Ymer Çiraku: Lidhje e rrallë mes shkrimtarit dhe kritikut letrar
Ymer Çiraku
Një letër e Krist Malokit dhe (Auto)biografia e shkruar prej Nolit
Krist Maloki (1900-1972) është një nga kritikët letrarë mjaft të spikatur në vitet `30 të shekullit të kaluar. Ai mbetet i dalluar sidomos për uraganin polemist në shkrimet e tij, si dhe për inagurimin/aplikimin për herë të parë në studimet letrare shqiptare të teorisë psiko-analitike frojdiane. Por nuk do të qendrojë gjatë në Shqipëri. Gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore, ai rikthehet sërish në Austri, atje ku kishte kryer studimet e larta dhe ishte doktoruar për filozofi dhe drejtësi. Prej kësaj kohe, emrin e tij e mbulon heshtja në Shqipëri. Ka mendime se kësaj kohe, ka lënë në dorëshkrim disa studime për figura të njohura nga letërsia dhe nga historia shqiptare. Por deri më sot, ato nuk kanë rënë ende në duart e studiuesve. Madje duhet kujtuar se, vitet e fundit të jetës, ai i kaloi i verbuar dhe në këtë gjendje mjaft të vështirë, ato dorëshkrime edhe mund të mos jenë ruajtur dot.
Në përkujtim të 55-vjetorit të vdekjes së Nolit (1882 – 1965) dhe 120-vjetorit të lindjes së K. Malokit, po sjellim këtë shkrim rreth një lidhjeje – apo komunikimi të pazakontë, mund të thuhet të rrallë mes Fan Nolit shkrimtar dhe Krist Malokit, kritik letrar. (Ky është shkrim i botuar te libri im “Qasje letrare”)
Më 1958, në prag të Krishtlindjes të atij moti, intelektuali dhe kritiku letrar elegant i viteve `30-të, Krist Maloki, që nga Graci i Austrisë (ku jetonte prej vitesh), i niste një letër Fan S. Nolit në Amerikë. Nga shtjellimi i saj, marrim vesh se deri në këtë moment, ata nuk kanë patur kurrë ndonjë rast njohjeje apo komunikimi të drejtpërdrejtë mes tyre. (Ju, Eminencë, – i shkruan ai Nolit në letrën e tij,- padyshim nuk më njifni, shumë – shumë përzgriptas nëpër ndonjenin nga shkrimet e mija kritike-letrare. Personalisht jemi takue një herë në Tiranë më 1923, aty tek shkallët e Parlamentit…Porse unë aso here, kam qenë tepër i ri dhe i panjoftun dhe kësodore, Ju nuk do keni marrë shenjim për mue…) Pas shpalosjes së kortezisë ala aristokrate – pra, të marrjes së guximit për t’iu drejtuar mjeshtrit (Nolit) dhe pasi i bën modestësisht prezantimin e personit të vet, letërshkruesi i drejton atij me përvuejtni një kërkesë: Të ulet e të shkruajë biografinë e tij (!) (Shih librin “Refleksione”, Prishtinë, 2005)
Në fakt, rezulton se Noli e shkroi (Auto)biografinë, të titulluar Skicë biografike e mitropolit Fan Stylian Nolit, përfshirë te libri ‘Historia e Kishës Ortodokse Shqiptare’ (1908 – 1958), i botuar më 1960 në Boston, në përkujtim të 50-vjetorit të kësaj kishe, të themeluar e të drejtuar prej tij, deri në fund të jetës.
Shtrohet pyetja: Përse e kërkonte këtë autobiografi kritiku letrar dhe vallë, botimi i mëpasëm i asaj vepre prej Nolit, të ketë marrë vërtet shkas nga kjo letër, brenda së cilës formulohej haptaz kjo kërkesë?
