Lutfi Alia: KODIKËT E SHEKULLIT XV ME EMBLEMAT DHE PORTRETIN E SKENDERBEUT

Lutfi Alia

Trashëgimia historike mbi gjashtë shekullore e jetës dhe e veprës legjendare të Gjergj Kastriotit Skënderbeut, Zotit të Albanisë, strategut ushtarak dhe diplomatit të shquar, ka arrijt në ditët tona me tërë kompleksin e aktiviteteve dhe ndodhive, që gjithnjë e më shumë e pasurojnë figurën legjendare të kryetrimit tonë. Pas Besëlidhjes të princave arbërorë në Lezhë (2 mars 1444), Gjergj Kastrioti, tashmë Zot i Albanisë dhe krye-komandant i ushtrisë, iu përkushtua organizmit të shtetit dhe të ushtrisë arbërore, për të përballuar sulmet e egra dhe të vazhdueshme të ushtrisë së Perandorisë Osmane.

Një ndër strukturat aktive të administratës kastriotiane ishte kancelaria, e cila hartonte letra, kredenciale, dokumenta dhe akt-marreveshje në gjuhët latinisht, italisht, osmanisht, greqishte e vjeter dhe serbisht. Letrat, kredencialet dhe mesazhet dërguar miqëve, papëve, kardinalëve, mbretërve, princave, fisnikëve europianë dhe sulltanëve të Perandorisë Osmane, si dhe ambasdorëve të Arbërisë në shtetet europiane, janë firmosur nga Gjergj Kastrioti dhe kanë vulën zyrtare me shqiponjën dykrenore me inicialet D. Al (Dominus Albaniae – Zoti i Albanisë), ose vulën-unazë sekrete, me simbolin mitik të Ledës dhe të Zeusit – mjelmë. Shteti i Gjergj Kastriotit kishte ambasadorët e tij në shtetet e asaj kohe si në Mbretërinë e Napolit, në Venedik, në Raguzë, në Dukatin e Milanos etj.

Gjergj Kastrioti kishte titujt e fisnikërisë arbërore, por mbante dhe titujt e dhënë nga Selia e Shenjtë, nga Republika e Venedikut dhe Republika e Raguzës, kishte simbolet heraldike të dinastisë Kastrioti (emblemat dhe flamurin) dhe ashtu si familjet fisnike europiane, kishte bibliotekën personale me dorëshkrimet dhe librat e kohës e natyrisht si i krishterë praktikant kishte biblën, përmbledhjen e liturgjisë dhe mesharin.

Studiuesi Fotaq Andrea thekson se së paku, vertetohet se në biblioteken Kastriotiane, ishin katër kodikë te shekullit XV, tre prej të cilëve kanë emblemat heraldike të Kastrioteve dhe i katërti, i vitit 1465, ka portretin me ngjyra dhe më të hershëmin e Gjergj Kastriotit.

Në periudhën e Rilindjes italiane, veprat e artit si pikturat, gravurat, xilografitë, medaljonet, kodikët e ilustruara me miniatura me ngjyra, dorëshkrimet historike dhe fetare etj, realizoheshin nga artistët me porosi dhe iu dërgoheshin dhurata mbretërve, princave, dozheve, Papëve, kardinaleve dhe fisnikeve. Zakonisht këto vepra dorëzoheshin me ceremoni në pritjet zyrtare, ose gjatë festave fetare, ose dërgoheshin me kredencialet, apo me ndihmat materiale dhe financiare. Këto kritere, janë ndjekur dhe për katër kodikët, që i ishin dhuruar Gjergjit.

Kodiku “Benedectina”

Në shekullin XV, kodiku në latinisht “Benedictina – Libri i uratave, i bekimeve”, perdorej si manual lutjesh dhe iu dhurohej fisnikëve nga Selia e Shenjtë, ose nga kardinalët, ose nga ipeshkëvët, ose nga famulltarët. Historianët Fotaq Andrea dhe Dritan Muka, në monografinë: “Tre libra të bibliotekës Kastriotase në përqasje me heraldikën shqiptare”, botuar në revisten “Studia Albanica” në vitin 2007, theksojnë se kodiku-dorëshkrim “Benedectina” i realizuar në vitet 1450 – 1454, i ishte dhuruar dhe bënte pjesë në bibliotekën personale të Gjergj Kastriotit. [1, 2]

Kodikun “Benedectina”, skriba roman e ka realizuar me një kaligrafi elegante të admirueshme. Në faqen e parë, me lavdet në nder të Virgjereshës Maria, nis shërbesa me lutjen për Zonjën me Krishtin Fëmijë, që është prezantuar në miniaturën në krye të faqes. Lutja vazhdon me “Gloria patri et filio et spiritum sancto – Lavdi atit dhe birit dhe shiprtit të shenjtë” dhe perfundon me “Benedictio armorum et Pacem in terris – Bekimi i armëve dhe i Paqes në tokë”, uratë per Gjergjin dhe luftetarët e tij, që po përballonin me guxim sulmet turke.

Kodikun “Benedictina”, ndofta i ishte dhuruar Gjergj Kastriotit nga Papa Nikolla V, ose nga Dozha i Vene-dikut, ashtu si nuk përjashtohet mundësia t’ia ketë dhuruar dhe mbreti Alfonsi V Aragon i Napolit. [11]

Dihet se në traditën e Rilindjes italiane, dorëshkrimet personalizoheshin duke vënë portretin, ose emblemën heraldike të personit të cilit i dedikohej, ose që i dhurohej. Kësisoj u veprua me “Librin e uratave”, që iu dhurua Gjergj Kastriotit, si dëshmohet në faqen e parë, ku është pikturuar emblema e Kastriotëve. Në qendër të buzës së poshtëme të kornizes floreale, është pikturuar emblema heraldike e Kastriotit, e mbajtur anash nga dy engjëj. Në gjysmën e djathtë të skudit të emblemës, është shqiponja dykrenore e vendosur në sfond të artë, siper ka yllin me gjashtë cepa në sfond blu me formë trekëndëshi; ndërsa në gjysmen tjetër me sfond blu, është luani në pozicion vertikal, me shpatën në putrën e djathtë dhe sipër zambakun mbreteror (Fior de Lise).

