Ismail Kadare: PORTRET ARTISTI NË RINI, VERSION SHQIPTAR 

Dihet se pas rënies së komunizmit, nga vendet e ish- perandorisë u prit me kureshtje dhe padurim një letërsi e re, që do të dëshmonte në mënyrë të veçantë, më dramatike, më thellë dhe rrjedhimisht më bukur tragjedinë e këtyre popujve. U prit një gjë e tillë sidomos nga vende klasike staliniste si Shqipëria, burgjet e së cilës u hapën më 1991. Njëfarë habitjeje për të mos thënë zhgënjim e pasoi këtë pritje. Në të vërtetë, nuk ka patur vend as për habi e as për zhgënjim. Letërsia ka ligjet dhe oraret e saj, kështu që stinët politike, madje, dhe përmbysjet e mëdha, qëllon që e trazojnë atë me shumë vështirësi.

Lidhur me letërsinë që u krijua nga shkrimtarët e burgosur (ajo që u shkrua, u konceptua, u shkrua tërësisht ose pjesërisht atje), ka patur për mendimin tim dy arsye kryesore, që nuk na ofroi befasinë që prisnim. E para, sepse ajo që ndodhte brenda burgjeve, në thelbin e saj nuk ishte tepër larg nga ajo çka ndodhte në jetën e përditshme. Ankthet, frika, tmerri politik ishin të të njëjtës natyrë, madje, mund të thuhet se qëllonte që në stinë të veçanta terrori, ankthet ndiheshin më shumë jashtë se brenda. Kështu që, kur të burgosurit dolën me dëshirën e natyrshme për të dëshmuar vuajtjet e tyre, ata gjetën jashtë shumë surpriza të hidhura. Arsyeja e dytë lidhet me atë që u përmend më lart, oraret e veçanta të letërsisë. Letërsia shqipe, pavarësisht se në pjesën dërrmuese të saj ishte e rrënuar nga “realizmi socialist”, i mjaftonte trungu i paprekur i saj, i përbërë nga disa shkrimtarë, për të kryer, midis natës së diktaturës komuniste, një dëshmi antidiktatoriale.

Kështu që, në njëfarë mënyre, pjesa më e mirë e kësaj letërsie ishte ndërkaq e një familjeje me letërsinë që do të krijohej në liri.

Maks Velo është një nga autorët që, si rrallëkush e kuptoi se krijimi letrar e artistik, në rastin e tij letërsia e piktura, pavarësisht se në ç’kushte lindën, janë në radhë të parë, art. Si e tillë, dëshmia e tij është e një vlere të dyfishtë.

Maks Velo, piktor dhe shkrimtar, ka qenë një i burgosur politik i mirëfilltë. Diktaturat komuniste kanë qenë mjeshtre të vërteta për të ngatërruar, kur ua lypte nevoja, shkaqet e dënimit të njerëzve. Shpesh qëllonte që kundërshtarë politikë të regjimit binin në burg të fajësuar si njerëz me vese, imoralë, kumarxhinj ose vjedhës, ose e kundërta, të tillët, shpalleshin si të burgosur politikë. Në të dyja rastet qëllimi ishte i qartë: çnderimi. Makina vepronte në dy kahe: zhvlerësimi i kundërshtarëve politikë, në rastin e parë, zhvlerësimi i vetë idesë së rebelimit politik në rastin e dytë. Maks Velo ishte ndër të rrallët që u dënua drejtpërdrejt për artin dhe për mendimet e tij. Dënimi i tij ishte, gjithashtu, i veçantë për arsye se ai u dënua bashkërisht prej shtetit diktatorial dhe prej Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, pra prej kolegëve xhelozë të tij.

Ende njihet tepër pak aleanca e shëmtuar midis diktaturave dhe Lidhjeve të shkrimtarëve dhe artistëve në të gjithë perandorinë komuniste. Thelbi i marrëveshjes së pashprehur me fjalë ishte ky: Lidhja e Shkrimtarëve i shërbente me zell shtetit, i nënshtrohej çdo kërkese të tij, për dënimin e anëtarëve të vet, por edhe shteti herë pas here i bënte qejfin Lidhjes duke dënuar ndonjë krijues, dënim që e kërkonte ajo, për arsye xhelozie profesionale!

