Hiqmet Ndreu: Aventura ime nga kampi i internimit në Llakatund të Vlorës deri në Melburn të Australisë

 

Si filloi persekutimi ndaj fisit Ndreu në vitin 1946, kur Cen Elezi u shpall “armik” dhe së bashku me djemtë e tij, u detyrua që të dilte në mal dhe më pas të arratisej nga Shqipëria. Dëshmia e Hiqmet Ndreut, njërit nga pinjollët e fisit të famshëm që në vitin 1952, së bashku me dy kushërinjtë e tij, iku nga internimi në Llakatund të Vlorës dhe u arratis nga Shqipëria, duke dalë fillimisht në Jugosllavi dhe më pas fitoi azilin politik për në Melburn të Australisë, ku për 22 vite drejtoi emisionin “Zëri i shqiptarëve të lirë” në Radio-Melburni.

Hiqmeti rrjedh nga fisi Ndreu i Sllovës, i cili është një nga fiset më të njohura jo vetëm të Qarkut të Dibrës, por edhe në të gjithë Shqipërinë. Babai i Hiqmetit është quajtur Islam Ndreu dhe ka qenë një nga fëmijët e të famëshmit Cen Elezi, nacionalistit, që pasi u përndoq në mënyrën më barbare nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, u arratis në Jugosllavi me disa nga djemtë e tij ku dhe vdiq në burgun e Shkupit nga torturat e sllavo-komunistët titistë në vitin 1949. Trungu i familjes së Hiqmet Ndreut, përveç të jatit Islamit, e gjyshit Cen Elezit, vazhdon edhe më tej me stërgjyshin e tij, Elez Isufin, i cili është tepër i njohur jo vetëm në të gjithë Shqipërinë, por dhe në historinë e Ballkanit. Pas Elez Isufit, Suf Xhelilit e Cen Elezit, të cilët lanë emër të madh në historinë e Shqipërisë, gjatë viteve të pushtimit fashist të Shqipërisë, nga trungu i fisit Ndreu dolën edhe burra të tjerë jo më pak të njohur që e vazhduan më tej traditën patriotike të asaj familje. Ndër ata ishin Dali Ndreu dhe Esat Ndreu, të cilët me gradat e gjeneralit e kolonelit, drejtuan formacionet e mëdha partizane gjatë Luftës Antifashiste. Por i gjithë ai kontribut i madh që dhanë për Shqipërinë burrat e kësaj familje, u fshi menjëherë fill mbas mbarimit të Luftës nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, i cili i ndoqi dhe i persekutoi në mënyrën më barbare pinjollët e atij fisi, duke filluar nga Cen Elezi, Daliu e Esati, e me rradhë: Xhelal Ndreun, Mehdi Ndreun, Xhetan Ndreun, Mersin Ndreun, Gani Ndreun, Selman Ndreun, Tafil Ndreun, Riza Ndreun, Isa Ndreun, e deri tek brezi i Hiqmet Ndreut, që për t’i shpëtuar hakmarrjes komuniste, morën rrugët e mërgimit, duke u arratisur nga Shqipëria. Si rezultat i atij genocidi të pashembullt që ndoqi regjimi komunist i Enver Hoxhës ndaj kësaj familje, 6 burra u varanë apo u pushkatuan, 20 të tjerë u dënuan me mbi dhjetë vjet burg, 12 djem u arratisën nga Shqipëria për t’i shpëtuar përndjekjeve dhe 55 familje të tjera nga trungu i Ndreve, u dërguan nëpër kampet e internimit, ku vuajtën nga viti 1946 deri në 1991-in. Një nga ata djem të këtij fisi të njohur që për t’i shpëtuar përndjekjeve të egra të sllavo-komunistëve u arratis nga Shqipëria, ishte dhe Hiqmeti, i cili pas shumë peripecive u vendos në Australi, ku për njëzet e dy vjet me rradhë, drejtoi një program në gjuhën shqipe të titulluar “Zëri i shqiptarëve të lirë”. Lidhur me këtë, Hiqmeti na tregonte në një intervistë që memorie.al po e publikon në këtë shkrim.

Zoti Hiqmet, ju jeni nga fisi i njohur Ndreu i Dibrës, ç’mund të na thoni diçka më konkretisht, për veten dhe familjen tuaj?

Unë kam lindur më 20 mars të vitit 1932-të në fshatin Sllovë të Dibrës dhe babai im, Islam Ndreu, ka qenë një nga 15 fëmijët e Cen Elezit, djalit të Elez Isufit, i cili është shumë i njohur në historinë e Shqipërisë. Babai im Islami, nga fundi i viteve ‘20-të u diplomua në shkollën amerikane të Harry Fultz-it dhe ka qenë një ndër nxënësit më të mirë të asaj shkolle. Këtë gjë e ka shkruar vetë Harry Fultz në memorjet e tija të botuara në SHBA. Pas diplomimit në atë shkollë, babai ka punuar si Kryetar i Komunës së Kryevidhit në Kavajë dhe më pas si Kryetar i Bashkisë së Shijakut.

