përfundoi Rumanishtja, pra etiketa e një gjuhe të semilatizuar. Vetëm gjuhët baske, gjuhët e mbijetuara kelte dhe ajo berbere (e debatuar) kanë një pasuri të ngjashme me ndikime latine nga antikiteti që ishin përfshirë në një gjuhë jo-Romake. Duket se ekzistojnë dy trajtime të fjalëve latine: një që ndjek rumanishten (pra një ndikim nga Ballkani Lindor), e dyta pas Dalmacisë së Vjetër (kufiri i Ballkanit Perëndimor).
  3. “Në vitin 1995, An Tejlor, Donald Ringe dhe Tandy Warnow e përshkruanin si” befasuese “gjetjen e tyre, duke përdorur teknika gjuhësore sasiore, që shqipja duket se i përket një “nëngrup me gjuhët gjermanike”. Shih shënimin [11] në faqen e lidhur. Sidoqoftë, këto ngjashmëri nuk janë më të rëndësishme në gjuhët moderne, sepse “shqipja e ka humbur një pjesë të mirë të fjalorit të saj origjinal dhe morfologjinë”.
  4. Gjuha shqipe iu nënshtrua një periudhe shumë të rëndësishme të ndikimit latin (shekulli II para Krishtit – shekulli V pas Krishtit), i ndarë në tre shtresa; me ndikimin sllavo jugor (shekulli VII – IX): i dukshëm është fakti që shumë huazime sllave kanë një kuptim më të butë në shqip sesa kanë në gjuhët sllave: gropë (a), në shqip dhe varr në gjuhët sllave; trup(i) në shqip, kufomë në gjuhët sllave; zakon(i) në shqip, ligj në gjuhët sllave, bojë(a) në shqip, ngjyrë në gjuhët sllave; nevojë(a) në shqip, kërkesë në gjuhët sllave; i burgosur në shqip, skllav në gjuhët sllave. Duke filluar nga fundi i shekullit IX, pati edhe një periudhë të ndikimit shqiptar mbi vllehët (rumunët), ndoshta si pasojë e ekspansionit bullgar në Shqipëri, që i shtyu protoromanët në jug-perëndim.

Ndarja midis Toskës dhe Gegës duket se ka qenë e pranishme para pushtimit sllav të Ballkanit.

 

Citimet e para

 

Pas disa përmendjeve të përkohshme – në kronikat bizantine, serbe, bullgare dhe venedikase, duke filluar nga rreth vitit 1000 pas Krishtit – të një populli me emër, por pa fytyrë (arbonitë, arbanasi, albanoi, arbanitai, Ar’banas ‘, Arbanon), përmendja e parë e gjuhës shqipe daton nga një dokument mjeko-ligjor Raguzan i vitit 1285: Gjatë natës, dëshmitari deklaron, “Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca” [“Dëgjova një zë që thërriste nga malet në gjuhën shqipe”.]

Një nga ato raste të rralla, siç do të thoshte Cvajg, kur historia nuk është vetëm një treguese, por edhe një poete: cilat fjalë mund të përshkuranin më mirë lindjen e një kombi, nga nata e errët duke lindur në botën e njohur?

Teksti më i hershëm i mbijetuar në shqip është formula e pagëzimit, e shkruar në një letër latine në vitin 1462 nga kryepeshkopi i Durrësit, Pal Engjëlli (Paulus Angelus) për një prift të mbërritur së fundmi: Un’te paghesont ‘pr’emenit t’Atit e t’Birit e t’Spirit Senit. (“Unë ju pagëzoj në emër të Atit, të Birit dhe të Shpirtit të Shenjtë”).

 

Arbën / Arvër

 

Gjatë gjithë kësaj periudhe, territoret e banuara nga shqiptarët mbetën pjesë e Perandorisë Bizantine. Zotërinjtë feudalë iu dhanë liritë e pashembullta nga Kostandinopoja, sepse sunduan mbi një prej rajoneve më strategjikë të Perandorisë: jo vetëm që aleanca e tyre me zotërit serbë ose Republikën Venedikase do të ishte një rrezik i tmerrshëm, por fuqitë perëndimore (“Frankiane”) si Aragoni dhe Franca shikuan rajonin si një plazh të mundshëm për një pushtim të gjithë Perandorisë Bizantine; Normanët dhe Almugavarët Spanjoll shkurtimisht pushtuan dhe sulmuan vendin, dhe jo më pak se tetë principatat shqiptare të pavarura ekzistuan midis Shekullit 12 dhe 14. Në fund të Shekullit XIII Francezi Charles I i Anjou, Mbreti i Siçilisë, pushtoi pjesën më të madhe të Shqipërisë moderne dhe themeloi Mbretërinë e Shqipërisë (1272–1368), të cilën pasardhësit e tij e humbën princit shqiptar Karl Thopia, i cili vazhdoi të gjente Principatën e Shqipëri (1368–1392).

