Të pathënat e Avdulla Kënaçit, gazetarit të dy sistemeve në Shqipëri
Jeta Dedja
Intervistë me gazetarin dhe shkrimtarin Avdulla Kënaçi
Jeta Dedja: Me Avulla Kënaçin jam njohur në Televizonin Shqiptar, ku unë punoja në departamentin e aktualitetit dhe paralelisht kisha një bashkëpunim me departamentin e kulturës ku Avdullai ishte pjesë. Ajo që më bënte përshtypje sa herë shkëmbeheshim, ishte ritmi i dialogut dhe kurioziteti shoqërues. Në atë kohë unë mendoja se Avdullai kishte lindur e rritur si gazetar në RTSH, por në fakt e vërteta ishte ndryshe, apo jo Avdulla?
Avdulla Kënaçi: Po Jeta, unë kam punuar jo vetëm në RTSH, por më parë jam aktivizuar në shtypin e shkruar. E kam filluar punën fare në moshë të re në gazetën lokale “Pararoja” të Gjirokastrës, pastaj në “Zërin e Popullit” e më vonë në Kinostudio. Është krijuar mendimi se gjithë jetën kam punuar në RTSH për arsye se unë kam bashkëpunuar paralelisht me televizionin, qysh kur u krijua, por definitivisht kam nisur punën aty me ardhjen e demokracisë. Kështu, skenari im i parë ka qenë për patriotin Koto Hoxhi, Heroin e Popullit Asim Zeneli, Abaz Shehu, Mustafa Matohiti e me radhë. Gjithnjë më ka pëlqyer të evidentoj traditat tona patriotike, luftrat për pavarësi, shkollat shqipe, etj.
Jeta Dedja: Këto ishin skenaret e para, po përsa i përket raportimit, për çfarë ke shkruar dhe raportuar për herë të parë?
Avdulla Kënaçi: Ka qenë një shkrim kritik për “fatin e zi” të një kodre me ullinj, i botuar në gazetën lokale të Gjirokastrës. Fidanët e ullinjve mbilleshin në vjeshtë dhe në pranverë i “korrnin” kopetë e dhive që kalonin për shtegtim nga malet e Kurveleshit drejt kullotave të Çajupit në Gjirokastër. Dhe ky rit “krasitjesh të thella” thuajse vazhdonte çdo vit. Udhëheqësit i kishte tërhequr vëmendjen kjo kritikë dhe dha urdhër të merreshin masa të rënda për Komitetin Ekzekutiv të Gjirokastrës dhe drejtuesit e kooperativave përkatëse. Kur e mësova se fejtoni ishte lexuar nga “ata atje lart”, më ngriu zemra dhe prisja me ankth çfarë do të ndodhte me fatin tim. Enver Hoxha po merrej me shkrimin tim?! Po sikur ata në rreth të thoshnin se nuk është e vërtetë, janë shpifje të gazetarit? Po nuk ndodhi ashtu. Qendra dërgoi specialistë të saj për ta verifikuar shkrimin dhe doli se gjithçka ishte e vërtetë. Kritikat e atyre viteve ishin thikë me dy presa. Luhej me jetën dhe të ardhmen tënde. Jo shumë kohë më parë Gjirokastra për një shkrim tjetër “Ku Dunavati, ku Qafa e Pazarit”, kishte “ngrënë kokën” e një gazetari veteran të njohur të gazetës “Bashkimi” i cili kishte qenë partizan që 16 vjeç. Dhe as atë e as familjen e tij nuk e kursyen. Fjala e Udhëheqësit ishte ligj. Si të thuash unë isha me fat, godita në shenjë me herën e parë.
Jeta Dedja: Ke patur ndonjë rast kur të është rrezikuar koka, le të themi në shkeljen e parimeve?
Avdulla Kënaçi: Nuk mund të them se kam ndonjë rast flagrant në këtë drejtim. Për dy arsye, e para isha tepër i kujdesshëm, tepër i vëmendshëm dhe e dyta, shkrimi, apo emisioni, përpara se sa të publikohej, kontrollohej në një apo dy duar shefash të cilët kishin përgjegjësi dhe firmosnin në shkresën përcjellëse. Si të thuash ata ishin rrufepritësja e parë. Ata kishin parimin: kur dyshon se diçka nuk është në përputhje me vijën e Partisë, hiqe, hidhe në kosh. Mirëpo rreziku tjetër ishte se ato shkrime apo emisione të papublikuara, dikush i koleksiononte dhe krijonte dosjen tënde që një ditë mund të të përplasej përpara fytyrës në hetuesi.
Jeta Dedja: Tingëllon paksa e rrezikshme kjo pjesë apo jo?
Avdulla Kënaçi: Kjo ishte shumë e rrezikshme. Një gjë e tillë ngjau me gazetarin e talentuar Vangjush Gambeta, shef i sektorit ekonomik në “Zërin e Popullit” i cili u dënua me 14 vjet internim. Duhet të kujtoj këtu se unë personalisht kam pasur një “ëngjëll” mbrojës. Dhe ky ka qenë miku im Spiro Dede. Atë e kam njohur që pionier në Gjirokastër. Në shkollën e mesme ishim në një bangë. Mbetëm miq për gjithë jetën. Shumë shkrime me spec i kam konsultuar me atë. Ai jo vetëm që është një burrë i talentuar, i zgjuar dhe shumë human, besnik, por ishte me detyrë fare në majë të piramidës. Ishte zëvendës i Nexhmije Hoxhës dhe takohej shpesh me Enver Hoxhën për çështje pune. Janë dhjetra raste kur ai më ka njoftuar ku e “kam shkelur”, madje mbaj mend një rast kur nuk mund të takohej me mikun tjetër, Xhevahir Spahiun dhe më porositi që ta njoftoja të bënte kujdes me bisedat kundër në Lidhjen e Shkrimtarëve sepse çfarë thoshte aty, ishin raportuar lart dhe rrezikonte burgun. Nuk e harroj kurrë shqetësimin dhe tensionin që shkaktoi kjo “tërheqje veshi” tek Xhevahiri. Në inat e sipër përmendi disa emra që mund ta kishin denoncuar dhe lëshoi ndaj tyre një lumë mallkimesh, ashtu siç di të shajë vetëm Xhevua.