Gjatë viteve të pushtimit fashist, cili ka qenë aktiviteti i tij?

Pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia, babai nuk pranoi të shërbente më si Kryetar Komune e dha dorëheqjen nga ajo detyrë e u kthye në Sllovë së bashku me Kolë Tromarën. Gjatë viteve të Luftës, ashtu si të gjithë burrat e tjerë të fisit tonë edhe babai, Islami, si nacionalist që ishte, u lidh ngushtë me Lëvizjen Antifashiste.

Kur filloi persektutimi i familjes suaj nga regjimi komunist i Enver Hoxhës dhe cilat ishin shkaqet

Persekutimi i fisit tonë Ndreu dhe njëkohësisht edhe i familjes sime, filloi në marsin e vitit 1946 dhe shkaku kryesor ishte se gjyshi im Cen Elezi, u shpall armik nga regjimi komunist i Enver Hoxhës që erdhi në fuqi në dhjetorin e vitit 1944.

Goditja ndaj gjyshit tuaj Cen Elezit, nuk filloi menjëherë pas mbarimit të Luftës?

Jo, ajo filloi aty nga marsi i vitit 1946 dhe deri në atë kohë Cen Elezi nuk u trazua shumë, ndoshta dhe për faktin se akoma ruhej një farë respekti për vëllanë e tij Esatin, ish-komandant i brigadave partizane dhe për gjeneral-major, Dali Ndreun, komandantin e Korparmatës së Parë. Në atë kohë, pra në marsin e 1946-ës, bashkë me gjyshin Cen Elezin, i cili doli në arrati në mal, u arratis edhe babai im Islami, me vëllezërit e tij. Në atë kohë që u arratis Islami, familjen tonë e internuan në Kalanë e Beratit, së bashku me 50 pjestarë të tjerë të fisit tonë. Aty nga maji i vitit 1946, babai, Islami, me vëllezërit: Selmanin, Xheladinin, Xhelalin, Rizain, Baftjarin, Halitin, Irfanin etj., u dorëzua pas një amnistie që dha qeveria komuniste e Tiranës. Ndërsa gjyshi Cen Elezi, me vëllanë Mediun, e disa nga djemtë e tjerë u arratis e doli në Maqedoni, ku dhe vdiq nën tortura në Shkup, në vitin 1949.

Ç’ndodhi me babanë tuaj Islamin dhe të tjerët që u dorzuan, a u falën ata?

Jo atyre iu bë gjyqi në Peshkopi dhe babai, Islami, me vëllanë, Xhelalin, u dënuan me nga 15-vjet burg, kurse të tjerët më burgime të ndryshme, ku më i pakti ishte dhjetë vjet.

Po ju, deri kur qëndruat në internim në Berat?

Në Berat ne qëndruam deri në atë kohë që u dorëzuan babai me disa nga vëllezërit e tij dhe pas dorëzimit të tyre, një pjesë të fisit tonë (më pak se gjysma) na liruan nga Berati dhe na lanë të ktheheshim në Sllovë, ku na i kishin djegur e bërë shkrumb e hi shtëpitë tona, që ishin më të mëdhatë e gjithë krahinës. Por pas dy vjetësh, mua së bashku me familjen time: nënën, dy vëllezërit, (Pëllumbi e Kapllani), e motrat, na internuan përsëri në Llakatund të Vlorës, ku jetuam në një gjëndje të tmerrshme ekonomike. Bashkë me ne aty erdhën të internuar edhe disa nga kushërinjtë tanë të fisit Ndreu.

Deri kur qëndruat në internim aty në Llakatund?

Unë personalisht kam qëndruar në Llakatund deri më 2 mars të vitit 1952. Në atë kohë së bashku me dy kushërinjtë e mi, Nazmi e Faik Ndreun, ikëm dhe u arratisëm nga Shqipëria e dolëm në Jugosllavi.

Kush ishin Faiku e Nazmiu?

Faiku ishte djali i Dik Xhelilit, që së bashku me vëllanë e tij Suf Xhelilin, kishin luftuar kundër serbëve, ndërsa Nazmiu, ishte djali i Gani Ndreut, që ishte vrarë në përpjekje me komunistët në vitin 1946.

Si mundët të arratiseshit duke qenë të internuar?