Në këtë periudhë Shqipëria kishte lidhje të ngushta tregtare dhe kulturore me Puglia, Ragusa dhe Venecia; protagonist eponimist i romanit me ndikim të fuqishëm italian 1410 Guerrin Meschino është një djalë i trilluar i një mbreti të Durrësit / Durazzo; dhe ishte në këtë epokë që shumë qytete shqiptare fituan një emër italian (Shkodër / Scutari, Durrës / Durazzo, Saranda / Santi Quaranta, Shëngjin / San Giovanni di Medua, Lezhë / Alessio, Krujë / Croia, Zeta / Zedda), duke dëshmuar fluks i madh i tregtarëve italianë, me këtë emër ata shpesh njiheshin në gjuhën angleze deri në Shekullin XX.

Ishte gjithashtu në këtë periudhë që fermerët shqiptarë ishin të ftuar nga zotërit Bizantinë, Venedikas dhe Gjenezë për të ripopulluar zona të Greqisë të pabanuara për shkak të luftës, rënies ekonomike, murtajës etj., Në rajone të tilla si Thesalia, Boiotia, Euboia (Negroponte), Attiké, etj. Peloponezi (Morea).

 

Skënderbeu dhe Liga e Lezhës

 

Turqit Otomanë, të paaftë për të pushtuar fortifikimet titanike, që mbronin Kostandinopojën, kryeqytetin e papërgjegjshëm të një Perandorie të dështuar, kaluan Hellespont në Ballkan në vitet 1370, dhe në 1389 ata mposhtën ushtrinë serbe, shqiptare, vllehe dhe boshnjake të udhëhequr nga Tsar Llazar serb në Polje të Kosovës – pushteti i fundit i madh që qëndron në Ballkan u shtyp. Vetëm xhepat e rezistencës mbijetuan nga ajo që kishte qenë Perandoria Bizantine: Costantinople (deri në 1453), Despotati i Morea (deri në 1460) dhe madje edhe Trebizondi i largët (1461).

Siç ishte tradita e tij, Sulltani mori peng, ndër të tjera, princin shqiptar të Krujës, ish-vasal të Tsar, me emrin Gjon Kastrioti (Giovanni Castriota); sulltani mori djalin e tij të madh, Stanisha, dhe më vonë tre meshkujt e tjerë, Reposhi, Konstandin dhe Gjergj.

Gjergj (Xhorxh), u shndërrua në Islam dhe u trainua – siç ishte zakon për pengje – në Shkollën Enderûn, ku u stërvitën jeniçerët elitë; ai shfaqi një talent të tillë në çështjet ushtarake që ai u mbiquajt Iskandar Beg, që do të thotë “Princ Aleksandër” (si në, Aleksandri i Madh). Gjatë kohës që ishte peng, ai do të takohej edhe një peng i ri, Vlad III i Vllahisë, i njohur më vonë, si Vlad Țepeș (“impaler”) ose Drakula, si një nga heronjtë e rezistencës Antiottoman. Ai u bë një mik i mirë i sulltanit të ardhshëm, Murad II, dhe përfundimisht u dërgua në shtëpi në Shqipëri. Atje ai u ngrit një kryengritje kundër sundimit otoman në 1432-36, dhe në atë dekadë ai u promovua në vali ose guvernator mbi një timar të konsiderueshëm, që do të thotë se ai gjithashtu drejtoi 5000 kalorësit në betejë.