Spiro Dede gjithashtu më shpëtoi nga një shënim i Ramiz Alisë në një letër “informuese” që i kishte shkuar atij rreth biografisë sime “të papërshtatëshme për të punuar në Tiranë” dhe ai kishte vënë shënimin “Të kthehet nga ka ardhur”. Me sa di, Spirua, veç opinionit të tij ndaj meje kishte dhënë garanci se e njihte familjen time dhe se Partisë nuk do t’i vinte kurrë ndonjë e keqe prej meje. Fjala e tij kishte peshë. Ai ishte tepër i besuar. Këtij miku i jam shumë mirënjohës, jo vetëm unë, por e gjithë familja ime. Nuk duhet të mohojmë se njerëz hamanë e dashamirës kishte edhe në dikasterë të tjerë dhe rasti im nuk është i izoluar. Atëherë unë u transferova me të njëjtën rrogë, skenarist në Kinostudio, ndërsa bashkëpunimin në RTSH e vazhdova si edhe më parë.
Jeta Dedja: Si ishte të punoje në RTSH në diktaturë?
Avdulla Kënaçi: Në lidhje me pyetjen tuaj do t’u jap të njëjtën përgjigje që i kam dhënë në vitin 1992 një gazetareje zvicerane: “Ne kishim frikë se na përgjonin në zyrë, në kafe, në hotele dhe para se të hapnim gojën për ndonjë mendim ndryshe, kontrollonim poçat elektrikë, futnim duart nën tavolinë mos gjenim aparate përgjimi, shihnim muret e gjithçka të dyshimtë”. Kur dhashë këtë përgjigje, gazetarja zvicerane qau, po qau, i rrodhën lotë faqeve. Dhe unë u habita. Pse u prek aq shumë?! E di si tha? “Si mund të jetosh tërë jetën me frikë nga muret? Çfarë lloj jete është kjo?! Si keni mundur të mbijetoni”? I tregova për shkrimtarë e gazetarë të dënuar në burgje për një fjalë goje, për të pushkatuar apo intelektualë të ndëshkuar me qarkullime nga qendrat e banuara nëpër miniera e zona malore. Fati dhe shëmbëlltyra e tyre ishte mësim për ne të tjerët. Lotët e asaj gazetareje i kuptova më mirë kur njoha Perëndimin, Amerikën, Kanadanë dhe gjithë botën e lirë.
Jeta Dedja: Përvec frikës së përgjimit, ju kishit edhe disa direktiva që duhet të zbatonit apo jo? Më shpjego si funksiononte hierarkia institucionale dhe si përthithej nga gazetarët e më gjerë?
Avdulla Kënaçi: Gjithmonë ligjin në televizion, atëherë ishte vetëm një kanal, e bënte Drejtori i Përgjithshëm i RTSH-së. Ai merrte direktiva nga Komiteti Qendror i Partisë dhe konkretisht nga sekretari për propagandën në KQ, Ramiz Alia, pastaj mblidhte vartësit e tij dhe atyre u lëshonte porositë dhe udhëzimet se si t’i vinin praktikisht në zbatim. Udhëzimet dhe direktivat ishin të përditëshme. Asgjë nuk ishte spontane, gjithçka e kontrolluar dhe e organizuar, madje edhe ai që jepte kohën në ekran duhet të ishte në korent me porositë nga lart. Lajmet në televizion i jepnin tonin, drejtimin bazës poshtë. Ato ishin informuese, por edhe udhëzuese. Shpesh, baza kur komunikonte me masat i referohej njoftimit të dëgjuar në TVSH. Ata e dinin që prej aty dilte “Zëri i Partisë”. Baza nuk thoshte se atë apo këtë e tha spikerja Tefta Radi, por e ka thënë Partia. Emisionet, apo dokumentarët në televizion nuk kishin të njëjtën rëndësi apo censurë sikundër kishin lajmet. Pjesa më e madhe e gazetarëve të këtyre departamenteve përpiqeshin të imitonin emisionet e kanaleve televizivë italianë, por me shumë kujdes mbasi mund të akuzoheshin për ndikime borgjezo-revizioniste. Gazetat dhe televizioni, në atë kohë quheshin ndryshe edhe si leva të Partisë.
Jeta Dedja: Këto leva qëllonin të ishin edhe në dorën e gazetarit. Ti personalisht, çfarë mbaje parasysh kur u bëje pyetje të intervistuarve dhe si veproje me përgjigjet e tyre?
Avdulla Kënaçi: Dihet, atëherë kishte vetëm një ideologji, vetëm një vijë. Në sundim ishte vija marksiste-leniniste sipas udhëzimeve dhe direktivave të Partisë-shtet. Kishte një organizim perfekt nga lart, poshtë. Edukimit dhe ideologjisë i jepej rëndësi e jashtëzakonshme. Nëse ti dilje apo cedoje nga kjo vijë, emri yt rrethohej me laps të kuq, kategorizoheshe në kontigjentin e armiqve të klasës, nënkupto të Partisë. Ashtu siç planifikoheshin rendimente në bujqësi e blegtori, ashtu planifikoheshin edhe dënimet. Ishte shumë e lehtë të ngriheshin akuza, gjyqe false dhe dënime deri me pushkatim. Ka plot shembuj të tillë të cilët evidentohen herë pas here.
Jeta Dedja: Si për shembull, ndonjë emër konkret..