Maks Velo ishte një krijues, piktor dhe poet, që pati fatin e keq të jetonte nën një diktaturë. Ai u dënua si krijues nga shteti dhe kolegët e vet, puthadorë të shtetit. Në burg ai mbeti ai që ishte më parë: i burgosur politik dhe piktor e shkrimtar. Pas daljes nga burgu ai vazhdoi të ishte ai që kishte qenë: as kërkoi ndonjë revansh të bujshëm, as e ktheu burgimin në mjet përfitimi.

Libri i tij është vërtetimi më i saktë i kësaj vazhdimësie njerëzore. Për ne që kemi jetuar në ato kohëra të vështira, ka qenë gjithmonë kënaqësi kur takonim njerëz, që stuhitë e kohës nuk i përçudnonin dot. Kënaqësia është e dhjetëfishtë kur njerëz të tillë janë miqtë e tu. Maks Velo ka qenë gjatë më shumë se 30 vjetëve miku im. Gjatë kohës që ndodhej në burg, natyrisht edhe ai, edhe unë, kemi ëndërruar takimin e ardhshëm. Që do të më jepej rasti të prezantoja tregimet e tij për publikun francez, kjo e kapërcente çdo ëndërrim.

Porsa isha kthyer nga studimet nga Moska, kur u njoha me Maksin. Njohja me të ishte një zbulim për mua. Ishte fillimi i viteve ’60, koha e paktë kur Shqipëria e porsa shkëputur nga kampi komunist po jetonte një periudhë disi liberale. I mërzitur prej thatësirës së letërsisë sovjetike e sidomos prej shkrimtarëve sovjetikë, një pjesë e të cilëve u ngjante, edhe nga pamja, edhe nga veshja zyrtarëve të Komitetit Qendror, në mënyrë të vetvetishme po më tërhiqnin  shkrimtarët shqiptarë të mbetur nga koha e përmbysur e mbretërisë, ata që popullsia naive i quante “borgjezë”. Në Rusi, pas dyzet e ca vjetëve të diktaturës, shumica e shkrimtarëve “borgjezë” ishin zhdukur, kurse në Shqipëri diktatura ishte ende e re, pesëmbëdhjetë vjeçe, kështu që të vjetrit mund t’i takoje ende me shumicë. Tani, pas kthimit nga Rusia, ata po më dukeshin edhe më të çmuar. Kështu u njoha me Lasgush Poradecin, Dhimitër Paskon, Vedat Kokonën, Veis Sejkon e të tjerë.

Ishin të ndryshëm nga të tjerët. Të huaj krejtësisht për botën komuniste. Kishin kryer të gjithë studimet në Perëndim, mbanin borsalina nga të viteve ’30 e ’40. U puthnin dorën grave, e thërrisnin njëri-tjetrin me “zotni” e “zonjë”. Më dukeshin të mahnitshëm në gjithçka: nga mënyra si të prisnin në shtëpi e, natyrisht nga ato që tregonin.

Dija jo pak gjëra për vetminë e Pasternakut, fushatën kundër të cilit e kisha përjetuar dy vjet më parë në Moskë, por vetmia e Lasgush Poradecit, shkëputja e tij nga koha, ishte kolosale. Poetin më të madh të gjallë të Shqipërisë, një pjesë e shqiptarëve e dinin të vdekur. Ai kishte të njëjtin mendim për epokën, e quante të vdekur.

Dhimitër Pasko, me natyrë të qetë, të kundërt prej Lasgushit nervoz, më dukej i mistershëm me fatin e tij: kishte qenë në stepat ruse, por jo si ne të tjerët, në kohën e miqësisë komuniste, por i mobilizuar me force në trupat gjermane, që po i afroheshin Stalingradit, pra, në anën tjetër të pasqyrës.

Një tjetër, Vedat Kokona, në shtëpinë e tij të vogël verore, të marrë me qira në ranishtën e Durrësit, më tregonte për plazhin në kohën e mbretërisë, për historitë e kronikën mondane, personazh qendror i të cilës kishte qenë edhe vetë.

Të gjithë këta njerëz më tërhiqnin por edhe më brengosnin, si diçka e pakthyeshme. Ishte një botë që po perëndonte me shpejtësi.

Befas, në këtë kohë, në Klubin e Shkrimtarëve, në një ekspozitë të sapopëruruar u njoha me një djalë të ri, pothuajse moshatar me mua, i cili ndryshe nga ne, shkrimtarët e artistët e rinj, të ardhur nga metropolet komuniste: Moska, Varshava, Budapesti, kishte misterin e atyre që po iknin, “borgjezëve”. Ky ishte Maksi.