Skriba – piktori e ka vendosur emblemën e Kastrioteve brenda një kornize dekorative rrethore, me dy rozeta në pjesën e sipërme dhe e mbajtur anash nga katër engjëj.

Emblema heraldike e familjes Kastrioti në kodikun “Benedictina – Libri i Uratave”. (Aktualisht ndodhet në Chelsea, Londër).

Kodiku “Benedictina” ishte pjese e bibliotekes Kastriotase. Koha e realizimit të doreshkrimit, më shumë na sugjeron se mund t’i ishte dhuruar Skenderbeut nga mbreti Alfonsi V Aragon, pas firmosjes në Gaeta më 26 mars 1451, të Paktit të aleancës dhe bashkëpunimit të Mbretërisë së Napolit me Albaninë. [12]

Kodiku “Trionfo – Triumfi”, i Françesko Petrarka.

Gjergj Kastrioti u formua si ushtarak në shkollat e Perandorisë Osmane, por njihte dhe historinë, kulturën dhe mitologjinë helene, ashtu si njihte mirë historinë dhe letërsinë europiane. Gjergji lexonte veprat e rilindasve italianë, si vertetohet me praninë ne bibliotekën e tij të dorëshkrimit të vitit 1450, “Trionfo – Triumfi” me këngë dhe soneta të Françesko Petrarkës. Në krye të dy faqeve të para të dorëshkrimit në pergamenë, brenda kornizës floreale, është shkruar titulli i veprës dhe emri i autorit: “Trionfo, del clarissimo poeta mesere Francescho Petrarcha, fiorentino – Triumfi, i poetit të përndritur, i zotit Françesko Petrarka, fiorentinasi”.

Kodiku përmban 140 vargje me soneta dhe këngë të Petrarkës, por ajo çka e bën më interesante këtë vepër, është fakti se në të dy faqe e para, janë emblemat heraldike të familjes Kastrioti, çka dëshmojne se ky dorë-shkrim ishte bërë enkas për Gjergj Kastriotin. Në faqet A dhe B të kodikut, në qendër të buzës së poshtëme të kornizës floreale shumëngjyrëshe, janë emblemat heraldike të Kastriotit, të pikturuara me ngjyra dhe të rrethuara me kurorë dafine dhe me katër rozeta të integruara në pikat kardinale. Kurorat me emblemen e Kastriotëve, mbahen nga katër engjëj mbrojtës. Vepra e Françesko Petrarkës “Triumfi” përmban soneta dhe këngë për triumfin e dashurisë, triumfin mbi turpin, triumfin mbi vdekjen, triumfin mbi urinë, triumfin mbi kohën dhe fitimin e perjetësisë. [3]

Kodiku i vitit 1450 “Triumfi” i Françesko Petrarkes, në pronësi të Gjergj Kastriotit, u gjet në Firence në vitin 1910, bashkë me kodikun “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”, dorëshkrim i vitit 1465, me autor humanistin fiorentin Andrea Fioko. Të dy kodikët bënin pjesë në koleksionin e librave dhe dorëshkrimeve antike të mbledhura në Firence nga Irving Davis dhe Giuseppe Orioli. [4]

Francesko Petrarka: “Trionfi, i sonetti e le canzone”. Roma 1450, me emblemat e familjes Kastrioti.

Dorëshkrimi në pronësi të Universitetit Cornelle USA. Zbuluar nga Robert G. Calkins, studiuar dhe bërë i njohur për publikun shqiptar nga Fotaq Andrea dhe Dritan Muka.

Kodiku III – Codex Scanderbeg.

Kodiku III i shekullit XV, është studiuar nga eruditi Moikom Zeqo, i cili e botoi në vitin 2005 në librin “Codex Scanderbeg”, me nëntitull “Libri i Skënderbeut”. [5]

Ky kodik përmbanë të dhena mbi artin e luftës, si dhe ilustrime të shumta per llojet e armëve dhe taktikat e luftimit, që si kuptohet i kanë sherbyer Gjergj Kastriotit si manual instruktiv, për të aplikuar arritjet dhe armatimet e kohës, në taktikat e luftimit kundër ushtrisë otomane. Ky kodik është quajtur dhe “Libri i mrekullive”. Origjinali gjendet në Bibliotekën e Waimar-it. [1]

Kodiku IV – “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”.

Kodiku IV i Gjergj Kastriotit është një dorëshkrim i vitit 1465, me titull: “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum – Gjyqtarët dhe priftërinjtë romakë”, me autor humanistin Andrea Domenico Fioccho, i njohur me pseudonimin Lucius Fenestella, emëri i gramatikut antik dhe historianit të periudhës të Tiberit. [7]

Kush ishte Andrea Domeniko Fioko?

Andrea Fioko i biri i Domeniko, u lind në Firence në vitin 1400 dhe vdiq në Romë në gusht të vitit 1452, “extra Romanam Curiam“. U shkollua në Firence, ku u formua si jurist, historian, humanist dhe shkrimtar. Në vitet 1420 – 1427 ishte mësuesi privat i Françesko De Medici. Në gusht 1430 ishte këshilltari i Kardinalit të Sienës Kondulmer (nipi i Papës Eugjeni IV). Në një letër te Fiokos, rezulton se në vitin 1430, i kishte dedi-kuar kardinalit Kondulmer dorëshkrimin “De magistratibus sacerdotiisque Romanorum” (Roma, Biblioteca Nazionale Sessoriano 286). Në letër, Fioko deklaron se e kishte hartuar veprën, rreth 10 vjet të shkuara, kur ishte ende adoleshent, “admodurn adolescens – kur ishte shumë i ri”. [7]

Në vitin 1432 Fioko ishte sekretar apostolik i Papa Eugjeni IV, ndërsa ne 13 nentor 1435 e emëruan noter, sekretar dhe shkrimtar pranë Papës, detyrë që e mbajti deri në fund të jetës. [7]

A. Fioko i shkruante veprat me pseudonimin Lucius Fenestella, ndër ato dhe kodikun “De magistratibus sacerdotiisque Romanorum”, të hartuar në vitin 1420. Nga letra e tij rezulton se në vitin 1430, një ekzemplar (kopje) ia dhuroi me dedikim kardinalit Klemente Françesko Kondulmer.