Në kritikat e tij të viteve `30-të, K. Maloki u shfaq si idhtar i metodave psikanalitike e biografike në studimin e veprave letrare shqipe, metoda studimi e interpretimi këto, që në fakt, sapo kishin nisur të qarkullonin kësaj kohe në Europë dhe ky intelektual i ri, pati guximin dhe përgatitjen e duhur, që t’i aplikonte njëhershëm ato në meset e kulturës shqiptare. Vinte nga studimet e thelluara universitare në Austri, pikërisht atje, ku kishte nisur të bëhej për herë të parë mjaft e njohur teoria e re psiko-analitike e Z. Frojdit, për t’u përhapur pastaj gradualisht kudo në Europë dhe më gjerë. Këto metoda studimi, u panë të aplikoheshin, sidomos te dy studimet e tij të gjera dhe që patën mjaft jehonë në atmosferën letrare të kohës. Dhe konkretisht në shkrimet mbi Naim Frashërin e Lasgush Poradecin. (Shih I. Rugova libri: “Kahje dhe premisa të Kritikës letrare shqiptare”). Te poezia e tyre, ai shihte të modeluara e të tretura artistikisht, jo pak situata nga jeta e tyre personale si p.sh. humbjen e nënës Emine të Naimit (që sipas kritikut, ka sjellë si kompensim të atij kujtimi përmallues e drithërues – portretin sublimues e mjaft mallëngjyes të nënës së Skënderbeut, Vojsavës, te poema e tij e njohur Histori e Skënderbeut). Apo kur shqyrton karakterin të ashtuquajtur hipokondriak dhe staturën fizike tek Lasgushi, që sipas kritikut, nxiti shpesh prirjen bohemiste (bohemizmin) dhe endjen e poezisë së tij nëpër motive metafizike e ndonjëherë edhe mistike… Në kritikat e kësaj kohe, studiuesi priret nga gërshetimi i metodave biografike (genetike) me ato të natyrës psikologjike dhe për këtë, e ndjen të nevojshme shfrytëzimin e autobiografisë së shkrimtarit, të letërkëmbimeve të tij, të biografisë e kujtimeve të shkruara nga të tjerët mbi të, të dorëshkrimeve, fotove, statujave, të cilat, sipas tij, sjellin edhe nga aspekte grafologjije e frenologjije – sugjerime me vlerë mbi leximin dhe interpretimin e teksteve të tyre letrare.
Në këtë letër drejtuar Nolit, sado me një ton të përmbajtur propozues, vijnë disa piketa, pak a shumë përcaktuese, se ku duhet të përqendrohet kjo biografi e këtij personaliteti letrar e më shumë se kaq. Si psikolog dhe pedagog i zanatit, i shkruan Maloki, preferoj vet ma fort studjime dhe paraqitje kritike – letrare, simbas methodash genetike, ku mund të nxirren kuptime dhe spjegime të veprave artistike qysh nga lëvizjet e para shpirtnore t`autorit mbrenda kohës së fëminisë dhe djalëris. E pra, shka më mungon rreth paraqitjes së kompleksit fan-oljan asht njajo biografi qysh nga lindja dhe deri në vjetin 1906 a 1908, deri sa keni shkelë për të parën herë në tokën egjypcjane…
Nga pyetja e shtruar qysh në krye, se nëse vërtet kjo letër e nxiti apo e kujtoi Nolin që të niste të shkruante biografinë e vet, mund të arrijmë në mendimin se, mes letrës së kritikut dhe biografisë së shkrimtarit, ka jo pak lidhje të dukshme. Që në hyrje të librit të botuar më 1960 Historia e Kishës…, ku përfshihet Autobiografia e Nolit, sqarohet nga kompiluesi, pra nga përgatitësi, do të thotë nga dora vet Noli, se ky libër duhej dashur të botohej më 1958, në përvjetorin e Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë, por që u vonua, sepse përgatitja e materialit, mori më se dy vjet kohë dhe për këtë vonesë, i kërkohej ndjesë përunjësisht lexuesit, me bindjen se ai (pra lexuesi) do të shpërblehej me botimin e një vepre disi të rrallë në literaturën shqipe. Pra, me sa duket, Nolit i kishte hyrë dëshira (xanxa) nga letra e vitit 1958, të ardhur nga Graci i Austrisë, që ta shkruante doemos biografinë e tij dhe ta bënte kështu pjesë të librit, duke qënë i ndërgjegjshëm për dimensionin që kishte fituar figura e tij në botën shqiptare. E kjo vepër, kërkonte doemos kohën e vet për ta shkruar, prandaj edhe shtyhemi të besojmë përse rezulton të jetë krijuar edhe ajo vonesë gati dy vjeçare e botimit të librit – që nga koha e kremtimit të përvjetorit jubilar të Kishës Shqiptare në Amerikë. Ndonëse e spieguar kjo në hyrje nga autori, me alibinë e punëve të paparashikuara, që hapi përgatitja e këtij libri (!)