Avdulla Kënaçi: Po kujtoj këtu bashkëfshatarin tim, gazetarin dhe shkrimtarin Halil Laze, oficer, bir dëshmori që për ca fjalë të thëna klubeve kundër Partisë, herë me tallje e herë me gjithë mend u burgos dhe vuajti dënimin për shtatë vjet në kampin famëkeq të Spaçit duke humbur rininë dhe familjen e tij, kujtoj mikun tim poetin Xhevahir Spahiu që për pak vargje poetikë “me ndikime borgjezo-revizioniste”, gati u fut në burg. U ndëshkua duke bërë punë të detyrueshme në minierën e qymyrgurit të Valiasit. Ose le të përmendim këtu poetin e talentuar Sadik Bejko që u dërgua në Memaliaj duke bërë punë të detyrueshme në thellësi mbi 1000 metra nën tokë. Unë kam hyrë vetëm një ditë në galeritë e minierës së Memaliajt ku për disa vjet ka punuar Sadiku. Dhe gjithë jetën kam pyetur veten se si e përballoi këtë skëterrë poeti, ish redaktori letrar i festivalit të 11-të në Radiotelevizion, ky djalosh i ri me prejardhje nga një familje patriote e Buzit të Tepelenës?! Mund t’ju them me siguri që burgu është lule para minierës së Memaliajt. E dini ju çfarë do të thotë të punosh në ca vrima dhelpërash ku duhet të ecësh brinjazi, të gërmosh me kazmë blloqe qymyri në galeri me ajër të pompuar?! Aty thellë të merrej fryma, nuk ngopeshe me ajër dhe kur dilje prej andej ishe i tëri blozë, të zbardhonin vetëm sytë dhe dhëmbët.
Jeta Dedja: Sapo e përfytyrova skenën m’u mor fryma. E tmerrshme. Ëhë…po pastaj?
Avdulla Kënaçi: Në ato vite, kur bija për gjumë, pas gjithë atyre ditëve të stresuara, pyetja veten se ku kam gabuar sot, cila pyetje nuk ka qenë në përputhje me vijën e Partisë, mos kam folur diku më shumë se çfarë duhet? Autokontrolli, vetçensurimi ishin masa për vetmbrojtje. Realisht i jam trembur shumë burgut, ndëshkimit, jo vetëm se si familje i kishim provuar “shtatë penxheret”, kaq dritare kishte burgu i Gjirokastrës, por se përditë shihnim e dëgjonim pretenca të shkeljes së vijës së Partisë, madje kuadro deri në instancat më të larta. Edhe kur jepej emisioni në televizion apo dilte shkrimi në gazetë, duhet të ishe në ankth se si u prit nga lart, çfarë thanë në sektorin ideologjik apo si reagoi Udhëheqja. Duhet të kujtoj këtu se edhe të intervistuarit ishin mjaft të kujdesshëm, siguroheshin mirë para se të përgjigjeshin. Ata e dinin rrezikun e përgjigjeve jashtë vijës së partisë dhe ashtu si unë vinin në zbatim autokontrollin. Kjo është edhe një nga arsyet pse emisionet apo shkrimet e atëhershme tingëllonin skematike, pa lëng, të atrofizuara, u mungonte vërtetësia.
Jeta Dedja: Hmmm, ndoshta po të ndalemi në analizë besoj se do t’i gjejmë disa të vërteta atyre emisioneve e shkrimeve të kaluara. Megjithatë le të mbetemi tek ty. Si arrite të përshtateshe më vonë me gazetarinë post-diktaturë? A ishte ajo e lirë apo përsëri merrnit direktiva nga lart?
Avdulla Kënaçi: Unë kam pasur fatin të jem gazetari i parë në demokraci që dilja më shumë jashtë shtetit. Televizioni ishte i varfër, rroga të ulëta, nuk kishte luksin të mbulonte me valutë ekipe jashtë shtetit. Falë lidhjeve apo miqësive me shqiptarët e Zvicrës, unë siguroja ftesën dhe mbulimin e shpenzimeve nga shoqatat shqiptare aty. Zvicra ishte qendra e luftës së Kosovës për liri dhe pavarësi. Qysh kur u lejua pluralizmi në Shqipëri, unë transmetova një emision në “Radio Vatikani” në gjuhën shqipe ku theksoja se Shqipëria mëmë e kishte harruar Kosovën, duhet të bënte më shumë për njohjen e të drejtave të shqiptarëve aty. Edhe vetë u habita se çfarë jehone të madhe bëri ky emision dhe sa ndikim kishte Vatikani tek dëgjuesit shqiptarë. Me ardhjen e demokracisë kur ekipi drejtues i Radiotelevizionit u zëvendësua, mua më afroi hapësirë më shumë se sa ekipi i parë, madje më emëruan në departamentin “Bota Shqiptare” që merrej me emisionet jashtë Shqipërisë, kryesisht në diasporë e së fundi u emërova drejtor i programit satelitor. Shqiptarët në Zvicër ishin mjaft të organizuar. Thuajse çdo familje jepte 1000 franga donacion për çdo muaj. Aty operonin dy shoqata tepër të fuqishme. Financiarisht më e kompletuar ishte LDK e Ibrahim Rugovës. Ata kishin nevojë që të përcillnin idetë e tyre në Kosovë ku TVSH dëgjohej thuajse në tërë territorin. RTSH ua hapi rrugën bashkëatdhetarëve me shumë bujari. Më vonë qeveria e Bujar Bukoshit pagoi regullisht shumën prej 300 mijë dollarë në muaj për kanalin satelitor të TVSH i cili transmentonte falas dhe shihej kudo në botë. Lajtmotivi i emisioneve tona ishte “Liri, Pavarësi Kosovës”.
Duke dalë dendur jashtë Shqipërisë, unë pashë konkretisht se si ishte organizuar bota e lirë, si funksiononin aty mediat, si punonin gazetarët e huaj dhe sa të pavarur ishin. Duhet të theksoj këtu se vetë ne gazetarët që kishim punuar në sistemin komunist, ishim më të përmbajtur, më të vetkontrolluar, si të thuash autocensura na kishte hyrë në gjak.
Jeta Dedja: Si shpjegohet që nuk qëndrove diku në Evropë me gjithë këto mundësira që ke patur?
Avdulla Kënaçi: Sa kthehesha në Shqipëri, duke nisur që nga Rinasi, plot njerëz më thoshin: “Ishe në Zvicër dhe nuk qëndrove, sa budalla paske qenë. Po ku jetohet këtu”?! Disa më kërkonin pasaportën time me vizë kundrejt parave, donin t’i ndërronin foton dhe të dilnin jashtë me emrin tim. Ishin çudira të kohës. Nuk kam pasur ndonjëherë ndërmend të emigroja. E kisha ndërtuar jetën, karrierën dhe të ardhmen në vendin tim të cilin e dua aq shumë.