Andrea Fioko vdiq në vitin 1452, por dorëshkrimi i tij, u rikopjua nga skriba të tjerë në vitet e më pasme, por per shume vite u konsiderua veper e Lucius Fenestellæ. Ne vitin 1545, Xhilio Gregorio Geraldi zbuloi trukun dhe tregoi se veprat dhe një kod i vjetër me emrin Lucius Fenestellae, nuk i përkisnin atij, por humanistit fiorentin Andrea Domeniko Fioko (Andrea Dominici Fiocchi, Florentini, quos hactenus Lucius Fenestellae falso ad scriptos fuisse constat ….). [8]

Edhe pasi u identifiku si autori i vërtetë i kodikut “De magistratibus sacerdotiisque Romanorum”, botimet e para (incunabola) në Venedik më 1475 dhe në Milano më 1477, u shtypën me emrin Fenestella, madje dhe dhjetra botime të tjera me pas, vazhduan po me emrin Fenestella, ndërsa në vitin 1561, Aegidio Wijths, për herë të parë e botoi në Anversa me emrin e Andrea Domenico Fioccho. [8, 9, 10]

Vepra e Fiokos kishte hapsirë të gjerë formimi historik dhe kulturor për kohën, andaj ishte e preferuar nga fisnikët dhe klerikët, si për perdorim personal, ashtu dhe për t’ua dhuruar miqëve. Për këto motive gjatë shekujve XV – XVII, ky doreshkrim u kopjua, madje u botua një numër i madh në gjuhën latine, ndërsa në vitet 1544 dhe 1547, u perkthye dhe u botua në italisht. [7]

Kodiku “De magistratibus sacerdotiisque Romanorum” i Andrea Domeniko Fioko (Lucius Fenestellae) i vitit 1465, u kopjua nga nje skriba roman – prift domenikan, i cili në fund të faqes 32, vendosi portretin me ngjyra të Gjergj Kastriotit si dhe shkroi datën 5 nëntor 1465, kur e përfundoi dorëshkrimin.

Nuk dihet kush e porositi dhe kush ia dhuroi Gjergj Kastriotit këtë dorëshkrim të famshëm.

Shumë rrethana historike të kësaj periudhe sugjerojnë se mund t’ia kishte dhururar Papa Pali II, gjatë vizitës të Gjergjit në Vatikan, në dhjetor 1466, ndofta kodiku është ndër dhurata, që i permend Ludwig Von Pastor: “Papa Pali II i akordoi Skenderbeut tituj honorifikë dhe e nderoi me disa dhurata”.

Çfarë përfaqëson dorëshkrimi “De magistratibus sacerdotiisque Romanorum”?

Dorëshkrimi i humanistit Andrea D. Fioko, i shkruar ne pergamene nga skriba roman ne vitin 1465, eshte me kopertine te forte, me përmasa 30, 2 x 21, 6 cm. Kodiku permban 32 fletë, plus dy fletë të bardha në fund të tekstit, pra gjithesej 34 flete. Faqia e pare me 26 rrjeshta të shkruara në brendësi të një kornize floreale, në qendër të buzës së poshtëme ka një miniaturë te vogël në tempera, ku paraqitet skriba – një prift domenikan, që i dorëzon kodikun një fisniku. Ne vazhdim teksti është shkruar në 32 rrjeshta për faqe. Në fund të tekstit në faqen 32 me 14 rrjeshta dhe të fjales “Finis”, skriba ka shënuar datën 5 nëntor 1465 dhe ka vendosur portretin me ngjyra të Skënderbeut. Shkrimi është elegant, i stilit të kancelerisë humaniste të kohës.

Nga stili i shkrimit kuptohet se është i njejti skriba, që kopjoi si dorëshkrimin “Saturnalia” të Ambrogio Teodosio Macrobio, të përfunduar me 14 gusht 1465 dhe kodiku “De magistratibus, sacerdotiisque Romano-rum” i Andrea Fioccho – Luccius Fenestella, si shkruhet në faqen e fundit, është përfunduar më 5 nëntor 1465.

Faqia e parë e kodikut te Andrea Fioko “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”, me miniaturën në pjesën e poshtëme të kornizës floreale, me priftin domenikan, që i dorëzon dorëshkrimin padronit te tij.

Dorëshkrimi antik Saturnalia, vepër me karakter enciklopedik ne 7 vellime, është inspiruar nga festat Saturnale romake. Në librin I, Makrobio diskuton rreth kulteve antike italike; në librin II ekspozon thënie dhe sentenca të personave të famshëm; në librat III – VI bashkëbisedon me Publio Virgilio Marone, ndërsa në librin VII, shtjellon Eneidën e Virgjilit ne raport me poezinë arkaike latine dhe e mbyll debatin pa pergjigje me dilemën: “Ka lindur më parë veza, apo pula? – Ovumne prius fuerit an gallina?”