Edhe pjesa tjetër e parathënies, ku shënohet se biografia e mitropolit Nolit, është pak a shumë e hollësishme nga viti 1882 e deri më 1908 dhe pothuaj mbetet e skicuar pas kësaj kohe, nuk mund të shihet e shkëputur nga sugjerimi i asaj letre të Malokit, ku biografia kërkohej prej tij që të fokusohej, as më shumë e as më pak, por pikërisht në këtë hark kohor. Dhe për të siguruar mirëkuptimin me lexuesin e vet, kompiluesi, pra vet Noli, i mistifikuar pas këtij emërtimi të rutinës editoriale, bën një mistifikim tjetër, duke sqaruar se u zgjodh kjo skemë shkrimi, pasi madhësia e këtij libri nuk lejoi një biografi të plotë…(po aty)
Duke ndjekur shkrimin e biografisë nëpër këtë kalendar të jetës së tij, nga fëmijëria e deri në kohën e mbërritjes në kontinentin e ri, në Amerikë, të sugjeruar apo të kujtuar edhe nga letra e Krist Malokit, në fakt Nolit, kjo i vinte edhe më mirë për shtat. Të mos harrojmë se vitet e mëpasme të jetës së tij, janë të lidhura me ngjarje dhe aktivitete të mprehta të natyrës politike, shtetërore, publicistike, fetare, me marrëdhënie shpesh të ndërlikuara mes personazheve të kohës, dhe, duke qenë të afërta në kohë, ai parashikonte se ato mund të krijonin keqkuptime e të rinisnin debate e polemika të nxehta me ta, aq të shpeshta dikur, por që kësaj kohe, Noli tanimë në pleqëri, nuk preferonte që t’i ndiqte më. Kjo sepse, siç thoshte shpesh me humorin e tij të spikatur e gjithë kripë: tashmë e kishte hequr nga brezi këllëçin e politikës dhe e kishte varur në muze…
Në letrën e tij, Krist Maloki sugjeronte gjithashtu që biografia e shkrimtarit, të ishte një jetëshkrim a jetë-përshkrim ma fort si një “confessio” se sa kohëshkroje e thatë… Dhe Noli zgjodhi që të flasë për veten, pikërisht modelin e biografisë në vetën e tretë, që së jashtmi, e distanconte autorin nga personazhi për të cilin rrëfehej, i cili, në fakt ishte po vetja e tij, por që ndërkaq, ia shtonte (potenconte) atij mundësinë, për t’u zhytur lirshëm në ujra realë e fiksionalë të jetëshkrimit, me të drejtën e autorit të gjithëdijshëm. Dhe kësisoj, vepra shkarkohej nga paraqitja e thatë e rrjedhës së ngjarjeve të personazhit, sikundër i ishte kujtuar në letrën nga kritiku. Me të drejtë, është e njohur pikëpamja se zgjedhja e vetës së tretë të rrëfimit, shkon në harmoni dhe me pozitën e luhatshme të identifikimit të autorit (që është njëkohshëm rrëfyes dhe personazh): mes prijësit dhe të përvuajturit (robit të zotit). Duke u endur në këto dy pole identifikues, vepra mbart tipare dykahëshe, që kthehen në potenca të kombinuara e për pasojë, të fortifikuara si vlera. (Shih S. Hamiti, vepra.7)
Duke e shqyrtuar këtë vepër të Nolit nga pikëpamja e klasifikimit të modelit të tij tekstor, mund të shtrohet pyetja: a kemi të bëjmë me një biografi apo autobiografi?
Përpara se t’i japim përgjigje se kujt llojit zhanror i përket kjo vepër, duhet kujtuar se autobiografinë nuk e shënjon domosdoshmërisht si të tillë vetëm veta e parë e rrëfimit. Ky rrëfim mund të jetë edhe në invers, në vetën e tretë, në ato raste kur identifikohet autori me narratorin dhe personazhin, siç është rasti i kësaj vepre të Nolit, ku rrëfimi autodiegjetik, mbetet qartësisht i nënkuptuar, duke dëshmuar se në thelb, kemi të bëjmë veçse me një autobiografi, ndonëse të mistifikuar së jashtmi. (Po aty)
Në mbyllje, mund të themi se kemi një rast të rrallë në historishkrimin letrar në shqip, kur një letër e kritikut, nxit krijimin e një vepre të shkrimtarit, siç është rasti i Krist Malokit me Fan Nolin. E zakonshmja është ajo, që shkrimtari krijon letërsinë e tij dhe kritiku ka për mision pastaj, vlerësimin e pavarur të saj. Kurse në këtë rast, në inversin e këtij rregulli të njohur, kritiku,fillimisht ka projektuar atë që duhej ta realizonte më pas shkrimtari, e që pastaj, ai të kishte mundësinë si kritik që ta shfrytëzonte për metodikat e tij studimore.