Pasi kishim bërë planin e arratisjes së bashku me dy kushërinjtë, Faikun e Nazmiun (në atë kohë 42 dhe 19-vjeç), ne shfrytëzuam katër ditët e pushimit, që ishin dhënë në atë kohë në pragun e Kongresit të Partisë Punës që do mbahej në Tiranë. Dy ditë para Kongresit, ne erdhëm në Tiranë me autobuz dhe nga Tirana në Dibër kemi shkuar për tre ditë, duke udhëtuar në këmbë maleve.

Po në Dibër ku u strehuat?

Në Dibër u strehuam tek një dhëndri ynë i quajtur, Sami Erebara, në fshatin Erebarë, i cili na mbajti tre ditë në shtëpi. Pas tre ditësh ne shkuam fshehurazi në fshatin tonë Sllovë, ku pamë shtëpitë e djegura dhe pasi u çmallëm për një gjysëm ore me to, aty morëm disa armë që i kishte pas fshehur Faiku para se të internoheshim, në vendin e quajtur Lisivadhe.

Nga shkuat më pas?

Nga aty jemi nisur në drejtim të Malit të Korabit, ku ishte dhe kufiri shtetëror e kemi dalë në vëndin e quajtur Laku i Xhypve. Kur hipëm aty, pamë forcat e kufirit që po na ndiqnin për të na rrethuar dhe menjëherë hapëm zjarr në drejtim të tyre. Ndërsa forcat e kufirit u tërhoqën, ne dolëm matanë dhe shkum në fshatin Tanushë. Aty u strehuam tek shtëpia e parë që hasëm dhe të nesërmen ata na dorëzuan në postën e kufirit të Riekës, ku tre oficerë të UDB-së na morën në pyetje.

Për çfarë iu pyetën?

Ata donin të dinin nëse na kishte dërguar me mision shteti shqiptar, por ne iu deklaruam se kishim ikur për të shpëtuar nga regjimi bolshevik i Tiranës. Ato gjëra ishin formalitete, sepse ata sapo morën vesh se ishim nga fisi Ndreu, nuk kishin më asnjë dyshim se na njihnin mirë se kush ishim.

Ku iu çuan më pas?

Pas tre ditësh na çuan në Gostivar e më pas në një kamp në Strugë, ku pasi na mbajtën gjashtë muaj, na dërguan në Vranjë të Serbisë, ku ndodheshin xhaxhallarët tanë, djemtë e Cen Elezit: Nuzi, Tafili, Hakiu, Elezi dhe Mediu, vëllai i Cenit. Këta ishin arratisur bashkë me gjyshin, Cen Elezin.

Po këta, si kishin mundur të shpëtonin të gjallë pas ekzekutimit të Cenit?

Në vitin 1948, kur u keqësuan marrëdhëniet në mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë, djemtë e tjerë të Cenit, së bashku me vëllanë e tij, Mediun, i nxorrën nga burgu dhe deshën t’i përdorin kundër Shqipërisë. Por ata nuk pranuan, duke thënë se nuk bëheshin vegla të Jugosllavisë dhe kështu që ata kishin mbetur në Vranje, së bashku me shumë nga familjet e tjera nacionaliste të Shqipërisë.

Sa kohë qëndruat ju në Vranje dhe ku shkuat më pas?

Nga Vranja, mua së bashku me Nazmiun, Tafil Ndreun e 35 shqiptarë të tjerë, na lejuan të vazhdonim gjimnazin e Prishtinës. Mbas katër vjetësh, kur ishim duke dhënë provimet (në klasë kisha Adem Demaçin) na erdhën e na morën dy oficerë të UDB-së e na çuan në kampin e internimit në Gerovë të Kroacisë. Atje ku kishte dhe shqiptarë të tjerë nga familjet antikomuniste të Shqipërisë, na mbajtën për 19 muaj dhe në atë kohë erdhi e na mori një shoqatë bamirësie amerikane, e cila na çoi në Itali, në kampin e Capuas afër Napolit. Pasi qëndruam për 19 muaj në Capua, mua dhe Mediun, erdhi dhe na mori një shoqatë bamirësie australiane, e cila na dërgoi në Australi. Kurse pjestarëve të tjerë të fisit Ndreu që ishin aty në Capua, u doli azili politik për në SHBA, pak ditë pasi ikëm ne për në Australi.

Me çfarë aktiviteti u morët në Australi?

Në Australi ne ramë në kontak menjëherë me komunitetin shqiptar të Melburnit dhe aty krijuam një shoqatë me emrin “Qendra Shqiptare”. Meqënse ishim të gjithë myslymanë ajo u quajt “Qëndra Myslymane Shqiptare” e Melburnit dhe sekretar të saj më zgjodhën mua. Shoqatës sonë iu dha e drejta që të kishte një emision të veçantë në gjuhën shqipe, në Radion shtetërore të Melburnit dhe për të drejtuar atë emision, u caktova unë së bashku me Profesor Luk Çunin e Bahri Bregun.