Kodiku Saturnalia i Makrobio ka emblemën e familjes fisnike Mafei, pra ishte në pronësi të tyre. Me që ky doreshkrim është i njekohshëm me kodin e A. Fioko, nuk përjashtohet mundësia, që një kopje e Saturnalia t’i ishte dhuruar dhe Gjergj Kastriotit. Ky hamendësim bazohet në miqësinë e Gjergj Kastriotit me Gerardo Mafei, i cili kishte qenë sekretar për katër papët: Papa Nikolla V, Papa Kalisti III, Papa Piu II dhe Papa Pali II. Gjergj Kastrioti kishte raporte miqësie me Gerardo Mafein, çka sugjeron se këto kodikë mund t’i ishin dhuruar nga Papët, nëpërmjet sekretarit besnik, ose dhe nga vetë Gherardo Maffei, si kuptohet nga vlerësimet që i bënë Skenderbeut, i biri Rafaele Maffei, në veprën e tij “Comentari”.

Kodiku “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum – Gjyqtarët dhe priftërinjtë romanë” i vitit 1465, me autor Andrea D. Fioko, është një vepër erudite, ku prezantohen rendet fetare dhe gjyqësore të Romës antike, lindja dhe funksionimi i tyre, detyrat dhe raportet e ndërsjellta mes funksionarve të ndryshëm të antikitetit. Fioko shkruan për mbretërit, senatorët, tribunët, pretorët, prefektet, kuestorët, prokuratorët, dikatorët, konsujt, legatët, gjykatësit, shkruan për centurionët, per ushtarakët e shquar, për hyjnitë e Romës pagane, për prifterinjt paganë, per priftërinjt e krishtere dhe për Pontifikatin etj. Në pjesën e fundit “De literis antiqui”, dedikuar filologut dhe gramatikut romak Marko Valerio Probo, jep të dhëna mbi epigrafinë, për autorët dhe veprat e artit lapidaresk romak. [7]

Kuptohet se Andrea Fioko ishte i inspiruar nga gramatiku Valerio Probo i cili shkruante histori antike, me synim të mos harrohej nga romanët pasardhës, andaj kodiku “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum” i pasur me histori të zgjedhura të lashtësisë, preferohej dhe kerkohej nga fisnikët e kohës. Ishte periudha e lulëzimit të rilindjes europiane, e ripërteritjes të traditave dhe zakoneve parakristiane. Në ato vite evokohej lavdia e antikitetit, e idealizuar dhe e përhapur nga humanistët e mesjetës eurpiane, ku bënin pjese e u shquan dhe humanistët arbëror si Leonik Tomeo, Marin Barleci, Marin Beçikemi, Mikel Marulo Tarkiniota etj.

Vështrim i shkurtër historik i dorëshkrimit të Andrea D. Fioko.

Kodiku i Andrea Fioko dhe të tjerët pjesë e invetarit të bibliotekës Kastriotase, pas vdekjes të Skenderbeut, Andronika Arianiti Kastrioti i mblodhi dhe i solli në Itali, bashkë me shumë objekte te tjera si perkrenaren, shpatat, medaljonet, parzëmoret dhe veshjet, i mori që te mos përdhoseshin nga turqit, por dhe si kujtime për të birin dhe pasuesit dhe mbi të gjitha si dëshmi historike të çmuara për bëmat e Kryetrimit të Arbërisë.

Në shekujt XVI – XVIII, me sa kuptohet, pasardhësit e familjes Kastrioti, këto objekte me vlera, filluan t’ia shesin muzeumeve dhe koleksionistëve private.

Një pjesë e këtyre objekteve, si portreti i hershëm dhe medaljonet e Gjergj Kastriotit përfunduan në muzeun e famshëm të Paolo Xhiovio. Duka i Urbinos bleu përkrenaren dhe shpatat e Skenderbeut dhe më pas ia shiti Dukës Ferdinand i Austrisë. Koleksionistët e antikuarit Galletti i Firences blenë kodikët dhe librat, që dikur ishin në pronësi të Gjergj Kastriotit etj. [17]

Kodiku i A. D. Fioko “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”, u bë i njohur në vitin 1910, si pjesë e koleksionit të dorëshkrimeve dhe librave antike të mbledhura nga Irving Davis dhe Xhiusepe Orioli. [4]

Ilia Karanxha shkruan se kodiku i Andrea Fioko “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”, në vitin 1952 u përfshi në katalogun Nr 9 – New Series; London Nr 789, i Shtepisë të Antikuareve J&J Leighton. [13]

Më 11 dhjetor 1961, I. Davis, kodikun e Fioko “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum”, e depozitoi për shitje, në Shtëpinë e Ankandit “Sotheby’s auctions”, me seli historike në New Bond Street, Londër.

John Irving Davis (1885 – 1967) koleksionist dhe tregëtar librash, në vitet 1910 – 1911 shkoi në Firence, ku në bashkpunimin me botuesin fiorentin Giuseppe “Pino” Orioli (1884 – 1942), blenë dhe krijuan nje kolek-sion të pasur me libra te rrallë dhe me dorëshkrime antike. Në gjurmim të veprave antike në dyqanin “Galletti” (ex-Galletti collection, Florence), gjetën dhe blenë dy dorëshkrime të shekullit XV, kodikun e Andrea D. Fioko “De romanorum magistratibus” dhe dorëshkrimin me “Sonetti e canzoni” të Françesko Petrarkës. [4]

Në vitin 1913 Davis dhe Orioli u kthyen në Londër, ku hapën një librari të vogël në Museum Street Nr 24, ku shisnin libra dhe dorëshkrime antike. Pas disa vitesh hapen një shtëpi botuese, që u bë e famëshme në Angli.

Pas Luftës I Botërore, Orioli u kthye në Itali, ku vazhdoi aktivitetin si botues, ndërsa Davis iu dedikua sistemimit të katalogeve me librat dhe dorëshkrimet e blera në Itali, të cilat i botoi periodikisht me emrin e përbashkët Davis & Orioli, madje dhe pasi vdiq Oriolo. Katalogu i fundit me numer 170, u botua ne vitin 1965, ndërsa pas vdekjes dhe të Davis, koleksioni u administrua nga i biri Davis Junior dhe Hellmut Feisenberger (1909-1999), të cilët i dërguan në shtyp dhe katalogët e tjerë, që kishin mbetur pa u botuar. [16]

Në vepren e Davis & Orioli: “Rare Books and Early MSS”, i botuar në Londër në vitin 1962, në të njejtën skedë përfshinë të dy kodikët:“De romanorum magistratibus” i Andrea Domeniko Fioko – Lucius Fenestellæ dhe “Sonetti e canzoni” i Françesko Petrarkës.