Nuk kishte asgjë prej romantikut të vonuar. As ishte nostalgjik i regjimeve të përmbysura. Përkundrazi, ishte një djalë i hijshëm e modern. Ngjyrimi “i dikurshëm” i vinte nga brenda. Ndihej menjëherë që, ndonëse i ri, ishte jashtë kohës. Ndryshe nga shumica e brezit të ri, që kishin si gjuhë kryesore ato të perandorisë: rusishte, hungarishten etj., Maksi lexonte frëngjisht e italisht. E kështu me radhë, në stilin e të folurit, të sjelljeve. Nuk dinte, ngaqë natyrisht nuk donte, të përdorte qoftë edhe në mbledhje terminologjinë e kohës, madje, as fjalën “shok” nuk e thoshte dot.

Ishte i heshtur e pa bujë në qëndresën e tij. Aq i heshtur, saqë gjatë hetimit dhe më pas, në gjyqin e tij, nuk u sollën dot si akuza fjalë a mendime të tij kundër regjimit. U dënua kryesisht për pikturat e tij, që u quajtën moderniste e dekadente. Një nga faktet që tërthorazi dëshmonte ftohtësinë ndaj regjimit ishte “qëndrimi i tij i pikëlluar në kafene”. Ka mundësi që në krejt botën groteske komuniste Maksi të ishte i vetmi që të ngarkohej me një faj të tillë.

 

Maksi ishte inxhinier arkitekt. Gjatë kohës që i mbetej, pikturonte dhe lexonte. Bisedat tona në shtëpinë e tij (banonte disa minuta me këmbë larg meje), ishin një kënaqësi e vërtetë për mua. Atmosfera gjithashtu ishte e veçantë: atelieja i tij në katin e dytë të shtëpisë, motra dhe nëna e tij e mrekullueshme, që na sillte herë pas here ndonjë kafe dhe natyrisht ato që flisnin. E njihte mirë letërsinë dhe dramën e saj. Temë e parapëlqyer për të dy ishin natyrisht shkrimtarët e piktorët e huaj të ndaluar në Shqipëri: poetët “e mallkuar” francezë, Prusti, Kafka, Shagalli, Piccasso. Kur pas “Përbindëshit”, që u ndalua si vepër moderniste, shkrova dhe botova “Kasnecët e shiut” (Kështjella), ai shfaqi drojën se mos nën trysninë e kohës po bëhesha si tepër realist. Për t’i treguar se unë vetë e kisha atë droje, i dhashë të lexonte dorëshkrimin e romanit “Kronikë në gur”, për të cilin, siç do të thoshte më pas një kritik francez “realizmi ishte korrigjuar me pakëz marrëzi”. Më kujtohet se titullin e gjetëm bashkë. Nganjëherë më merrte në telefon për të më thënë se në një përkthim të vjetër të “Biblës” në shqip kishte gjetur dy-tri fjalë të hershme, që mund të më hynin në punë.

Gjithmonë habitesha se si ia dilte që të merrej vesh me zyrtarët në Bashkinë e Tiranës, ku punonte prej vitesh. Përveç heshtjes e mbronte, ndoshta, mosshtirja e tij. Të gjithë e dinin se ishte tjetërlloj, ndaj dhe në një farë mënyre e pranonin. S’prisnin prej tij as zjarrmi entuziaste, as zell për të dënuar armiqtë, dy nga gjërat më të zakonshme në mbledhjet e asaj kohe.

Ndërkaq, Maksi punonte. Bënte projekte ndërtesash një pjesë e të cilave kryheshin, botonte tektuk ndonjë vizatim të parrezikshëm, shkonte në Klubin e Shkrimtarëve dhe Artistëve, ku natyrisht vazhdonte “të rrinte i pikëlluar”.

Në atë kohë, shkrimtarët e artistët më të njohur, sidomos ata që nuk kishin zyra dhe punonin në shtëpi, kishin të drejtë për një dhomë pune. Apartamenti im në rrugën “Luigj Gurakuqi” ishte fare i vogël, i përbërë vetëm prej dy dhomash. Në vitin 1970, pas botimit të “Gjeneralit” në Francë, kur gazetarët e huaj trokitën disa herë pa paralajmërim në derën time, ngushtësia e apartamentit tim u bë problem, çka bëri që Bashkia e Tiranës të më vinte në listën e ngutshme për zgjerim.