Jeta Dedja: Cila është gjëja më e çmendur që ke bërë në televizion?
Avdulla Kënaçi: Besoj iu kujtohet ajo situatë kur në Shqipëri, madje edhe në kryeqytet, iknin dritat nga pesë-gjashtë orë në ditë. Unë i bija shkurt; merrja operatorin Nebi Duro dhe shkonim në Maqedoni me shpenzimet e shqiptarëve. Ka rastisur që kemi qëndruar edhe një muaj. Kapëm një rast tipik në Zhelinë, shkolla bëhej shqip dhe dëftesat jepeshin maqedonisht. Tamam kur mbaruam xhirimet, një polic urdhëron operatorin të paraqitet në rajon me gjithë kamera. “Jam unë përgjegjës, i them policit, keni punë me mua, jo me kameramanin”. Ai acarohet dhe bëhet gati të më hedhë prangat. Nuk duhet t’i ndërhyja në detyrë, pastaj u tërhoq dhe më tha të bëja si të doja, urdhërin e kishte për kameramanin. I ndoqa nga pas drejt rajonit të policisë. Kontrolluan kasetën me kameramanin, mua më lanë në një dhomë pritjeje, por nuk kuptonin se ku ishte qëllimi i atyre xhirimeve, ku ishte hilja. Pritëm sa shkuan në Shkup dhe prej andej sollën një gazetar shqiptar. E pashë atë drejt në sy kur hyri, por edhe kur ai kishte dhënë mendimin e tij. Në dalje buzëqeshi fare, fare pak. E ndjeva se na kishte ndihmuar. Nuk bëhet gjaku ujë, mendova. Shefi i postës policore, me sa mbaj mend quhej Ali, na tha se ishim të lirë të shkonim. “Ju pa asnjë shkak na thirrët këtu dhe na ndaluat për gjashtë orë, u thashë, sa të dal prej këtej unë do të lidhem me “Zërin e Amerikës” dhe do të raportoj për incidentin”. Ata u alarmuan dhe diçka flisnin me njëri-tjetrin në maqedonisht. Më thirrën në një një zyrë ku ishte komandanti i postës policore dhe një civil, burrë i gjatë me flokë të drejta si tel, rreth gjashtëdhjetë vjeç. Prezantohet si drejtor i sigurimit për gjithë Maqedoninë. Më drejtohet me emër e mbiemër. Më thotë sa herë kisha hyrë e dalë nga Maqedonia dhe në asnjë rast nuk kisha shkelur në një lokal maqedon, as në dyqane dhe zyra shtetërore, por vetëm tek shqiptarët dhe i shoqëruar nga ata. “Ju ndaluam sepse kishim njoftime nga bashkëpunëtorët tanë se ju keni filmuar reparte ushtarake. Kontrolluam kasetat, por specialisti që sollëm nga Shkupi na siguroi se ju ishit përqëndruar tek fabrika e mermerit me pronar shqiptar dhe tek festa e shpërndarjes së dëftesave, prandaj ju kërkojmë falje për ndalesën. Komandanti i postës që është shqiptar dhe di shqip do t’ju heqë drekën me që ju mbajtëm gjatë. Në rast se ju do ta bëni problem në “Zërin e Amerikës”, siç thua, unë kam kompetencë t’ju heq vizën në pasaportë dhe ju nuk mund të hyni më në Maqedoni”, tha ai. Ky ishte një kërcënim. Duhet të shtoj këtu se fabrika e mermerit vërtetë ishte ngjitur me repartin ushtarak, por ishte fat që në xhirime nuk shquhej. E mora pak si lehtë atë thirrjen në polici dhe shkova me këmbët e mia si cjapi tek kasapi. Nga një anë nuk bëra keq se dreqi e merr vesh se si do të silleshin me operatorin, plus mund t’i shpëtonte ndonjë fjalë pse i filmuam dëftesat e shkollës 8-vjeçare.
Bëra llogari, nuk më leverdiste të shkëpusja lidhjet me shqiptarët e Maqedonisë me të cilët kishim ndërtuar një program bashkëpunimi dhe pashë ç’pashë, u tërhoqa nga protesta në “Zërin e Amerikës”. Ama më mbeti peng.
Le të vazhdojmë në përgjigje të pyetjes suaj me një rast tjetër në sistemin demokratik: duke transmetuar një emision direkt kur në pushtet ishte Partia Socialiste dhe lufta politike kundër demokratëve ishte në kulmin e saj, pa pyetur asnjë shef, thërres në një bisedë direkt në studio të cilën e drejtoja vetë, gazetarin e njohur Mehmet Elezi. Flitej për Kosovën dhe unë e dija se Mehmeti kishte njohuri të thella për të. Mehmetin jo vetëm që e kam pasur shef dikur, por edhe mik konfident. Doja t’i bëja një nder, por edhe e meritonte. E llogarita edhe si sfidë ndaj qëndrimit partiak në televizion. E parashikova se do të kisha pasoja, por mendova të guxoj, le të dalë ku të dalë… Isha në pritje se deri ku do shkonin shefat me qëndrimin e tyre partiak. Burgim nuk kishte më, ishim në pluralizëm. Realisht ishte një marrëzi duke ditur prirjet në tv dhe gjesti im nuk i përgjigjej përvojës sime në media, por më ngacmonte ai damari kryengritës që e kanë në përgjithësi gazetarët. Pa kaluar as dhjetë minuta nga transmetimi online, më bëjnë shenjë nga regjia të gjeja një mënyrë për ta ndërprerë emisionin ose ta vazhdoja vetëm me regjistrim. Unë isha i bindur se nuk po bëja asnjë gabim dhe vazhdova. Pas pak, brutalisht futën reklama dhe e ndërprenë transmetimin. I pyes çfarë ka ngjarë? Del në telefon Drejtori i Përgjithshëm i RTSH-së dhe më thotë se po i shërben me ndërgjegje opozitës. E kundërshtoj dhe i them se në panel duhet të ketë edhe nga opozita dhe unë zgjodha një intelektual të përgatitur dhe njohës i shkëlqyer i Kosovës. “Ke gjetur mikun më të ngushtë të Sali Berishës, më thotë Drejtori, nuk do dalësh më në ekran”. Dhe e mbajti fjalën. Pas ca kohësh më qarkullon brenda për brenda RTSH-së, por vetëm për dy muaj, pastaj situata u zbut. Me sa kuptova ishte i detyruar ta bënte atë lëvizje, dikush nga lart e kishte urdhëruar. Pavarësisht se RTSH paguhet nga taksat e gjithë qytetarëve dhe quhet publik, ky status nuk zbatohet praktikisht, emisionet, hapur apo fshehtas i shërbejnë partisë në pushtet. Paradoksi më i madh më ndodhi në prag të daljes në pension kur PD ishte në pushtet. E shoh emrin tim në një listë shkurtimesh me tridhjetë të tjerë. E ndjeva se ishte një lëvizje partiake, politike. Nuk ishin të kënaqur me shërbimin tim. U përpoqa të mësoj arsyet, por asnjë përgjigje bindëse nuk m’u dha. Bëra ç’bëra iu drejtova gjyqit i cili vendosi të merrja rrogën e një viti dhe të kthehesha në punë. Paratë i mora, por në punë nuk më kthyen me pretekstin se vendet ishin të zëna. E gjithë bota, kur vjen fjala për shkurtime, heq ata që kanë ardhur në fund, ndërsa në Shqipëri aplikohet e kundërta.