Të dy kodikët se bashku kishin 56 faqe, ishin shkruar në pergamene dhe me ilustrime me ngjyra. Vëllimi me dorëshkrime ishte 21. 5 cm i gjërë, i kataloguar nga Shtëpia e Ankandit – “Sotheby’s auctions”, në artikullin me numër 183 dhe me çmim fiks 750 £ (2250 $). [4] Skeda e dy kodikëve prezantohet me këto të dhëna: [4]

London, Davis & Orioli, [1962] (21.5 cm), 56 (2) pp., illustrations. 183 items; priced. Self-wrappers. – Includes (item 43, £ 750) a 15th century Italian manuscript of Andrea Domenico Fiocco, “De romanorum magistratibus” (ex-Sotheby’s, 11 December 1961, lot 170; sold to Curt H. Reisinger, 1962. Presented by Reisinger to Harvard, now Houghton Library, MS Typ 0496. Item 79 is a large illuminated manuscript on vellum of Petrarch’s “Sonetti e canzoni” (ex-Galletti collection, Florence).

Në skedë shkruhet se kodiku i shekullit XV “De Romanorum magistratibus…”, veper e italianit Andrea Domeniko Fioko, me numër rendor 43 dhe me 34 faqe, ishte vënë në shitje më 11 dhjetor 1961 nga Shtëpia e Ankandit “Sotheby’s auctions”, me numër serie 170, me çmim fiks, i blerë në vitin 1962 nga Kurt H. Reisinger, i cili e dorëzoi në Harvard University – Houghton Library, ku nodhet i kataloguar me skedën MS Typ 0496.

Davis shkruan se bashkë me kodikun e Fioko ishte dhe kodiku numër 79, dorëshkrimi me 22 faqe pergamene dhe me ilustrime i Françesko Petrarkës “Sonetti e canzoni”. [4]

Këto dy kodike u shitën në vitin 1962 por nuk ka informacion në se u blenë të dy se bashku, ndërsa dihet se Reisnger bleu kodikun e Fioko “De Romanorum magistratibus …”.

Në maj të vitit 2007, antikuari Dritan Muka, e bëri publike skedën dhe historikun e shitjes në ankand të kodikut të Andrea Fioko, të shoqeruar me përshkrimin sipas katalogut. [1] Skeda e kodikut të Fioko përmban te dhenat teknike të dorëshkrimit dhe një shkurtimore historike për Gjergj Kastriotin Skenderbeun, të formuluar nga kuratorët e ankandit. Skeda e kodikut të Fioko me Nr 43 për ankandin, ishte shtypur ne Angli nga Robert SOCKWELL L.TD, 5 – 13 Baden Place, London dhe e botuar nga Davis & Orioli, 20 New End London, N.W.3. [17] Kodiku i Fioko iu prezantua publikut me titullin parësor: Portrait of Scanderbeg in a Humanistic Manuscript 43. Fiocchi (A. D) De Magistratibus Romanorum 750 £

Kodiku thekson në plan të parë: “Portreti i Skenderbeut në një dorëshkrim humanistik”, me nëntitullin 43 Fiocchi (A. D), autori i dorëshkrimit “De Magistratibus Romanorum”. Si kuptohet, kjo mënyrë prezantimi u bë për faktin, sepse kodiku numër 43, me portretin e Gjergj Kastriotit ishte i veçantë dhe ndryshe nga shumë kodikë të tjerë të Andrea Fioko – Luccio Fenestella, që ndodhen në biblioteka dhe në koleksione të shumta private italiane dhe të huaja. [10, 18]

Në fillim të skedës shkruhet: “Dorëshkrimi me 32 fletë në pergamenë 300 x 200 mm, me dy fletë të bardha në fund, i shkruar nga nje skriba roman, i cili ka shkruar dhe ‘Saturnalia Macrobius’, që ndodhet në Victoria & Albert Museum. Ky dorëshkrim ishte përfunduar më 14 gusht 1465, ndërsa doreshkrimi i jonë është i datës 5 nëntor 1465. Shkrimi është elegant humanistik”.

Në paragrafin “Decoration – ilustrime” theksohet: “Faqia e parë është e rrethuar me një kornizë dekora-tive me ornamente degëzimesh ngjyrë të bardhe dhe me gjethe pjergulle, ndërsa në qendër të buzës së poshtëme të kornizës floreale, është miniatura e një prift domenikan, që i dorëzon kodikun një fisniku me moshë të re. Në fund te tekstit, në një kurorë rrethore, është portreti i hershem i Skenderbeut, patrioiti albanez, i cili vdiq në vitin 1467”.

Në paragrafin “Text – teksti” shkruhet: “Teksti i këtij dorëshkrimi, për herë të parë u bë i njohur në një katalog të Leighton. Kodiku ështe shkruar para vitit 1443 nga humanisti Domenico Fiocchi, benimaini i Chrysoloras. Këtë veper ia dedikoi kardinalit Branda Castiglioni (Kastlioni), i cili vdiq në fillim të njejtit vit. Fioko e ka shkruar këtë vepër nën emrin Fenestella. Për herë të parë u shtyp në Milano në vitin 1477”.