Maksi erdhi një mbrëmje gjithë gëzim për të më njoftuar se kishte marrë vesh në Bashki, se pikërisht në ndërtesën që ai po projektonte, ishte parashikuar që unë të merrja një apartament.

Ndërtesa e projektuar ishte dyqind hapa larg, dhe pas fillimit të ndërtimit, pasi u siguruam se unë isha vërtet në listë, shkonim shpesh të dy për ta parë. Maksi ishte i guximshëm dhe pa pyetur askënd, te njëri nga apartamentet, ai që parashikohej “me një dhomë pune”, bëri ndryshimet e nevojshme, në mënyrë që dhoma e punës të kishte një hapësirë të pazakontë për stilin socialist të banesave. Pa u mjaftuar me këtë parashikoi vendin e një oxhaku (domethënë zgavrinën thithëse të tymit), në mënyrë që “zjarri i përjetshëm” të më ndihmonte në punë! Ishte ndoshta i vetmi apartament në një ndërtesë banimi të përbashkët në Shqipëri, i projektuar me një oxhak. (Të dyja këto modifikime, hapësira dhe oxhaku do të bëheshin problem më pas, çështja do të shkonte gjer te kryeministri i shtetit. Vetë ndërtesa do të vihej në shënjestër të akuzave, sidomos pas dënimit të Maksit, do të quhej moderniste, kubiste, madje disa herë do të propozohej shembja e saj).

Ndërkaq ne, duke mos parashikuar asgjë ëndërronim si do të bisedonim duke pirë kafe, ndanë oxhakut. Kishim caktuar dhe vendin ku do të vendosnim tablonë e tij më të dashur “Kënga epike”, të cilën ai ma kishte dhuruar ndërkaq.

Ndërkaq atmosfera sa vinte po zymtohej në Shqipëri. Shpresat që hapeshin aty-këtu mbylleshin prapë. Flitej për një ftohje me Kinën, por asnjë shenjë afrimi me Evropën nuk dukej në horizonte. Njëlloj si në historinë e shkëputjes me sovjetikët në vitet 1960. “Ora e kafesë tek oxhaku” sa vinte dukej më e largët. Ndërtesa “e jonë”, herë për pengesa burokratike, herë për arsye smire të kolegëve të Maksit, ngrihej fare ngadalë. Disa herë punimet u ndërprenë, hapeshin fjalë se ishte skajuar keq, se do të anulohej.

 

Në jetën e Maksit ndodhi befas një ngjarje e habitshme. Një ditë trokiti te unë së bashku me një vajzë franceze. Mbeta gojëhapur ngaqë e dija se Maksi nuk bënte pjesë në ata njerëz, që shteti mund t’u besonte shoqërimin e një të huaje. Më tha se e kishte njohur rastësisht në Bibliotekën Kombëtare dhe kishte disa ditë që e takonte rregullisht. E askush s’të ka thënë asgjë për këtë? e pyeta. Askush, u përgjigj Maksi. Kjo ishte gati e pabesueshme. Në Shqipëri, pas një bisede disa minutëshe me një të huaj, të thërrisnin të jepje shpjegime, e jo pastaj të shoqëroheshe ditë të tëra.

Dukeshin të gëzuar të dy dhe kjo më bëri që të mos ia thosha dyshimin tim se mos kjo heshtje e shtetit mbante erë kurth. Kur pas disa ditësh më tha se vazhdonte të shoqërohej me francezen dhe askush nuk po i tërhiqte vërejtjen, mendova se shteti kishte përfituar nga natyra e veçantë e Maksit për ta shtirë vërtet në kurth. Pas ikjes së vajzës franceze do ta thërrisnin me siguri për t’i bërë trysnitë e zakonshme. Ata që e morën vesh, menduan se ishte kjo marrëzia që e rrëzoi përfundimisht fatin e Maksit. Unë kam menduar gjithmonë se ajo bëmë e tij, sado e jashtudhshme të dukej, nuk e ka dëmtuar drejtpërdrejt.

Zyrtarët shqiptarë janë shqyer gazit. E kanë quajtur me siguri tuhaf, Don Kishot, të fantaksur. Megjithatë, sinqeriteti i tij, sado që sinqeriteti ishte i huaj e i paçmuar në atë botë, mund ta ketë ndihmuar. Lidhja intime me një të huaj shkaktonte dënim të rrufeshëm në Shqipëri. Maksi u dënua shumë vite më pas. Veç një gjë ishte e vërtetë: kolegët e tij smirëzinj u gjallëruan kundër tij, pikërisht pas historisë me francezen. Në të vërtetë, ishin ata që do ta rrëzonin.