Jeta Dedja: Pavarësisht mënyrës së hidhur të spostimit nga RTSH, më rrëfe ndonjë moment ose periudhë që ke shijuar më shumë në televizion
Avdulla Kënaçi: Spektakli televiziv “Shtatë milionë në pesë shtete” ku disa herë kam qenë skenarist dhe redaktor të cilin e realizoi departamenti ynë i “Botës shqiptare” më ka dhënë shumë kënaqësi sepse ne u drejtoheshim shqiparëve të munguar në ekranin e TVSH-së, i drejtoheshim diasporës dhe talenteve të saj. Gjithashtu kënaqësia ime kanë qenë shërbimet jashtë Shqipërisë. Nga natyra jam shumë kurioz. Kam udhëtuar me tren, traget, aeroplan, helikopter, vetura, karroca, kuaj e çdo mjet transporti, gjer edhe aeroplanë me dy palë krahë që shërbejnë për spërkatje të bimëve bujqësore. Kam vizituar Hungarinë, Austrinë, Italinë, Francën, Gjermaninë, Çekinë, Sllovakinë, Slloveninë, Greqinë, etj. Shërbimet më të bukura dhe mbreslënëse kanë qenë në Amerikë. Vërtetë aty ndjehesh i lirë dhe i barabartë. Aty nuk ka rëndësi veshja dhe as gjuha korrekte.
Shërbimi më i bukur ka qenë kur realizuam dokumentarin për regjisorin e famshëm Sten Dragoti në New York. Xhirimet me Sten Dragotin ishin shumë komode. Ai e njihte më mirë se sa ne profesionin e dokumentaristit dhe sidomos kamerën. Steni krijonte mizanskena të mrekullueshme. Ishte i lindur në veri të asaj lagjeje dhe ishte mik me shumë zezakë të cilët i kishte njohur në atë periudhë. Ishte mjaft inteligjent, ndiqte situatën politike në Shqipëri, i pëlqenin femrat dhe bënte humor si një tepelenas i vërtetë. Kuptonte pak shqip, sidomos romuzet që unë shkëmbeja me gazetaren Keti Gjonça gjatë udhëtimeve së bashku. Bashkëpunimi me Stenin ishte jo vetëm kënaqësi, por edhe një shkollë televizive. Në një prej ditëve na tha se kishte takim në një kafe me dy aktorë të njohur të Hollivudit. Të vijmë të xhirojmë, i propozuam ne. Ai buzëqeshi dhe na shpjegoi se nuk është si në Shqipëri, aktorët këtu kërkojnë para për t’i xhiruar. Të nesërmen, i penduar, na tha se si miqve të tij u tregoi për përgjigjen negative që na dha ne një ditë më parë. Kamarjeri i cili qëlloi shqiptar dhe po shërbente, kur dëgjoi se nga vendi ynë kishte mbërritur një ekip xhirimi televiziv, ju lut aktorëve që ne të xhironim pa pagesë. Ok, i thanë ata, me që ti dhe Steni jeni shqiptarë, le të vijnë. Ne nuk kishim telefon dhe po ktheheshim në hotel më këmbë. Shoferi i Stenit me limuzinë kishte ardhur rrotull, shkoi edhe tek dhomat tona në hotel, por nuk na gjeti. Na kishte përpirë “Time Square”. Ishim kureshtarë për të parë sa më shumë, kështu, pas punës, po i binim kryq e tërthor Manhattanit më këmbë. Keti me dëshpërim ma ka përmendur disa herë si shans të humbur takimin me aktorët.
Jeta Dedja: Cili është njeriu që ka ndikuar më shumë në formimin tënd profesional?
Avdulla Kënaçi: Ai është një njeri shumë i ditur dhe me personalitet. Quhet Prof. Agim Popa. Ka studiuar jashtë shtetit, di disa gjuhë të huaja, sidomos anglisht ku ka bërë edhe shumë përkthime. Ai më porosiste vazhdimisht të lexoja shkrime të gazetarëve me emër, filozofë të ndryshëm, sidomos të huaj. Kur shkruaja të mos mendoja shefat, por lexuesit. Jo sllogane, jo ujë, por mendime origjinale dhe të vërteta. Faktet duhet t’i verifikoja nëpërmjet tre burimesh të pavarura. Të kisha gjithnjë parasysh lexuesin e kualifikuar, si do ta priste ai shkrimin dhe çfarë do të thoshte pas leximit. Gazetaria duhet të ishte jo vetëm informim, por edhe edukim. Shkrimi duhet të përcillte mesazhe humane. I jam shumë mirënjohës këtij personaliteti për të cilin pak flitet dhe çmohet sot. Këshillat e tij i kam pasur udhërrëfyese gjatë gjithë jetës sime në ushtrimin e profesionit të gazetarit.