Në paragrafin “The miniatures – miniaturat” shkruhet: “Miniatura e parë, e ndriçuar lehtësisht, prezanton një skriba duke i dhuruar dorëshkrimin padroni të tij, i cili ka shumë mundësi të jetë Skenderbeu. Në fund të ketij doreshkrimi, është miniatura me portretin e Gjergj Kastriotit, i njohuri Skenderbeu, i cili në vitin 1465 shkoi në Rome, t’i kërkoi Papës ndihma për të luftuar turqit. Inicialet E. V mund të jenë Epirota Victor, por mund të jenë dhe inicialet e artistit që e realizoi miniaturën. Miniatura mund të jetë kopje e një portreti kontemporan, pra kur Gjergji ishte gjallë. Praktikisht, portreti në miniaturë është identik me ksilografine e mirenjohur të protretit të Skenderbeut në veprën e Marin Barletit “Historia de vita et Gestis Scanderbegi…”, botuar rreth vititi 1510. Është realizuar në pergamenë të vjetër. Shih riprodhimin në kopertinën e pasme”.

Komente rreth disa të dhenave të pasakta në skedën e ankandit të vitit 1962.

Prezantimi në ankand me titullin intrigues: “Portreti i Skenderbeut në një dorëshkrim humanistik”, i kodikut të Andrea Fioko “De Magistratibus Romanorum…”, sigurisht ështe qëllimisht per te nxitur interesin e historianëve dhe koleksionistëve, pasi Skenderbeu ishte figurë e shquar historike e njohur dhe e vlerësuar, andaj dhe Kurt Resinger nuk hezitoi ta blejë dorëshkrimin e shekullit XV. Duke e vënë në krye emrin e Skenderbeut, kuratorët e ankandit ia rritën rëndësinë dhe vlerat kodikut “De Magistratibus Romanorum…”.

Në skedë është shkruar: ”Gjergj Kastrioti vdiq ne vitin 1467”. Hartuesi i skedës ka vënë vitin 1467, bazuar në literaturën historike të konsultuar, por si shkruan Ludwig von Pastori, në fund të shekullit XV ishin dy grupe kronistësh, një pjesë e vogël shkruanin se Gjergj Kastrioti vdiq në dhjetor të vitit 1467, ndërsa shumica saktësonin 17 janarin e vitit 1468, duke preçizuar se e varrosën në katedralen e Shen Nikollës në Lezhë, qytet, që asi kohe ishte në zotërim të Venedikut.

Ne paragrafin e dyte theksohet se kjo veper e humanistit Domenico Fiocchi, ishte shkruar para vitit 1443 dhe dedikuar kardinalit Branda Kastlioni, çka dëshmon se ekzistonin disa ekzemplare riprodhimi të kodikut, pasi dihet se Fioko, dorëshkrimin e parë ia kishte dhuruar kardinalit te Sienës Kondulmer që në vitin 1430. Nga këto të dhena, kuptohet se skriba – prifti domenikan, kishte kopjuar kodikun që posedonte kardinali Kastilione, të cilin e “personalizoi” duke i shtuar portretin e Gjergj Kastriotit në faqen e fundit, çka konfirmon faktin se ky kodik u shkrua posaçërisht për Skenderbeun.

Në skedë shkruhet se dorëshkrimi i Andrea Fioko u shtyp libër për herë të parë në Milano në vitin 1477, ndërsa botimi i parë (incunabola) u realizua në Venecia në vitin 1475.

Në skedë shkruhet “Miniatura e parë … prezanton një skriba duke i dhuruar dorëshkrimin padronit të tij, i cili ka shumë mundesi të jetë Skenderbeu”. Nga verifikimi i vemendshëm miniaturës, kuptohet se skriba – prifti domenikan, ia dorëzon kodikun një fisniku me moshë të re, që nuk ka ngjashmëri me Skenderbeun. Në se do të ishte e vertetë se ia dorëzonte Skenderbeut, sigurisht skriba do ta kishte pikturuar portretin e tij, ashtu si e kishte pikturuar në faqen e fundit të kodikut.

Hartuesi i skedës thotë: “Skenderbeu shkoi ne Romë në vitin 1465…” Kjo është një tjetër pasaktësi e tekstit të skedës, pasi Gjergj Kastrioti ate vit nuk doli jasht Arberisë. Gjergj Kastrioti shkoi në Napoli më 14 prille 1464, ku beri betimin para mbretit Ferdinandi I i Napolit, për të marrë të drejtën e feudatarit të trojeve të Monte Sant Angelo dhe San Giovani Rotondo, që u banuan nga arbëroret, ish ushtarët e Skenderbeut [11] , ndërsa në dhjetor të vitit 1466 shkoi në Rome, ku takoi dhe Papa Palin II, pra një viti pasi u shkrua kodiku.

Në skedë shkruhet: “Portreti në miniaturë është identik me ksilografinë e njohur të protretit të Skenderbeut në veprën e Marin Barletit “Historia de vita et Gestis Scanderbegi … botuar rreth vititi 1510”. Në fakt është e kundërta, portreti në ksilografi në veprën e Barlecit, është 45 vjet më i vonshëm dhe pa dyshim është ripro-dhuar sipas portretit në miniaturën e kodikut të Fiokos, i vitit 1465.

Portreti i Gjergj Kastriotit në kodikun e vititi 1465: “De magistratibus, sacerdotiisque Romanorum” i Andrea Domenico Fioccho – Luccius Fenestella.

Portreti i Gjergj Kastriotit në miniaturën e dorëshkrimit të Fiokos, i përket viteve kur Gjergji ishte ende në jetë dhe luftonte heroikisht kundër hordhive osmane.

Piktori e prezanton Gjergj Kastriotin në profil majtas (si prezantoheshin mbretërit), hundëshkabë, me vështrim të përqëndruar, me mustaqet dhe mjekrën të thinjur të gjatë, me berretën alla-Karamanjola me ngjyrë skarlat, e ulur mbi sy, ndërsa poshtë nën berretë, shihet buza e kapuçit të bardhë. Gjergji mban veshur mantel ngjyrë të kuqe të purpurtë, me zbukurime floreale ngjyrë të verdhë (të artë), mes të cileve shihen dhe zambakët mbreteror (Fior de Lise).