Ç’përmbante ai emison dhe sa orë transmetohej?

Atë emision që ne e trasmetonim dy orë në javë pranë Radios së Melburnit, e titulluam “Zëri i shqiptarëve të lirë” dhe ishte me karakter të përgjithshëm, politik, social-kulturor, historik etj., por më shumë aty zinte vend politika. Pas largimit të Prof. Lukë Çunit e Bahri Bregut, të cilët ishin të vjetër në moshë, unë e drejtova atë emision krejt i vetëm.

Në atë emison a bënit propagandë kundër regjimit komunist të Enver Hoxhës?

Pothuajse pjesën më të madhe të atij emisioni e zinte propaganda antikomuniste kundër regjimit të Enver Hoxhës dhe kundër politikës që Serbia e Greqia ndiqnin ndaj Shqipërisë. Në atë kohë unë bërë disa emisione ku trajtoja masakrat greke ndaj shqiptarëve, të cilat u pritën mjaft mirë. Ky emision pati një audiencë të gjërë dhe mua më vinin vazhdimisht letra nga mërgata shqiptare e Australisë, që më falenderonin për ato që trajtonim në emisonin tonë.

A kishte reagime nga qarqet serbe dhe greke pas atyre emisioneve?

Reagimet ishin të menjëhershme dhe unë u sulmova nga qarqet Vorio-Epirote, të cilët i kërkuan qeverisë australiane, që të më hiqnin nga Radio e Melburnit. Pas kësaj, Drejtori i Programeve, Willson, i paraqiti Drejtorit të Përgjithshëm disa akuza kundër meje, në mënyrë që të më hiqnin menjëherë. Drejtori i Përgjithshëm më thirri në zyrë dhe më pyeti nëse qëndronin akuzat që më bëheshin. Unë i thashë: “Jam shqiptar dhe të gjitha ato që kam thënë kundra grekëve janë të vërteta”. Pas kësaj i paraqita librin e botuar nga Akademia e Shkencave e New Yorkut, të titulluar “Si u ngrit Mbretëria në Shqipëri”, ku vetë akademikët amerikanë trajtonin krimet e grekëve ndaj shqiptarëve. Pasi e pa librin, Drejtori i Përgjithshëm më tha: “Zoti Ndreu, a ke mundësi që t’i përgënjeshtrosh këto që ke thënë për grekët”. Unë i revoltuar iu përgjigja: “Kurrë nuk do ta bëj një një të tillë për të përgënjeshtruar qëndresën e luftën e popullit shqiptar, sepse do të bëja tradhëtinë më të madhe karshi popullit tim”. Pas kësaj, duke u larguar ai më tha: “Mundohu t’i zbutësh pak tonet nacionaliste”, por emisionin nuk ma mbylli.

Po nga Qeveria komuniste e Tiranës a patët probleme gjatë asaj kohe?

Gjatë gjithë atyre viteve që drejtova atë emision, Tirana zyrtare me anë të Sigurimit të Shtetit e gjithashtu edhe UDB-ja, futën disa agjentë të tyre në mënyrë që të më pengonin dhe të dy palët më ndiqnin e bënë çmos që të më hiqnin nga puna. Gazeta serbe “Novosti” protestoi kundër meje dhe bënte thirrje që të më hiqnin nga Radio-Melburni. UDB-ja dhe Sigurimi i Shtetit me anë të agjentëve të tyre bënë një peticion në Drejtorinë e Përgjithshme të Radio-Melburnit, për të më hequr mua që andej. Organizatori kryesor i atij peticioni ishte agjenti i Sigurimit shqiptar, Sh. Ll., por përsëri nuk ia arritën qëllimit, sepse Drejtori i Përgjithshëm më mori në mbrojtje. Po kështu Tirana zyrtare mua më kishte shpallur një nga armiqtë kryesorë të saj. Këtë gjë ia thanë motër sime në vitin 1990-të, kur ajo kërkoi të merrte një pasaportë për të ardhur tek unë në Australi.

Çfarë i thanë motrës suaj?

Ata i thanë: “Nuk të japim pasaportë për të takuar Hiqmet Ndreun, armikun tonë më të madh që vjell vrer kundër nesh”.

Deri kur e vazhduat emisionin tuaj në Radion e Melburnit?

Emisionin e vazhdova deri në vitin 1991 kur në Shqipëri u përmbys regjimi komunist dhe atëhere e mbylla sepse ai ia kishte arritur qëllimit./memorie.al