Pasi vëllezërit e tij Konstandin dhe Reposhi dhe babai i tij Gjon vdiqën, Gjergj dhe vëllai i tij Stanisha vendosën të mbajnë aleancën e tyre me Republikën e Raguzës dhe Republikën e Venecias. Në periudhën 1438-1443 ai u gradua në Sanxhakbej të Dibrës dhe luftoi për Sulltanin kundër kryqëzatës së udhëhequr nga János (John) Hunyadi; më në fund, sukseset e hershme të fushatës së fundit, e bindën Skënderbeun se Turqit mund të mposhteshin në Shqipëri, dhe ai u largua nga fusha e Betejës së Nishit (1443) së bashku me trupat e tij, duke hipur në shtëpi për të krijuar një Sanxhak të pavarur. Ai dihet të ketë thënë, për popullatën që kishte rebeluar tashmë në vitet ’30, dhe të cilin po e drejtonte në një të re, shumë shpresonte për rebelim: “Unë nuk po ju sjell lirinë: e gjeta midis jush” – do të thotë , nëse interpretimi im ka ndonjë meritë, se ai ishte i lehtësuar që më në fund kishte parë një shans realist për t’u ngritur kundër një tirani që nuk do ta pëlqente kurrë.

Ai kishte dezertuar në nëntor 1443; duke përdorur një letër të falsifikuar që pretendonte të ishte Murad (shoku i tij i vjetër ishte bërë tani Sulltan), ai e bllokoi Valiun e Krujës në dhënien e fortesës mbi të; ai më pas vazhdoi të pushtojë një mori kështjellash të vogla (Petrela, Prezë, Guri i Bardhë, Svetigrad, Modrič dhe të tjerët). Ai kontaktoi aleatët e tij Ragusan dhe Venecian. Ai e dinte që goditja do të vinte përfundimisht, dhe kjo do të tundte tokën.

Një defekt i tillë i nivelit të lartë frymëzoi zotër të tjerë feudalë. Gjergj (George) Arianiti, një ish-peng i tij dhe më vonë vjehrri i Skënderbeut, kishte qenë pjesë e revoltës shqiptare të viteve 1432–36, dhe kishte filluar një revoltë tjetër në gusht 1443, pak para mbrojtjes së Skënderbeut; Andrea Thopia nga Scuria kishte qenë drejtuesi i asaj revolte të hershme, gjithashtu kishte marrë pjesë edhe princi i Veriut Nikollë Dukagjini. Skënderbeu ftoi një duzinë zotërish të Shqipërisë Qendrore dhe Veriore (shumica ishin shqiptarë, katër ishin serbë) në një takim në Lezhë me pronësi veneciane (Alessio në dokumentet veneciane) ku, më 2 mars 1444, ata formuan Lidhjen e Lezhës, e para politika e unifikuar shqiptare. Skënderbeu do të ishte kryekapedani i saj, ose “krye-kapiteni”, d.m.th. premium inter pares.

Flamuri i Lidhjes së Lezhës mori shqiponjën nga stemë e familjes Kastrioti, ndërsa ylli buron, për të mirën e diturisë time, nga një familje Veriore.

Lidhja lindi kështu në fillim të pranverës, duke pritur sulmin turk që do të vinte, siç bënin të gjithë luftimet në atë kohë, në verë.

Më 29 qershor 1444, një forcë ekspedite osmane me 25-40.000 burra u ngritën kampin sipër fushës së pjerrët të Torvioll, përballë 7000 këmbësorisë së Lidhjes dhe një pjesë të kalorësisë së saj 8000. Duke parë një fitore të lehtë, gjenerali osman Ali Pasha sulmoi pa përgatitje, duke bllokuar krahët e tij në pjesën më të madhe të kalorësisë së Skënderbeut. Beteja ishte një sukses i plotë për Ligën dhe do të ishte fillimi i një rezistence të gjatë.

Një vit më vonë, pasi kishte liruar duart duke shtypur Hunyadi dhe aleatët e tij të Kryqëzatës (polak, Wallachian) në Varna, Sulltan Mehmeti II i shkruajti një letër Skënderbeut, i cili ishte kthyer përsëri në katolik dhe u përgjigj duke deklaruar se nuk kishte ndërmend të tërhiqej. Mehmed dërgoi Firuz Pasha me 9-15000 burra kundër Skënderbeut, 3.500 burra të të cilëve (kalorësi 2k, 1.5k këmbësorisë) triumfuan për herë të dytë në Mokra (1445). Pas katastrofës së kryqtarëve në Varna, Mokra rivitalizoi shpresat e krishtera, me Papën Eugjenin IV dhe Mbretin Alfonso V të Aragonit, Napolin etj. Skënderbeu u dërgoi këtyre të fundit katër standarde osmane, duke filluar një aleancë me Mbretin mendjemprehtë që më vonë do të kishte një rëndësi të madhe.