Kurt H. Reisinger, gjatë prezantimit të kodit të A. D. Fioccho në bibliotekën e Universitetit të Harvardit, krahas evidencimit të cilësisë të doreshkrimit, komentoi dhe portretin e Gjergj Kastriotit, të cilin e konsideroi: “Punim artistik i hollë, elegant me gusto të veçantë”. [1]

Sfondi i miniaturës është ngjyrë blu. Portretit është i rrethuar me kurorë gjethe dafine, njëlloj si medaljoni Nr. 66 i prodhuar në Romë para vitit 1465. Pjesa anësore e miniaturës është e zbukuruar me një kornizë me vizatime floreale shumëngjyrëshe me degëzime elegante dhe gjethe pjergulle ngjyrë të bardhe, të vendosura në sfond blu. Në brendësi të kornizës floreale, eshte vizatuar dhe ndonjë zambak i bardhë me tre petale.

Në sfondin blu të miniaturës, janë dy monograma E dhe V, që sipas Reisinger janë inicialet Epirota Victor (Epiroti fitimtar), madje ai thotë, ndofta janë inicialet e emrit dhe mbiemrit të autorit te miniatures, [15] ndërsa Ilia S. Karanxha sugjeron se inicialet E dhe V janë Epirotarum Vicecomes (Konti i Epirotëve). [13]

Rreth dorëshkrimit “De Romanorum Magistratibus” te Fiokos dhe per portretin e Gjergj Kastriotit, ka pak studime dhe ato kryesisht janë pëqëndruar rreth aspekteve bibliografike, përshkrimit fizik, historikut të kodit dhe analizave në kontekstin e përgjithshëm të ikonografisë dhe historiografisë skënderbeiane.

Historiografia shqiptare, qe mbeshteste mendimin se portreti origjinal i Skenderbeut ishte ksilografia ne veprën e Marin Barlecit,[19] u befasua nga zbulimi i portretit me të hershëm i Skënderbeut të vitit 1465 dhe ndonëse me vonesë, filloi gradualisht të familjarizohet dhe ta analizoi këtë portret.

Për lexuesin shqiptar, njoftimin e parë të pranisë të portretit të Gjergj Kastriotit në kodikun e Fiokos e dha prof. Shaban Sinani, në veprën “Beratinus”, botuar në vitin 2004. [21]

Më 2005, Prof. Kaliopi Naska në “Revista Ushtarake” botoi shkrimin “Si u gjet thesari i Drishtit?”, ku vinte në dukje praninë e kodikut “De Romanorum Magistratibus” dhe dy ilustrimet e këtij kodiku, njëri prej të cilëve, theksonte ajo me të drejtë, është “portreti më i hershëm i njohur gjer më sot i Gjergj Kastriotit”. [22]

Në maj 2007, antikuari Dritan Muka në Kanada, publikoi historikun e shitjes së këtij kodiku, të shoqëruar me një përshkrim të hollësishëm sipas katalogut të Davies & Orioli “Rare books and early Mss”, London 1962, duke theksuar praninë e miniaturës me portretin e Gjergj Kastriotit të vitit 1465. [1]

Disa vite më pas, studiuesi i apasionuar Ilia Karanxha e dha të plotë tablonë sinoptike të portretit origjinal të Gjergj Kastriotit, si dhe përqasjen e tij me portretet e tjera më të herëshme, të njohur deri më sot. [14, 15]

Studiuesi Ilia Karanxha ka meritat se me studimin për portretin e Gjergj Kastriotit në dorëshkrimin e Fioko, theksoi se piknisja e ikonografisë Skenderbeiane nuk është viti 1510 me veprën e Marin Barlecit “De Vita et Gestis Scanderbei…”, por viti 1465, me portretin në miniaturë te Gjergj Kastriotit në kodikun e A. Fioko. [14]

Portretin në ksilografi të Gjergj Kastriotit në vepren e Barlecit, Ilia Karanxha e analizon me përparësi në veprën “Barleti apo Beçikemi – një pështjellim në shkencën shqiptare”, Tiranë 2010. [14] Karanxha shkruan se portreti i Skenderbeut në vepren e Barlecit, me autor ksilografistin fiorentin Lukantonio Degli Uberti, mori karakterin e portretit zyrtar, madje u konsiderua portret autentik e në shekujt XVI – XVII, shërbeu si gjenerues i ikonografisë kastriotiane për shumë piktorë, grafistë dhe ksilografistë të asaj periudhe, por dhe në shekujt e më vonshëm. Ndonëse shumë historiane, mes tyre shumë shqiptarë e kanë konsideruar portret origjinal [13], në fakt ishte riprodhim i portretit në miniaturën e kodikut të Fioko, i realizuar 45 vjet më herët. Krahas faktorit kohë, sepse është 45 vjet me i vonshem, ka shumë argumenta që vertetojnë se portreti i Skenderbeut në veprën e Barlecit, është riprodhim i portretit në miniaturën e vitit 1465. Krahas ngjashmërisë të tipareve fizionomike, të formës së njejtë të berretës alla-Karamanjola, mjekrës së gjatë të derdhur etj, autori i ksilografisë ka kopjuar besnikërisht dekoracionet floreale të mantelit të Gjergjit në miniaturë. Vizatimet e spikatura te ksilografisë jane identike me të mantelit të purpurtë te miniatures me ngjyra të kodikut të Fiokos.

Portreti i Skenderbeut në kodikun e Fioko te vitit 1465, e detyroi historiografinë shqiptare dhe atë botërore ta ndryshojnë opinionin dhe ta konsiderojne origjinal portretin e miniaturës të vitit 1465

Ne vitin 2018, studiuesi kompetent, historiani Fotaq Andrea avancon në vleresimet për portretin në miniaturën e Fiokos, duke theksuar: “Dorëshkrimi i A. Fioko i vitit 1465, përmban dy ilustrime domethënëse me tematikë arbërore, sepse fillon me miniaturën e një prifti dominikan, që i dorëzon kodikun një fisniku arbëror dhe mbyllet me më të famshmin dhe më të parin portret të Skënderbeut”. [2]

Kush ishte piktori i portretit të Gjergj Kastriotit në miniaturën e kodikut të vitit 1465?