Jeta Dedja: Nëse nuk do të ishe bërë gazetar, çfarë do të kishe qenë?
Avdulla Kënaçi: Zakonisht në adoleshencë ne ëndërrojmë për të ardhmen tonë. Unë kam ëndërruar për të qenë pilot. Ndoshta nga që lexoja romane rusë me heronj pilotë. Më pëlqente se si ata ngriheshin aty lart në qiell dhe ishin zot të vetes, ishin heronj. Ishin të lirë, shkonin nga të donin. Për disa sekonda ata përshkonin qindra kilometra kur të tjerëve në tokë u duhen ditë dhe muaj. Shquheshin midis profesioneve të tjerë me atë veshjen me xhupin e shkurtër me pellush, me kokoren e rrasur mbi krye dhe me atë mënyrën karakteristike të të ecurit kur zbrisnin nga avioni. Shpesh unë e ëndërroja veten time të tillë.
Në vitin e katërt të shkollës së mesme pedagogjike në Gjirokastër, kur ne përgatiteshim për të dalë mësues, unë dërgoj në gazetën “Sporti” në Tiranë një shkrim. E nisa ashtu kot për një kampionat që zhvillohej në atë qytet. Gazetat ekspozoheshin në faqe muri në korridor, brenda një kutie xhami. Shikoj me habi se kishte dalë shkrimi im dhe në fund me shkronja të zeza emri lexohej qartë. Nuk u besoja syve. Të parin që thirra për ta lexuar, ishte miku dhe shoku i bangës, Spiro Dede. Ai, sa e mbaroi së lexuari, nuk më bëri urime, por më tha aty për aty se do të bëhesha gazetar. E habitshme, por parashikimi i tij u realizua. Për 37 vjet unë ushtrova këtë profesion.
Profesioni i gazetarit, edhe pse nuk të bën të pasur, unë nuk mund ta këmbej me asnjë tjetër. Ky profesion më ka njohur me shumë vende, njerëz dhe zakone në botë, më ka pasuruar shpirtërisht, më ka hapur sytë, më ka prezantuar me shumë shokë e miq, më ka bërë ky që jam, madje shumica e temave të tregimeve të mia, lëndën e parë e kanë pikërisht nga kjo periudhë. Ndoshta ka ndikuar edhe fakti që unë jam pak “egocentrist” dhe më ka pëlqyer të jem në fokus të opinionit. Shkurt jam marrëzisht i dashuruar pas këtij profesioni dhe sikur të kthehesha në rininë time, përsëri gazetar do të kërkoja të bëhesha.
Jeta Dedja: Më fol pak për veprat e tua. Vitet e fundit ke një shpërthim në letërsi.
Avdulla Kënaçi: Po, është e vërtetë, kam dy vëllime me tregime të titulluar “Enigma e një nate” dhe “Autokritika” me më shumë se 200 faqe secili. Lexuesit dhe kritika letrare i ka pritur shumë mirë. Gjatë gjithë jetës unë e kam pëlqyer shumë letërsinë dhe kam lexuar mjaft libra artistikë. Kam shkruar shumë reportazhe dhe përshkrime, janë dy gjini që afrojnë me tregimin. Mirëpo nuk kam pasur një bazë ekonomike të shëndoshë. Kam qenë i detyruar të ushtroj gazetarinë edhe si mjet jetese. Ajo më ka siguruar shtëpinë, punën e bashkëshortes, shkollën e fëmijëve si dhe lidhjet shoqërore. Unë nuk kam pasur asnjë nga familja dhe fisi im me pozitë të cilët mund të më jepnin mbështetje dhe përkrahje, gjithçka e kam siguruar me luftën dhe përpjekjet e mia individuale. Gazetaria të grabit çastet që duhet të kalosh me fëmijët dhe familjen, të rrëmben kohën e lirë dhe pushimet. Në se duhet ta mbash në nivel, duhet t’i përkushtohesh tërësisht. Herë pas here kam provuar të shkruaj letërsi, por kam qenë mjaft kritik ndaj vetes dhe nuk kam guxuar t’i botoj. Nuk duhet të harrojmë se letërsia në ato vite ka qenë në teh të kritikës, më saktë në majë të hostenit.
Kur më pushuan nga puna në prag të pensionit, Geni Shehu, miku im me shtëpi botuese private, më ftoi për të bashkëpunuar dhe për llogari të tij, unë redaktova disa përkthime dhe përgatita një libër jashtëshkollor për të cilin ai më pagoi shumë mirë. Mendova se kishte ardhur koha të shkruaja letërsi me emrin tim. Në Kanada kohën dhe mundësitë i kisha të mëdha dhe puna për tregimet më ka dhënë shumë kënaqësi.
Jeta Dedja: Duke mbajtur në mendje atë që the më herët se nuk e kishe menduar emigrimin ndonjëherë, si ndihesh në Kanada?