Në 1446, ndërsa Murad po përgatitej të luftonte përsëri Huniadin, ai dërgoi 15.000 kalorësi nën Mustafa Pasha kundër Skënderbeut, me urdhëra të sakta për të plaçkitur dhe terrorizuar fshatrat dhe për të shmangur konfrontimet e grumbulluara. Mustafa i ndau trupat e tij për këtë qëllim, dhe kur Skënderbeu mori fjalën se rreth gjysma e ushtrisë osmane kishte ngritur kampin në pozicionin e fortifikuar të Otonetë për të siguruar një qendër furnizimi, ai goditi atje me 5.000 burrat e tij, “duke e kthyer kampin në një thertore”. Atëherë Sulltan Murad vendosi të ndalojë çdo sulm brenda Shqipërisë, duke kufizuar forcat e tij për të mbrojtur kufijtë.

1447 ishte një vit shumë i rastësishëm: filloi me Nikollë (Nikollën) Dukagjini duke vrarë anëtarun e Lidhjes Lekë (Aleksandër) Zaharia, princin e Dagnum mbi atë që duhet të martohej me Erina Dushmani, vajzën e princit të Zadrima; disa thonë se Dukagjini në të vërtetë dëshironte të aneksonte Dagnum (Dajë / Dagno), i cili ruante një rrugë të rëndësishme tregtare. Nëna e të ndjerit i dha fortesën Shqipërisë veneciane dhe, pas refuzimit të Senatit për të dhënë postin e Ligës, Skënderbeu përgatitej për luftë me aleatin e tij të hershëm. Venecia e shihte Lidhjen e Lezhës si jo më shumë se një tampon midis tyre dhe osmanëve, kështu që ata gjithashtu përgatitën për luftë, gjatë gjithë kohës duke i dhënë një shpërblim kokës së Skënderbeut dhe dërgimin e ambasadorëve në Murad II, duke e këshilluar atë të godiste njëkohësisht.

Konflikti me Venedikun nuk ishte përshkallëzuar akoma në luftë kur erdhën lajme se Murad II po drejtonte personalisht një mori të madhe (rreth 80.000 burra dhe dy topa) kundër Svetigrad (në Maqedoninë moderne), i cili ruante kalimet malore në Shqipëri; siç ishte strategjia e tij e zakonshme në rrethime, Skënderbeu la një garnizon të vogël brenda kalasë, ndërsa ai vetë drejtoi një forcë përçarëse prej 4.000 (duke regjistruar më shumë burra nga zona) jashtë portave. Ai mundi një pritë osmane, bëri pritë patrullime dhe furnizime dhe madje bastisi kampin osman natën. Shqiptarët shpresonin se armiku i tyre do të ngrinte rrethimin, por Murad vendosi të mos e merrte më karremin dhe rrethimi vazhdoi, duke shpresuar që uria e fortifikuar të dorëzohej.

Në dijeni të paktit të Venedikut me Murad, Skënderbeu i kërkoi Republikës përforcime, por asnjë nuk erdhi. Ragusa dhe Napoli dërguan ndihmë. Situata degjeneroi deri në pikën e luftës. Skënderbeu mori mbështetjen e Despotit serb (dhe kundërshtarit të Venecias) Đurađ Branković dhe anëtarit të Lidhjes Stefan Crnojević, ndërsa disa anëtarë të tjerë refuzuan të luftojnë Venecia; ai la 4.000 për të rrethuar Dagnumin dhe drejtoi 10.000 të tjerët për të prishur tregtinë me Durrësin / Durazzo dhe më në fund marshoi drejt qytetit kryesor të Venecianëve në Shqipëri, Shkodër / Scutari: ai mundi Venecianët në lumin Drin, dhe mori kushte të mira paqeje. Tetë ditë më vonë, garnizoni në Svetigrad u dorëzua më në fund, dhe u lëshua përmes linjave osmane dhe forcave të Skënderbeut. Pjetër Perlati, komandant i garnizonit, iu lut falje nga Skënderbeu, por ky i fundit e falënderoi që e mbajti jashtë kaq gjatë.