Dorërshkrimi i kodikut “De Romanorum Magistratibus…” i Andrea Fioko i vitit 1465, pa dyshim përmban një portret të hershëm të Skënderbeut, por mbeten pa u zgjidhur dilemat: kush ishte autori, në ç’vit e realizoi portretin, a është ky portreti autentik i Gjergj Kastriotit, apo kopje e ndonjë protreti të më hershëm?

Mendoj se portreti i Gjergj Kastriotit në miniaturën e kodikut të Andrea Fioko, nuk është i pari, por kopje e një portreti të më hershëm, te cilin skriba i kodikut – prifti domenikan (ndofta arbër), e njihte atë portret dhe e riprodhoi me mjeshtëri, cilësi dhe elegancë në dorëshkrimin e tij të përfunduar me 5 nëntor 1465.

Që kanë ekzistuar portrete të më herëshme të Gjergj Kastriotit, nuk ka dyshime, pasi vertetohet me faktet e prodhimit të disa medaljoneve me portretin e Gjergjit, si medaljonet e viteve 1449, 1451, 1461, të konsideruar vepra te Pisanllo-s, si dhe dy medaljonet e prodhuar në Venecia dhe në Romë në vitet 1461 – 1466.

Dihet se për prodhimin e medaljoneve ishte e domozdoshme skica e portretit të Gjergj Kastriotit, por ende nuk i njohim autorët, kush ishin piktorët, qe realizuan skicat e portretit të tij në vitet 1449, 1451, 1461, 1464 ?

Është fakt, se në medaljonet nr 66 dhe nr 67 (prodhime të viteve 1464 – 1466), portreti i Gjergj Kastriotit është shumë i ngjashëm me portretin në miniaturën e dorëshkrimit te Fioko-s te vitit 1465, çka dëshmon se portreti ne miniature, eshte kopje e një portreti më të hershëm dhe autentik të Gjergj Kastriotit, mbi bazën e të cilit ishin prodhuar medaljonet. Krahas portretit në medaljone, ne shekullin XV kishte dhe portrete të realizuar nga piktorë të shquar të rilindjes italiane si Xhiani Bellini, apo Alesso Baldovinetti, ndërsa në shekujt XVI – XVIII vërshuan me qindra portrete të Gjergj Kastriotit.

Studiuesi Fotaq Andrea dëshmon se një portret më i hershëm i Skënderbeut ishte i kataloguar nga “The Athenaeum – a journal of literature, NR 3066, 31 july 1886, f. 130”, ku vihet në dukje: “Portret i Skënderbeut nga Alesso Baldovinetti” (1425 – 1499), piktor i rilindjes italiane, bashkëkohës i Xh. Bellini dhe A. Pisano [21]. Portreti i humbur i Baldovinetit, ashtu si dhe shumë të tjerë, që kanë mbetur “të inventarizuara në kartë”, por ende të pa zbuluar, portrete të tjerë që kanë mbetur “fshehur” në arkivat e koleksionistëve privatë, përbëjnë një potencial artistik të pa eksploruar, që sugjeron të zgjerohen dhe të intensifikohen kërkimet, që të dalin në dritë dhe portrete të tjerë të Gjergj Kastriotit Skenderbeut. Këtë opinion e shpreh dhe Kurt Reisinger, i cili thekson: “Miniatura e Skënderbeut, mund të jetë kopje e një portreti kontemporan, kur Gjergji ishte gjallë”.

Një nga enigmat me intriguese, që ka nxitur kuriozitetin dhe interesimin e historianëve dhe të kritikëve të artit, është hamendësimi i ekzistencës së herëshme e portretit të Gjergj Kastriotit me autor piktorin e famshëm Giani Bellini. Krahas të dhënave orientuese indirekte të Giorgio Vasari [23] edhe Paolo Xhiovio, në veprën “Commentarii delle cose de Turchi, con gli fatti et la vita di Scanderbeg”, botim i vitit 1539 shkruan: “Kam parë se princat e familjes të Gjergj Kastriotit, që janë transferuar në Pulje, kanë të njëjtin tip bukurie, si shihej qartë, kur i ballafaqoja me portretin, që kam në muze e në mënyrë të veçantë tek Ferrando stërnipi i tij, Markezi i Sant Anxhelos, kur ai komandonte pararojën e ushtrisë, i cili vdiq në ditët e betejës të Pavisë ”.

Xhiovo tregon se e posedonte portretin e Gjergj Kastriotit, rreth 25 vjet para se ta riprodhonin Kristofano Altissimo (1562) dhe Tobias Stimmer (1563), rreth 30 vjet para dy piktorëve austriakë (1579 – 1580). [26]

Nga këto dëshmi të Paolo Xhiovio, rezulton se në koleksionin e tij ishte dhe portreti i Gjergj Kastriotit, por nuk thotë cili ishte autori i portretit, ndërkohë që shumica e kritikëve të artit theksojnë se ishte vepër e Bellinit. Gjithashtu dhe Frederick Kenner thekson se, portreti i parë i Gjergj Kastriotit është vepër e piktorit italian Xh. Bellini (1429 – 1507), i cili e kishte realizuar në vitin 1463, me kërkesën e autoriteteve venedikase, me rastin ceremonisë të shpalljes Qytetar Nderi të djalit të tij Gjoni II Kastrioti. [27]

Në shekullin XV, jeta dhe vepra e Princit Gjergj Kastriotit – Zoti i Albanisë, ishte e pasqyruar në artin e rilindjes europiane me medaljonet, me portretet, me skicat, me grafikat, me ksilografitë, me kodikë dhe me doreshkrime, që në veçanti dhe në tërësinë e tyre, janë vlera të çmuara të historisë dhe kulturës së kombit tonë.