Avdulla Kënaçi: Vitet e para kam qenë i stresuar mjaft. Më mungonte gjithçka. Dhe për ta zbutur situatën shkoja çdo vit në Shqipëri duke qëndruar nga dy-tre muaj. Më mungonte Tirana, më mungonte shoqëria ime, të afërmit e mi, me të cilët kisha pasur ditë të mira e ditë të këqia. Më mungonin kafet ekspres. Kurrë nuk kisha ëndërruar të emigroja, sidomos në Kanada, megjithëse, siç përmenda më lart, i kam pasur mundësitë për të zgjedhur. E kisha planifikuar të jetoja në Tiranë duke qenë se edhe time bijë, pedagoge e shkollës së mesme të përgjithëshme “Sami Frashëri” në Tiranë e kisha aty afër shtëpisë. I fejuari i saj, por edhe ajo vetë “m’i futën këmbët në një këpucë”; donin të emigronin pas djalit tim i cili kishte aplikuar dhe kishte fituar qëndrim të rregullt në Kanada. Ata e vazhduan luftën në mënyrën shqiptare, blenë pasaporta italiane, paguan trafikantët të cilët u morën për pasaportat dhe udhëtimin të dyve së bashku, 22 mijë dollarë. Pas shumë peripecish zbritën në aeroportin e Torontos. Me lloj-lloj gjyqesh ia dolën të sigurojnë qëndrimin. Ne mbetëm vetëm, unë dhe gruaja, fillkat. Si djali, si vajza nisën ftesat dhe telefonatat e njëpasnjëshme për të bërë bashkimin familjar. Ata lindën fëmijë këtu dhe ime shoqe ju duhej për t’u kujdesur për ta. Kur mbërritëm këtu, realisht unë desha të gjej një punë të çfarëdoshme, por im bir nuk e pëlqeu këtë ide. Më tha se mund të merresha me letërsi të cilën ai e dinte që e kam pasur pasion. Për botimin premtoi se do të sponsorizonte ai vetë. Kështu nisa me tregimet. I testoja duke ua përcjellë të njohurve të mi në Facebook. Miku dhe patrioti im, gazetari dhe botuesi i talentuar Çerçiz Loloçi më nxiste herë pas here të botoja vëllim. Miqtë më dhanë kurajo, veçanërisht redaktorja e dy vëllimeve të mia, prof. Gentiana Çela këmbënguli më shumë se gjithë të tjerët. Asaj i jam shumë mirënjohës që nuk u tërhoq asnjëherë nga përpjekjet e përbashkëta. Ngaqë unë isha larg, ajo u kujdes për botimet në Tiranë jo thjesht si një redaktore, por sikur librat të ishin të vetat. Dhe vazhdova… Botimet më kanë dhënë shumë kënaqësi dhe unë nuk do të ndalem deri sa të kem frymë. Kam gati të përfunduar një vëllim me reportazhe nga Amerika të cilin e kam titulluar “West” dhe në proces kam një vëllim të ri me tregime letrare. Kam plot ide në kokë se çfarë do të shkruaj e botoj, por le t’ia lëmë së ardhmes.
Jeta Dedja: Çfarë të mungon nga e shkuara në Shqipëri?
Avdulla Kënaçi: Më mungon tingëllimi i bukur i gjuhës shqipe nëpër rrugë e kafene, këngët shqip, televizioni, drekat me miq, më mungojnë takimet letrare me shkrimtarë e poetë të cilët i kam me shumicë në Tiranë, më mungojnë “grindjet” me të afërtit e mi, plazhet e sidomos Jugu ku kam lindur e jam rritur, por edhe kam nisur jetën profesionale. Nuk thonë kot “lag syve, larg zemrës”, kur jam rikthyer kam vënë re shumë ndryshime që ata aty nuk i përfillin, por neve të mërguarit po. Syrit tonë të përmalluar nuk i shpëton asgjë. Kur i shoh të stresuar e në ankth, pasionantë politikë, agresivë për t’u pasuruar me shpejtësi, thashethemexhinj klasikë, pyes veten time: “Kështu kam qenë edhe unë”?!
Jeta Dedja: Si e plotëson boshllëkun e Atdheut?
Avdulla Kënaçi: Duke ndjekur situatën në televizione e gazeta, duke lexuar letërsi shqip, komunikim me telefon, apo duke ndjekur emisione onlive, duke pyetur të njohur shqiptarë që jetojnë këtu se çfarë lajmesh të reja kanë dëgjuar, etj. Secili ka një përvojë të vetën. Tani, në periudhën e lockdown iu ktheva këngëve labe. I çmenda këta të shtëpisë, po ma gjetën havalenë, më blenë një palë kufje dhe më thanë: “Të lutem vuri në vesh dhe mund të dëgjosh labçe ditë natë”.
Jeta Dedja: Jam kurioze të di pse nuk shkruan opinion rreth aktualitetit politik në Shqipëri?
Avdulla Kënaçi: Me ardhjen e demokracisë, unë isha i lumtur që isha i lirë të largohesha nga vargojtë e politikës. Poltika në përgjithësi është mashtrim grandioz, por në Shqipëri ajo është kthyer në profesion për të zhvatur. Thuajse të gjithë sa prononcohen e bëjnë për të kapur diçka. Mendoj se nuk janë të sinqertë me veten e tyre, madje edhe ata që bëjnë sikur kritikojnë. Diçka duan të arrijnë. Me një fjalë mungojnë idealistët. Në televizion unë u mora kryesisht me diasporën duke iu shmangur plotësisht politikës. Bëra shumë shërbime në Greqi, në Itali, Zvicër, Maqedoni, etj. Me dokumentarët, telereportazhet, isha i pranishëm për çdo kategori dëgjuesish, kjo është edhe arsyeja që partitë ndërroheshin në pushtet dhe unë mbetesha në televizion.
Jeta Dedja: Po ja këtu në Kanada, ti nuk ke asnjë interes për të zhvatur dicka. A nuk është një arsye më tepër kjo lloj lirie që të shkruash?
Avdulla Kënaçi: E vërtetë, por më janë dobësuar ca si shumë nervat nga politika, nuk i duroj dot sharjet dhe shpifjet që ata aty në Shqipëri i kanë si bukë e djathë. Vë re se shumë shkrues dhe analistë janë të pacipë. Aty ka dy lloj realitetesh, njëri, i vërteti dhe tjetri, ai që krijon media. Fyerjet, shpifjet, diziformimi, akuzat, kërcënimet e thashethemet në ekran apo blogje, janë univers më vete, janë konsum mediatik që nuk kanë lidhje me jetën praktike. Pra, për mua, është si të rrahësh ujë në havan. Fjala dhe akuzat drejtohen fare pa përgjegjësi, pra, quhen konsum mediatik dhe jo ide për të ndihmuar progresin dhe çuar shoqërinë përpa. Kam idenë se demokracia është keqkuptuar. Më interesantja është kur ndërrohen partitë dhe jeta praktike vazhdon sikur nuk është kritikuar e thënë asgjë, sikur nuk janë bërë premtime dhe akuza. Madje çdo gjë, edhe ndarja e parave, vazhdon sikur nuk janë këmbyer rolet. Por ajo që më pengon më tepër janë faktet e vërteta që më mungojnë, këtu nuk kam informacionin e duhur. Atë e merr vesh vetëm nga bisedat në Shqipëri. Mendoj se fjala e ne emigrantëve nuk ka shumë peshë kur ne jemi të përjashtuar nga votimet e atjeshme. Nëpër botë nuk jemi pak, flitet për një million shqiptarë të cilët po të votojnë, prishin ekuilibrat që janë krijuar aty, pra ndikojnë në jetën politike. Rrjedhimisht do t’u dëgjohet edhe më shumë fjala në media. Atëherë po, ia vlen të thuash mendimin tënd.