Duhet kujtuar se shkrimtari (pra Noli) e modeloi këtë vepër, pothuaj në simetri me sugjerimet e propozuara nga kritiku. Aq sa kjo simetri shkon deri edhe në shprehjet skofiare përmbyllëse të letrës së kritikut, drejtuar mjeshtrit: me përvuejtëni. Pastaj që rivijnë po ashtu, edhe përmes parathënies së Nolit, drejtuar lexuesit: përunjësisht. Që kanë të njëjtin objekt referencial: botimin e (Auto)biografi-së nga ana e shkrimtarit.
Vërtet të ketë qënë kaq bindës Maloki dhe aq i bindur Noli – ndaj këtij të panjohuri për të, i cili, merrte një guxim për t’i treguar tjetrit se si t’i hynte një pune, që do t’i interesonte posaçërisht e para së gjithash atij vet si kritik i veprës?! Më shumë se me një spjegim të natyrës hierarkike apo autoritariste, të raporteve që mund të egzistojnë përgjithësisht mes kritikut e shkrimtarit, kjo duhet parë në interesin që ka pasur secili në zgjedhjen e ofruar dhe pastaj të realizuar/finalizuar. Nolit sigurisht, që i erdhi për mbarë të gjente atë strukturë rrëfimore, e cila, e shkarkonte atë edhe nga përgjegjësia e referencave të biografive klasike skrupuloze, për të pasur kështu mundësi të shkruante një biografi të lirshme, që t’u linte hapësirë impresioneve e fantazisë së kujtimeve të largëta. Pra, një vepër, që të kishte të vërteta historike, por edhe tharmin letrar, me interes për t’u lexuar e për të mbërritur tek e fundit, te ajo që thotë Kadare, se shkrimtari, në tekstet e tij, bën marrëveshje vetëm me letërsinë, pra, krijon një realitet paralel me atë të drejtpërdrejtin e shoqërisë, por që nuk identifikohet kurrsesi me të, se ndryshe, atëhere, ajo letërsi do të humbte egzistencën. (I. Kadare, intervistë te gaz Shekulli 26.5. 2012)
Po kritiku Krist Maloki, çfarë arriti të shfrytëzojë për interesat e veta studimore nga kjo vepër, që mezi ç’pritej prej tij që të botohej? Kjo sot për sot nuk mundet që të dihet, mbetet enigmë. Ka të dhëna se ai ka patur në dorëshkrim mjaft studime për Konicën, Naimin, Migjenin, Nolin dhe autorë të tjerë. Por në rrethanat e jetës së tij të izoluar në Austri dhe me humbjen e shikimit viteve të fundit, deri sa mbylli sytë më 1972, ato nuk po japin ende shenja komunikimi me lexuesin e sotëm. (Shih librin “Refleksione”, A. Ramaj). Gjithsesi, kritiku letrar, që ndonjëherë nga furia e shkrimeve të veta aq sfidante, polemiste e të debatuara me pasion viteve ’30, ishte quajtur idhtar i kritikës të ashtuquajtur eliminuese, ia mbërriti që të zgjojë nga gjumi një bukuroshe të fjetur, si mund të thoshim në këtë rast, pra, të rizgjojë kujtimet e largëta të Nolit dhe ta nxisë atë, për botimin e një vepre të re, atë të biografisë së tij, tashmë të njohur letrare.
Kjo letër e K. Malokit, ia vlen të kujtohet si rast i rrallë i një kritiku, që kësaj here, nuk shqyrtoi një vepër të realizuar nga autori (Noli), pra të botuar, por nxiti krijimin e saj. Dhe ai e kishte të plotë këtë bindje, kur e përmbyllte letrën me shpresën e madhe: se do të dali dishka në dritë dhe do të përplotet një mungesë e ndijshme në historinë e literaturës shqiptare.
Koha e provoi këtë parashikim dhe këtë bindje të tij, prej një kritiku mjaft të mprehtë dhee vizionar.