Skënderbeu thoshte se forcat e Hunyadi po marshonin drejt Kosovës dhe planifikonte t’u bashkohej atyre me 20,000 burrat e tij të tanishëm, por ishte parandaluar nga Brankovi, i cili kontrollonte rrugët për në Kosovë dhe që ishte aleat me Sulltanin. Ky i fundit, siç u ishte premtuar venedikasve, dërgoi Mustafën Pashën në Shqipëri me 15.000 burra, por ai u mund dhe u kap në Oranik (1448). Hunyadi u mund edhe në Kosovë.

Më 1450 Sulltan Murad hyri në Shqipëri: ai mori Beratin me shtresa dhe rrethoi Krujën me 100.000 burra, por u zmbraps.

Lidhja u shoqërua nga interesi i kundërt dhe, rreth vitit 1450, mbeti vetëm anëtarët e saj thelbësorë. Hungaria, Ragusa dhe Napoli ndihmuan financiarisht rezistencën, dhe më në fund, në 1451, Skënderbeu vuri si Lidhjen ashtu edhe veten e tij nën Alfonso V të Aragonës: pakti ishte që Alfonso do të ndihmonte rezistencën shqiptare dhe, sapo osmanët u mposhtën përfundimisht, çliruan Shqipërinë do të hynte në Mbretërinë e Alfonsit. Alfonso nënshkroi traktate të ngjashme vasallage me Gjergj Arianiti dhe Despot Grek të Morea, Demetrios Palaiologos. Murad II vdiq atë vit.

Luftimet turke në Anadoll dhe përgatitjet e reja të Sulltan Mehmetit II do të thoshte një dritë pushimi (në një moment shumë të vështirë) për Skënderbeun, përveç një fushate relativisht të moderuar (25.000 osmane) në 1452. Sjellja e Skënderbeut në këtë rast të veçantë e bëri atë të famshëm edhe pse Mesdheut për madhështinë dhe mëshirën e tij, pasi ai kurseu, respektoi dhe çliroi gjeneralin e armikut Hamza Pasha dhe njerëzit e tij. Kjo fitore, e raportuar për Alfonso nga i dërguari i tij Ramón d’Ortafá, provokoi një përvojë të madhe dhe pajtoi Kastriotin me zotërit shqiptarë.

Një tjetër fitore e shqiptarëve në 1453 u hodh në hije nga pushtimi i Mehmetit nga Kostantinopoja.

Skënderbeu i rezistoi sulmeve të shumta për dhjetë vjet të tjera, duke u përgatitur për një Kryqëzatë nga Perëndimi që – pasi nuk kishte arritur të vinte në ndihmë të Kostantinopojës – nuk u materializua kurrë. Ndërhyrja e tij e vonë në Rrethimin Shqiptar të Beratit (1455) nuk e ka penguar atë të dështojë; Moisi Golemi Arianiti u mposht pak para osmanëve, por u mund në betejën e dytë të Oranikut (1456) dhe u bashkua me radhët shqiptare (llogaritja e Golemit nuk kishte qenë plotësisht pa merita). Skënderbeu kishte duart e tij të plotë duke u përpjekur të kundërvihej tradhtisë dhe luftimeve kur një ushtar otoman me 70,000 arriti në bregdetin midis Lezhës dhe Krujë – zemra e Skënderbeut. Ai shmangi takimin e tyre me muaj, duke u dhënë osmanëve dhe mbarë Evropës përshtypjen se ishte mposhtur, përpara se të triumfonte në Betejën e Albulena (Ujëbardha) në 1457. Dy nipërit e tij, Gjergj Strez Balsha dhe Hamza Kastrioti e kishin tradhtuar , dhe u burgosën në Napoli.

Pasoja e betejës ishte një armëpushim pesë-vjeçar me Mehmetin, të cilin Skënderbeu e përdori për të mbledhur fonde për ushtrinë e tij, me pak sukses. Papa Callistus III i dha atij titullin Athleta Christi, të cilën më vonë Popes do ta rinovonte. Skënderbeu gjithashtu shtriu fushën e tij të operacioneve në Shqipërinë e Jugut dhe Greqinë, duke emëruar Leonardo III Toko, zot i Epirit, nënkolonel i tij në Jug.