Jeta Dedja: Sa i angazhuar je me komunitetin shqiptar në Toronto?
Avdulla Kënaçi: Vitet e para kur erdha këtu, unë isha aktiv dhe merrja pjesë në shoqatë, por kur u njoha me praktikat, vura re se shoqata në vend të rritej e shtohej, po rrudhej e zvogëlohej. Ishte krijuar një klan kryesie që nuk ishin të interesuar ta zgjeronin me element të rinj. Mungonin intelektualët e vërtetë që emigracioni në Kanada i ka me shumicë. Zgjedhjet e reja ishin një farsë dhe qysh më parë ishte ndërtuar një skemë se kush do të zgjidhej. Bënin sikur votonin. Unë diskutova, ngrita edhe disa probleme, fola edhe për gjendjen financiare e cila nuk ishte transparente, por vura re se diskutimi im kaloi në heshtje dhe disa që u përgjigjën, u shmangën nga përgjegjësia dhe problemet që ceka unë.
Mendoj se Ambasada e Shqipërisë dhe ajo e Kosovës, duhet të ndihmojnë për krijimin dhe zgjerimin e shoqatave shqiptare, është në interes të kombit. Shoqatat kanë rol të rëndësishëm për ruajtjen e gjuhës dhe traditave shqiptare edhe këtu në Kanada, aq më tepër që jemi shumë larg atdheut-mëmë.
Mendoj se portali që ju drejtoni “Flas Shqip” ka rol të madh në aktivizimin e shqiptaro-kanadezëve. Mendoj se këtu ka njerëz, ka talente, ka patriotë të vërtetë, por nuk ka organizatorë idealistë, ose më saktë, ata duhet të shfaqen, të afrohen e të dalin në dritë. Shqiptarët këtu mund të jenë shembull dhe model pozitiv për të gjithë diasporën.
Jeta Dedja: Dhe së fundi, nuk do lëmë pa prekur pak edhe aktualitetin. Sa të ka ndikuar Covid-19 në përditshmëri dhe planet e tua?
Avdulla Kënaçi: Kjo ishte një situatë e papritur për gjithë botën. Nga fundi i prillit unë kisha planifikuar një udhëtim në Shqipëri dhe nga agjensia më njoftojnë se fluturimi ishte anulluar për një kohë të pacaktuar. U trishtova pa masë. Personalisht e ndjeva me pikëllim atë çfarë po ndodhte në Itali. Mendoja për vendin tonë, Shqipërinë e cila me këtë fqinj ka trafikun më të dendur të hyrje-daljeve me shumë emigrantë. Shpesh, lajmet kontradiktore e bënin edhe më dramatike situatën. Unë dhe bashkëshortja jetojmë në një shtëpi private së bashku me djalin. Ishim me fat sepse nga puna e tyre ata u lejuan të punojnë në shtëpi, kështu rreziku i infektimit ishte fare i vogël. Kafen unë gjithnjë e kam pirë në një lokal italian nja dy kilometra afër shtëpisë, por për herë të parë në jetë u detyrova të qëndroj mbyllur në dhomën time. Mendova se do ta kaloj duke shkruar, por ishte e pamundur të përqëndrohesha. Pata një komunikim të jashtëzakonshëm në internet, thuajse me të gjithë të afërtit dhe të njohurit e mi. Këmbenim shqetësimet, të reja për epideminë dhe në përgjithësi për situatën. Iu ktheva leximit të romanit “Murtaja” të Albert Kamysë. Vura re se ankthi dhe masat kundër epidemive ishin të njëjta, gjëja ndryshe në rastin e fundit është shpejtësia e informacionit dhe lidhjet në internet. Si karakter, në përgjithësi shquhem për vullnet, por këtë radhë, me shumë vështirësi iu ktheva shkrimit të tregimeve. “Një gur nga kisha e Laçit” është një tregim i shkruar i gjatë kësaj periudhe. Ky tregim ka ngjyrime supersticioni dhe nota fataliste.
Epidemia pllakosi gjithë botën, sidomos Europën, duke shtuar frikën dhe ankthin. Moti filloi të ngrohej dhe unë e bëra zakon gjatë ditës të kaloj disa orë në kopësht. Krasitjet, punimet, rregullimet, sistemimet, mbjelljet e luleve u bënë për mua anistres. Puna është shpresë, optimizëm për jetën. Aty, në ajër të pastër, edhe pse mund të jetë mot i ftohtë, harron se jeton në kushte izolimi. M’u desh të bëj disa blerje për kopshtin, veprime në bankë, në postë, etj dhe dola në qytet. Më bëri përshtypje rregulli, distancimi, përdorimi i dorezave dhe i maskave. Njerëzit ishin ndërgjegjësuar dhe mbronin jo vetëm veten, por edhe atë tjetrin. Mund të prisnin në radhë me durim për dhjetë, njëzetë, tridhjetë minuta, pa zhurmë dhe pa u ankuar. M’u kujtuan radhët në Shqipëri për ushqime, sidomos për blerjen e qumështit në sistemin e kaluar, i ashtuquajtur socialist dhe u preka, u mallëngjeva. Koha po ecte mbrapsht.
Shpresoj se epidemia e koronavirusit, apo COVID-19, do të vijë duke u shuar dhe unë të realizoj udhëtimin e anulluar për shkaqe madhore. Më prit Shqipëria ime e dashur, unë do të mbërrij duarplot aty ku kam lindur, sa më shpejt të jetë e mundur./flasshqip.ca/
Toronto, Kanada, qershor 2020.