 

Më 1973, pas një periudhe të shkurtër liberalizimi, u ndie një acarim i ri në jetën e krejt vendit, sidomos në kulturë. Ishte një nga ato stinët e pritura me padurim nga shkrimtarët dhe artistët militantë, për të larë llogaritë me kolegët e tyre. Maks Velo bënte pjesë ndër ata që u vunë në shënjestër.

Për një kohë të gjatë nuk e gjeja dot se cili mund të ishte shkaku i vërtetë i atij mllefi të palodhur kundër tij. Me natyrën e tij të heshtur, me mënjanimin e sidomos me shpërfilljen e plotë ndaj karrierës, Maksi nuk rrezikonte askënd prej kolegëve të tij piktorë. Mirëpo ishin, me sa dukej, pikërisht heshtja dhe natyra e tij munguese që ia afruan fatkeqësinë. Të mësuar që të përndizeshin në mbledhjet solemne, që t’u dridhej zëri nga emocioni e t’u skuqeshin fytyrat nga ngazëllimi kur takonin udhëheqësit e partisë, turma e shkrimtarëve dhe e artistëve konformistë nuk e duronin dot dinjitetin e atyre kolegëve të paktë të tyre që rrinin mënjanë e si në hije në këto ngjarje. Mënjanimi i këtyre të fundit, fytyrat serioze e pa gëzim, ishin për konformistët entuziastë një sfidë e padurueshme. Maksi bënte pjesë ndër sfidantët.

Shenja e parë e fatkeqësisë së tij u ndie në kryesinë e Lidhjes së Shkrimtarëve e Artistëve, kur në njërën nga mbledhjet famëkeqe “për forcimin e partishmërisë dhe të luftës së klasave në letërsi dhe arte”, emri i tij u citua ndër ata që fajësoheshin për modernizëm dhe dekadentizëm. Ky ishte vetëm fillimi. Ata që kanë jetuar në atë kohë të egër e njohin mirë shkallëzimin e ankthit, ritmin e rënies së njeriut, shpresat që këputen njëra pas tjetrës, gjersa vjen koha e zbrazët, e vdekur, përpara goditjes fatale.

Maksi i përjetoi të gjitha fazat e këtij ferri. U hoq nga puna në Bashki, u emërua si inxhinier zbatimi në një kooperativë bujqësore jashtë Tiranës, u përgjua me siguri ditë dhe net të tëra. Por e keqja nuk ndalej kurrë në kësi rastesh. Në një mbledhje tjetër të Kryesisë, kur sekretari i pikturës propozoi përjashtimin e tij nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve, unë e kuptova se fati i Maksit kishte marrë rrokullimën.

Mbledhja e përjashtimit të tij mbeti në kujtesën time si një gjëmë e zezë. Kryesia kishte rreth 25 anëtarë, shkrimtarë, piktorë dhe muzikantë. Ishte miku im, dhe mbrojtja e tij ishte më e pakta gjë që mund të bëja. Për fat të keq, askush tjetër nuk e mbrojti Maksin. Por mbrojtja ime, pikërisht ngaqë ishim miq, nuk ishte efikase. Duheshin së paku dy-tri zëra të tjerë, që mbrojtja të kishte peshë. Dhe ishte plotësisht e mundur kjo. Mirëpo askush nuk foli. Heshtën në mënyrë të turpshme shkrimtarët dhe muzikantët, ata që e kishin edhe më lehtë të flisnin gjysmë fjale, ngaqë viktima ishte e një sektori tjetër. Heshtën një pjesë e piktorëve, kurse pjesa tjetër foli veç për të derdhur helm.

Maksi u përjashtua nga Lidhja, me fjalë të tjera, u la në kthetrat e diktaturës. A mund të mbrohej? Natyrisht që po. Mbrojtja nuk ishte kaq e pamundur, siç përpiqen ta bëjnë më pas, të gjithë ata që kërkojnë të përligjin larjen e duarve në gjithçka. Në kryesi ka patur raste kur janë mbrojtur aq sa mundej disa shkrimtarë e artiste si Dhori Qirjazi, Sotir Andoni, Koço Kosta etj. Në mos shpëtoheshin plotësisht, mbrojtja e zbuste dënimin, dhe sidomos shmangte burgun.