Vdekja e Alfonsit në 1458 i dha fund ëndrrave aragoneze për një perandori Mesdhetare; Skënderbeu u përpoq të ngrohte marrëdhëniet e tij me Venecian, edhe pse i dha besnikërinë e tij birit brutal dhe me mendje të ngushtë të Alfonsit, Ferdinand I të Napolit; pozicioni i tij po bëhej gjithnjë e më i pasigurt.

Sidoqoftë, ai ndihmoi Ferdinandin kur Mbreti i gjelbër u përball me një kryengritje të Angevinit, duke bërë fushatë për dy vjet në Italinë Jugore (1460–1462), duke fituar kështu besimin dhe miqësinë e Ferdinandit.

Ai u kthye në shtëpi për t’u përballur me tre ushtri otomane, të cilat i mundi në Mokra, Ohër dhe Shkup. Kjo çoi në një traktat dhjetëvjeçar të paqes, i cili Skënderbeu, megjithëse fillimisht nuk dëshironte, u bind nga Tanush Thopia për të nënshkruar. Venecia, ndërkohë, ishte aleat me të, duke garantuar pavarësinë shqiptare, duke e futur atë në Senatin e tyre dhe duke hyrë në luftë me osmanët (1463–1479).

Një kryqëzatë tjetër ishte ëndërruar dhe nuk u realizua kurrë; ndërkohë, Morea (1460) dhe Trebizond (1463) ra. Skënderbeu fitoi një betejë të madhe te Vaikal (1465), por armiku i tij shqiptar, Sanxhakbej Ballaban Badera, kapi 21 oficerë, mes të cilëve Moisi Golemi, Vladan Jurica dhe nipi i Skënderbeut Muzaka, të cilët u sollën në Kostandinopojë, u ndezën të gjallë për pesëmbëdhjetë ditë, të prera në copa dhe ushqehen qenve.

Një betejë e dytë në Vaikal (ku të gjithë të burgosurit osmanë u masakruan si një akt hakmarrjeje) dhe një rrethim i dytë i Krujës (1466-67) u zhvillua; gjatë kësaj të fundit, Ballaban Bej u vra nga një plumb arquebus i qëlluar nga një gjahtar nga betejat e kalasë, duke dëmtuar kështu operacionet osmane në Shqipëri. Duke u ngritur, siç kishte babai i tij, kur mori Krujën, Mehmeti kishte ndërtuar kështjellën e Elbasanit si një qendër furnizimi për të sulmuar Durrësin.

Skënderbeu u përpoq të merrte Elbasanin, por detyra, në mungesë të ndonjë artilerie shqiptare, ishte e pamundur. Vdekja e Ballabanit dhe rrethimi në tentativë i Elbasanit e detyruan Mehmetin të ndërhynte, duke dërguar askënd tjetër përveç Vizitorit të Madh, Mahmud Pashë Anđelović, në një rrethim të tretë të pafrytshëm të Krujës (1467).

Shkalla e jashtëzakonshme e shkatërrimit, vdekja e kaq shumë fisnikëve, gjendja shkatërruese e ekonomisë shqiptare e bindën Skënderbeun të thërriste zotërinjtë e mbetur në Lezhë në janar 1468, të përpiqet të formojë një Lidhje të Dytë. Ndërsa ishte atje, ai u sëmur nga malarja dhe vdiq, në moshën 62 vjeç.

Mbetur pa udhëheqës, zotërit shqiptarë shkuan secili rrugën e vet, disa duke premtuar besnikëri ndaj Sulltanit, disa aleate me Venecian ose kushdo që kishte mbetur për t’i ndihmuar ata. Humbja ishte e pashmangshme.

Refugjatët shqiptarë të krishterë (ndër të cilët familja Castriota) do të iknin në Mbretërinë e Napolit, me një grup tjetër duke ikur në Venedik vetë dhe në qytetin venecian të Zara di Dalmazia; një tjetër grup i vogël gjeti rrugën e tij, gati dy shekuj më vonë, në Ukrainë.

 

Sundimi otoman dhe pasardhësit e tij

 

Mbi varrin e Gjergj Kastriotit u ndërtua një xhami dhe eshtrat e tij u morën dhe u bënë hajmali nga ushtarët plaçkitës turq.

Pushtimi i fundit osman i Shqipërisë ishte barbar: lordët e fundit që kishin mbetur gjallë, u vranë në mënyrat më çnjerëzore, disa duke u rrjepur të gjallë. Kruja nuk i bëri dot ballë rrethimit të saj të katërt: e uritur dhe e varfër, kështjella ra në vitin 1478. Shkodra/Scutari, qyteti i fundit që ra në vitin 1479, u braktis nga venedikasit dhe e gjithë popullsia e saj (sipas dëshmitarit Marin Barleti) e braktisi atë së bashku me administratën e Venedikut.

Sundimi osman e trajtoi Shqipërinë mjaft ashpër deri në fund të mbretërimit të tij: në një kohë kur të gjitha kombësitë fqinje (serbët, grekët, vllehët, bullgarët, italianët, hebrenjtë etj.) mund të kishin shkolla, biblioteka dhe (më vonë) shtypshkronja në gjuhët e tyre, mësimi dhe përdorimi me shkrim i shqipes ndëshkohej me vdekje (në vend ishin hapur shumë shkolla të fshehta dhe kur zbuloheshin, mësuesit dhe fëmijët vriteshin). Mesa di unë, kjo gjendje vazhdoi deri në mesin e shekullit XIX (shqipja u njoh zyrtarisht si gjuhë nga qeveria osmane në vitin 1909). Nga ana tjetër, shqiptarët nuk diskriminoheshin aspak, por inkurajoheshin për t’u bërë ushtarë, marinarë, tregtarë etj. Kështu, pavarësisht se nuk kishin fuqi në atdheun e tyre të nënshtruar, një numër i madh shqiptarësh të talentuar u shërbenin fuqive të huaja:

 

  1. Osmanët: shumë shqiptarë u bënë vezirë dhe disa sulltanë kishin gjak shqiptar; edhe sot e kësaj dite ka shumë libianë, egjiptianë, sirianë dhe sidomos turq, me origjinë shqiptare; Mehmet Ali Pasha fitoi autonominë egjiptiane nga Porta e Lartë; Ali Pashë Tepelena pothuajse arriti të bënte të njëjtën gjë me Shqipërinë e Jugut; Sami Frashëri shkruajti enciklopedinë e parë turke; Mehmet Akif Ersoi, djali i një shqiptari, shkroi himnin kombëtar modern të Turqisë;
  2. Fuqitë italiane: përveç arbëreshëve dhe shërbimit të tyre besnik dygjyhësh për një gjysmë mijëvjeçari, (një arbëresh arriti të bëhej edhe kryeministër i Italisë së bashkuar), shumë shqiptarë katolikë vazhduan t’i shërbenin Venedikut, Papatit, Napolit ose fuqive të tjera italiane (një nga tre familjet më me ndikim në Republikën e Gjenovës pasi u largua Grimaldi, ishte Durazzo), si ushtarë (duke përfituar nga aftësitë luftarake që kishin përvetësuar nga përballja me turqit nën udhëheqjen e Skënderbeut), priftërinj dhe tregtarë. Historiani Noel Malkolm ka shkruar një libër mjaft interesant mbi këtë temë, duke rindërtuar historinë e dy familjeve të tilla nga Ulqini /Dulcigno, në formën e një romani;
  3. Pas pavarësisë së Rumanisë në mesin e shekullit XIX, shumë intelektualë shqiptarë e panë vendin karpatian si një fqinj miqësor (gati një oksimoron për shqiptarët) dhe u vendosën atje, duke punuar për t’i shërbyer këtij vendi tashmë të pavarur dhe njëkohësisht duke botuar libra dhe gazeta për çështjen e pavarësisë shqiptare.

 

Në përgjithësi, nëse flisni shqip, Youtube është plot me dokumentarë për shqiptarë nga Italia, Greqia, Kroacia, Bullgaria, Ukraina, Siria, Turqia.

Gjatë asaj kohe, shqiptarët ndodheshin në një pozicion mjaft të ngjashëm me armenianët.