Pak kohë më pas Maksi, ashtu siç pritej, u arrestua. Në gjyq kolegët piktorë dëshmuan njëri pas tjetrit kundër tij. Shtëpia e tij u bastis. Pikturat iu sekuestruan. Shumica iu grisën e iu dogjën. Maksi e kaloi në burg një nga periudhat më të rënda të jetës shqiptare. Të kishe shokë në burg në atë kohë do të thotë të ndiheshe dyfish i pasigurt. Të gjithë e dinin se në burg vazhdonte edhe përgjimi edhe hetuesia e mëtejshme, edhe ridënimet. Kështu që çdo natë andej mund të të vinte e keqja. Njerëzit e dinin këtë, diktatura gjithashtu, nuk e fshihte. Ajo e kishte shndërruar burgun në një Hades të vërtetë prej nga vinin kumte të turbullta, si në lashtësi. Përveç mikut tim Todi Lubonja, i dënuar me pesëmbëdhjetë vjet, tani ishte shtuar Maksi. Një tjetër mik i ngushtë, poeti Dhori Qiriazi, ishte ndodhur disa herë në prag të burgimit.

Isha i sigurt për besnikërinë e tyre, megjithatë, kush mund ta parashikonte se ç’mund të ndodhte në birucat e errëta, si rrjedhojë e torturave.

Në banesën e projektuar prej Maksit në Rrugën e Dibrës, banorët e njëzet apartamenteve vazhdonin jetën, pa u shkuar mendja se projektuesi i saj ndodhej në burg. Ishte ndërtesa e fundit e projektuar prej tij, pikërisht ajo që i kishte sjellë fatin e keq. Në dhomën time të punës, vendi i oxhakut për disa vjet mbeti si një shenjë e trishtë. (Pas mbarimit të ndërtesës, Maksi kishte ardhur disa herë në apartamentin e ri, por për oxhakun as ai e as unë s’kishim gjetur ende mundësinë ta mbaronim). Kishim vënë vetëm pikturën e tij “Kënga epike” në pritje, ndoshta, të një kohe më të butë. Kur kohë më pas, oxhaku më në fund u mbarua, Maksi ishte në burg. Ai bënte pjesë tashmë në pikëllimet e mia. Nuk kisha shpresë se do të vinte dita që të rrinim më në fund pranë këtij oxhaku për të marrë kafenë si dikur, qoftë edhe “me pamje të trishtuar”. E, megjithatë, mrekullia do të ndodhte vite më pas.

Maksi doli nga burgu pas tetë vjetësh. Askush nuk e mori vesh në fillim. Të burgosurit politikë dilnin nga burgu pa zhurmë e si hije. Një ngazëllim i tepërt në shtëpi, vizita të njerëzve ose takime me ta në rrugë quheshin të rrezikshme. Të porsadalët nga burgu për një kohë të gjatë nuk përziheshin me askënd dhe në rrugë nuk i flisnin të njohurve për të mos u shkaktuar fatkeqësi.

Një pasdite isha duke kaluar me time shoqe në sheshin “Skënderbej”, kur, të befasuar, pamë Maksin. S’kishte ndryshuar asnjë grimë, kishte në fytyrë të njëjtin pikëllim dhe ecte si më parë, me të vetmin ndryshim se nuk shikonte asnjeri.

Ne i thirrëm “Maks!” dhe m’u duk se mollëzat iu drodhën. U desh një grimë kohe, ndoshta, të kuptonte se ne miqtë e tij po i flisnim vërtet, se nuk kishim drojë ta takonim dhe ta quanim prapë mik, si më parë. Kur I thashë se ia kisha ruajtur “Këngën epike” dhe se mund të vinte ta merrte kur të donte sytë i vezulluan nga lotët. “Të tjerat m’i kanë djegur”, tha.

E ftuam që atë mbrëmje në shtëpi dhe ndërsa vërtitej nëpër apartamentin, që e njihte po aq mirë sa unë, dhe sidomos kur u ulëm të merrnim kafenë pranë oxhakut, edhe unë, edhe ai mendonim se diçka ishte thyer në fatalitetin e keq të gjërave dhe se një dritëz dukej, më në fund, në horizont.

Ishte viti 1986. Komunizmi do të binte pas katër vjetësh në Shqipëri.

Paris, mars 1998

Marrë nga “Unazë në kthetra”, Onufri, 2004/exlibris