Teksa të gjitha këto ngjarje interesante shpaloseshin në Mesdhe, jeta në katër vilajetet shqiptare ishte relativisht e rëndomtë. Lekë (Aleksandër) Dukagjini, një anëtar i mitur që u bë pjesë e qëndresës së Skënderbeut, është i njohur për kodimin e një kodi shumë më të lashtë ligjor, Kanunit, (fjalë e huazuar turke, që rrjedh nga një fjalë arabe, e cila vetë rrjedh nga greqishtja κανών, “shufër [matëse]”. Kanuni përshkruan detyra dhe të drejta në çdo fushë të imagjinueshme të jetës (p.sh. edhe si të trajtojmë bletët), ndëshkon mjaft krime me gjakmarrje, është përgjithësisht i ngurtë dhe pafundësisht interesant.

Malet e Shqipërisë së Veriut ishin mjaft të pakalueshme, duke e penguar depërtimin e ligjeve, dekreteve, fesë, taksave dhe qeverisë osmane në tërësi. Në vendet e tjera të Shqipërisë, islami u përhap. Kjo nuk ndodhi për arsye shpirtërore, por për shkak se një i krishterë ishte i detyruar të paguante një numër të lartë taksash, të kryente punë angari dhe vite të tëra shërbimesh ushtarake, detyra që nuk u imponoheshin myslimanëve. Gjithsesi, islami shqiptar ishte gjithnjë i një natyre më të butë sesa islami arab apo ai turk: Myslimanët shqiptarë shpesh ishin dhe janë ende sot e kësaj dite, sufi, bektashi, ose pijnë raki, hanë mishin e derrit dhe martohen me të krishterë.

Kombi shqiptar, për shkak të mungesës së një kishe kombëtare (ndryshe nga të gjithë fqinjët e tij), humbi një pakicë të konsiderueshme të anëtarëve të saj, të cilët u asimiluan në popullsitë greke dhe sllave, por gjithsesi Shqipëria ishte në gjendje të bëhej një komb ku bashkëjetonin në paqe të trija fetë (katolike, ortodokse dhe myslimane) – përsëri, një rekord rajonal. Rrymat e tregtisë dhe kultivimi i fushave të papërdorura, çuan në krijimin e zonave të mëdha ku fliteshin gjuhë të përziera midis grupeve të ndryshme etnike, dhe komunitete të mëdha shqipfolëse shtriheshin gjithandej, nga thellësitë e veriut në Novi Pazar (Tregu i Ri) e deri në skajet e jugut, në Peliponez.

Rapsodët analfabetë (lahutarët, ku të fundit që kanë ngelur po vdesin), e mbajtën gjallë mitologjinë parakristiane shqiptare dhe poemat epike të mëvonshme (kënga kreshnikësh); këto të fundit ndahen, përafërsisht, në:

 

  • cikli boshnjak, fillimisht kënduar nëpër kampet ushtarake osmane në Hungari, ishte i bazuar në materialin tradicional sllav të përshtatur për festimin e luftës fetare kundër jobesimtarëve; kjo traditë, e sjellë dikur në Shqipëri, u përkthye dhe u përshtat me temën e luftës etnike midis shqiptarëve dhe sllavëve (Shkjet). Kështu, përveç disa heronjve dhe situatave të caktuara, ka një natyrë të fortë origjinale;
  • cikli shqiptar, i ndërtuar rreth heronjve historikë, mbi të gjitha dhe më kryesori prej të cilëve ishte Skënderbeu: pikërisht falë kësaj tradite, në vitin 1912, të gjithë e dinin se çfarë flamuri duhej të valëvisnin dhe si duhej të dukej ky flamur. Edhe gjatë dhe pas ringjalljes kombëtare, (rilindjes), flamuri kuq e zi ishte një temë mjaft e zakonshme në poezi.

 

Gjatë shekujve XVIII/XIX, u përdorën dy alfabete misterioze, alfabeti elbasanas dhe alfabeti Todhri. Nuk dihet se përse u shpikën dhe kanë mbijetuar vetëm pak libra mbi përmbajtjen e tyre. Ato mund të jenë krijuar si kundërmasë ndaj ndalimit të shqipes së shkruar, por kjo është thjesht një hipotezë.

 

/Robby Shima

https://www.quora.com/q/netmixsizrwsbuwy/What-are-the-origins-of-the-Albanian-people-And-what-about-the-origin-of-the-Albanian-language?ch=3&share=092034a6&srid=wfM81

Please follow and like us: