Mehmet Kraja: Identiteti kosovar (12)

KULTURA, LETËRSIA, ARTET

 

Identiteti deficitar

 

Identiteti i mëvetësishëm kulturor i Kosovës u krijua dhe vazhdoi te ishte funksional përgjatë viteve sa ajo ishte pjesë e ish-Jugosllavisë. Në pikëpamje kulturore, Kosova nuk mund t’i përkiste ndonjë entiteti tjetër të këtij shteti, jo pse ishte krahinë autonome, por për faktin se popullsia e saj shumicë nuk ishte popullsi sllave. Ajo kishte gjuhë tjetër, të tjera tradita, trashëgimi tjetër kulturore dhe një përbërje etnopsikologjike të ndryshme nga të gjithë popujt e tjerë që përbënin ish-Jugosllavinë. Ideja se Kosova mund të bënte një kulture të veten, nis me situatën pas Luftës së Dytë Botërore, kur analogjia e të drejtave me periudhën e fashizmit e avancon ndjeshëm statusin kulturor dhe arsimor të Kosovës dhe të shqiptarëve të saj. Për shkak të specifikave që i përmendëm më sipër, pavarësisht nga shtrëngesat e vazhdueshme politike që i vihen Kosovës në periudha të ndryshme, një si autonomi kulturore pothuajse gjithnjë i mbetet asaj.

Ta zëmë, pas vitit 1944-45 dhe më vonë, Serbia i merr të gjitha kompetencat ushtarake, administrative, arsimore dhe kulturore në Kosovë dhe, bashkë me këtë, edhe kompetencat e botimit të teksteve shkollore dhe të literaturës tjetër, kështu që botimet shqip të asaj kohe mbajnë siglën e Serbisë dhe si vendbotim e kanë Beogradin, por gjuha e tyre nuk mund të ishte gjuhë tjetër, përveç se shqip. Me kalimin e viteve, idetë e Titos për një socializëm liberal dhe për Jugosllavinë si bashkësi e kombeve dhe kombësive të barabarta, edhe në Kosovë krijuan atmosphere më produktive kulturore.

Por a mund të bëhej dhe si mund të bëhej kulturë kombëtare në një hapësirë dhe në rrethanat çfarë ishte Kosova? Nga njëra anë ajo kishte trashëguar një prapambetje të paparë, një analfabetizëm gati të qindpërqindtë të popullsisë shqiptare. Lidhjet arsimore dhe kulturore me Shqipërinë, të cilat u krijuan në kohën e fashizmit dhe funksionuan deri me 1948, u këputën në mënyrë të vrazhdët dhe të pashpresë. Në njërin krah Kosova kishte burimin e saj të identitetit dhe te qenësisë, pra Shqipërinë e ndarë me një kufi të pakalueshëm; ndërsa në krahun tjetër kishte një shtet aneksionist, armiqësor dhe kërcënues deri në zhbërje. Por, mbi të gjitha, në substancën e saj ajo kishte një injorancë dhe prapambetje të madhe. Dy ishin situatat e favorshme, të cilat bënë që Kosova në këtë periudhë të kultivonte një identitet të saj kulturor: e para, ndarja e Jugosllavisë nga blloku socialist dhe bashkë me këtë edhe përvetësimi i politikave kulturore më liberale; dhe, e dyta, përkatësia kombëtare dhe gjuhësore jo sllave e shqiptarëve të Kosovës, që pamundësoi integrimin e shpejtë dhe masiv të tyre në identitetin jugosllav.

Në një rrethanë të këtillë, Kosova nuk kishte shumë zgjidhje. Do të bënte kulturë jugosllave të integruar në pikëpamje politike dhe ideologjike, por njëkohësisht do të bënte edhe kulturë autentike, deri-diku të pavarur, qe i takonte vetëm asaj dhe i referohej në mënyrë gati iluzore kulturës gjithëkombëtare. Kultura e saj mund të mbetej në njëfarë mase autentike, për shkak të gjuhës dhe identitetit të papërfshirshëm në asnjërën nga kulturat sllave. Po të vazhdonte gjatë kjo gjendje, sikur shqiptarët në Jugosllavi të ishin popullsi më e koncentruar dhe sikur në Jugosllavi të mos ndodhte viti 1966, Kosova detyrimisht do të ndiqte rrugën e krijimit të një identiteti krejtësisht të veçantë kulturor. Këtë situatë do ta ndihmonte edhe shkëputja e lehtë e Kosovës nga trashëgimia e munguar kulturore, me lidhjet e munguara kulturore me Shqipërinë dhe përgjithësisht me botën shqiptare.

Që nga Bogdani e prapa, Kosova nuk i kishte dhënë pothuajse asgjë kulturës kombëtare shqiptare. Ajo e kishte njohur Rilindjen Kombëtare si lëvizje politike, por jo si lëvizje kulturore. Në këtë lëvizje politike kishte marrë pjesë në masë të gjerë dhe në mënyrë shume aktive, por në pikëpamje kulturore kishte mbetur e lidhur tepër ngushtë me Turqinë dhe botën orientale. Mungesat e këtilla kulturore te Kosovës, përfshirë edhe shkallën e ulët të integrimit në kulturën shqiptare, krijonin terren të përshtatshëm për mëvetësi kulturore, për identitet të ndarë. Por, që ta bënte këtë, asaj i duhej një potencial kulturor, të cilin ajo nuk e kishte, sikundër edhe një shkëputje më e tejzgjatur me Shqipërinë. Shkëputja me Shqipërinë kishte ndodhur më 1912-13, për disa vjet ndarja nuk ishte stabilizuar, më vonë kosovarët kishin gjetur mënyrë ta bënin poroz kufirin e ndarjes arsimore dhe kulturore, për të arritur kështu te periudha 1941-1948, kur ndodh një kthesë e rëndësishme dhe varshmëria kulturore e Kosovës kundrejt Shqipërisë bëhet e pakthyeshme.

Përgjatë viteve 1948-1966 Kosova përsëri rrezikon shkëputje, mëvetësi dhe krijimin e një identiteti të dhunshëm kulturor, por duket se politikat jugosllave nuk mund ta përballonin një projekt të këtillë jotipik, në kuadër të një ideologjie dhe koncepti politik që tashmë kishte njohur zhvillime të reja. Megjithatë, mbi substratin e kulturës jugosllave të shtresëzuar në kulturën shqiptare të Kosovës në vitet e rënda të ndarjes së thellë me Shqipërinë, fillon të njohë një lloj vazhdimësie një identitet i përzier kulturor, një kulturë shqiptare e integruar në të gjithë përbërësit kulturorë të Jugosllavisë. Ky ishte ideali i ri politik i ithtarëve të Jugosllavisë, të cilët ëndërronin nëse jo një komb-hibrid që do ta mbante më këmbë shtetin jugosllav të rrezikuar vazhdimisht nga nacionalizmi kombeve të veçantë, atëherë së paku një kulturë tërësisht të integruar, një mbikulturë, e cila do të zinte vend mbi kulturat e veçanta kombëtare. Kjo kulturë e integruar duhej të ishte pararendëse e integrimeve të tjera dhe një si mburojë e jugsollavizmës nga nacionalizmi i kombeve dhe kombësive të veçanta.

Ideja për të bërë një kulturë të tillë të integruar nuk do ta lëndojë kulturën serbe ose kroate, jo vetëm pse ato ishin me të mëdhatë në ish- Jugosllavi, por më shumë për faktin se në këto dy kultura të bashkuara ndërvetshëm duhej të integroheshin edhe kulturat e tjera të popujve më të vegjël. Pra, jugosllavizma, edhe brenda vetë popujve sllavë kishte prapavijën e saj diskriminuese, ta zëmë për sllovenët, apo malaziasit, njësoj si për boshnjakët dhe maqedonasit. Për shqiptaret, më një anë, ajo paraqitej e pamundur, kurse më anë tjetër i tejkalonte shkallët e diskriminimit të popujve të tjerë, sepse ishte një kulturë, e cila përmes procesit të integrimit lëndohej në esencën e saj, në përbërësit e saj themelorë. Një pjesë të mirë të identitetit të saj kultura shqiptare e Kosovës e kishte ndërtuar dhe duhej ta ndërtonte mbi refuzimin sllav, prandaj një integrim i saj në kulturën jugosllave vetvetiu nënkuptonte mënjanimin e kësaj pjese të identitetit. Së këndejmi, paraqitej e integrueshme në kulturën jugosllave ajo pjesë e kulturës shqiptare që nuk e theksonte identitetin e saj kombëtar, që në substancën e saj nuk kishte asgjë nacionaliste, madje as nacionale, ose, së paku, të mos e kishte komponentën e diferencimit me kulturat sllave. Prandaj, të integrueshëm në kulturën jugosllave paraqiten autorët kosovarë me identitet deficitar, pa shenja identifikues të autoktonisë, ose me modernitetin si referencë kuptimore.

 

Importimi i modeleve

 

Megjithatë, Kosova u fut në procesin e bërjes së kulturës, të letërsisë dhe të arteve me një trashëgimi të zymtë, të rëndë, gati të pamundur. Ajo duhej që njëherësh të bënte letërsi dhe të krijonte lexuesin; të bënte art figurative dhe të krijonte recipientin ose vizitorin e ekspozitës; të bënte muzikë dhe të krijonte dëgjuesin; të bënte teatër dhe të krijonte shikuesin. Ky proces ishte i vështirë për shkak të shumë mungesave, por, mbi të gjitha, për shkak të situates komplekse politike dhe kulturore në të cilën gjendej Kosova.

Edhe sikur ta kishte të lejuar të bënte kulturë të pastër nacionale, Kosova do ta kishte të vështirë ta realizonte atë synim, për shkak të traditës së munguar, për shkak të ambientit të prapambetur kulturor, për shkak të trysnisë politike, për shkak të rrethimit kulturor tepër të vështirë për t’u përballur, duke mbrojtur me çdo kusht substance identitare të kulturës kombëtare. Shekulli XX nuk ishte shekull i integrimeve dhe ideal i shumicës së krijuesve ishte krijimi i vlerave që pasurojnë kulturën kombëtare. Rruga e krijimit të vlerave universale nuk shkonte drejtpërdrejtë, por vetëm përmes kulturave kombëtare. Në këtë kuptim, për konceptin kulturor të shekullit XX, në Jugosllavi dhe më gjerë, Kosova ishte kulturë kombësie, kulturë pakice kombëtare, kulturë që i takonte një tërësie matanë kufirit shtetëror. Pakicat kombëtare në përgjithësi, veçmas në Jugosllavinë e atëhershme, e kishin ideal mos-shkëputjen nga trungu i kulturës kombëtare, respektivisht krijimin e vlerave të integruara në kulturën amë. Shqiptarët e Kosovës dhe të Jugosllavisë në përgjithësi kishin një shtet amë dhe një kulturë amë. Kombi dhe shteti ishin të ndarë me një qartësi të madhe. Shteti ishte Jugosllavia, të cilën shqiptarët në përgjithësi nuk e donin, kurse përkatësia e tyre kombëtare ishte shqiptare, me të cilën, përveç gjuhës, kulturës, historisë, i lidhte edhe sentimenti. Në pikëpamje kulturore kjo donte të thoshte se shqiptarët e Kosovës i takonin kulturës së përbashkët shqiptare, ndërsa pjesëmarrja e tyre në kulturën jugosllave, nëse mund të thuhej se ekzistonte një e tillë, ishte një domosdo politike, fat i historik, pasojë e rrethanave, pra jo një përcaktim i tyre i vullnetshëm. Në shekullin XX e drejta e pakicave nuk matej me krijimin e rrethanave për integrim, që domethënë asimilim, por me krijimin e kushteve dhe rrethanave për ruajtjen e identitetit dhe lidhjeve sa me të forta me kulturën amë. Në shekullin XX identiteti kombëtar, identiteti kulturor mund të forcohej, të konsolidohej, por nuk mund të krijohej rishtas. Ai ishte i trashëguar dhe vetëm gjaku i shprishur krijonte identitet të ri, respektivisht asimilohej, konvertohej, humbte një identitet dhe krijonte një identitet tjetër.

Prandaj, në pikëpamje kulturore Kosova nuk mund të kishte shumë dilema. Askush në Jugosllavi, pas vitit 1966, nuk ia mohonte Kosovës përkatësinë shqiptare, sikundër që vazhdimisht i vihej në dijeni se për lidhjet kulturore me shtetin amë nuk kishte pengesa të tjera, përveç atyre politike dhe ideologjike, për të cilat fajin e mbante Shqipëria dhe regjimi i saj diktatorial. Kjo rrethanë, sikundër edhe përqendrimi i madh i shqiptarëve në Jugosllavi, pastaj politika liberale kulturore dhe nacionale, si dhe shkëputjet kulturore me Shqipërinë, te disa eksponentë të cultures shqiptare në Kosovë dhe në Jugosllavi krijuan disa parakushte për një iluzion kulturor krejtësisht të pamundshëm: se Kosova mund të bënte kulturë më vete; se ajo mund të krijonte identitet të veçantë kulturor; se kultura e saj mund të avanconte më shumë se ajo e Shqipërisë; se Kosova mund të bëhej avangardë e kulturës shqiptare; se në Prishtinë tashmë ishin krijuar të ashtuquajturit qarqe kulturore të ngjashëm me kryeqendrat jugosllave; me një fjalë, se kultura e Kosovës mund ta rivalizonte kulturën e Shqipërisë, së paku në avangardizëm dhe modernitet. Vetëm se në këtë observim kulturor, edhe atëherë edhe sot, ekzistonte një problem: në atë kulturë kosovare, të sendërtuar qoftë si letërsi, si art figurativ, ose si performance muzikore apo teatrore, ishte e vështirë të përcaktohej se çfarë kishte më shumë, kulturë autentike, kulturë jugosllave apo kulturë kontemporane? Ata që atëbotë modernitetin e shihnin tek vinte me trenin e mëngjesit nga Beogradi në Fushë-Kosovë, nuk e kishin për gjë që në Kosovë poezinë, pikturën, apo teatrin ta bënin ose si profesorët e tyre jugosllavë, ku i kishin kryer studimet, ose si modelet e tyre krijuese, që gjithashtu e gjenin me shumicë në qendrat më të mëdha kulturore të ish-federatës jugosllave. Si njohës të mirë të gjuhës serbokroate dhe lexues të rregullt të letërsisë dhe publicistikës jugosllave, kosovarët për një kohë të shkurtër arritën të ndiqnin zhvillimet bashkëkohore në kulturën jugosllave, e cila tashmë njihej për kapjen e shpejtë të rrjedhave europerëndimore. Duke kapur këto rrjedha dhe shpesh duke u bërë imitues të tyre, disa artbërës kosovarë krijuan iluzionin e kulturës kosovare si kulturë e integruar në Jugosllavi, e cila diferencohej qartë nga kultura e Shqipërisë. Pas një kohe disa syresh do ta kenë vërejtur të vërtetën e trishtuar se tashmë kishin bërë një sprovë, ndoshta edhe një eksperiment kulturor, të bërjes së cultures pa recipientë. Sikundër që do të shihet më vonë, krijimin e recipientit kulturor ata e kishin lënë në dorë të askujt, që domethënë e kishin braktisur atë, ose e kishin lënë në dorë artit socrealist të Shqipërisë. Por le të shkojmë me radhë.

 

Disidenca e munguar

 

Do të hedh një vështrim të shpejtë dhe të bëj të njohur situatën kulturore në Kosovë, siç e kam parë unë, që nga vitet ’60 e këndej, që nga koha e njohjes së parë me këto zhvillime dhe, më vonë, si i përfshirë në krejt këtë proces. Le të nisim me letërsinë. Dy nga shkrimtarët më të parë në Kosovë, Esad Mekuli dhe Hivzi Sulejmani, janë shkrimtarë bilingualë dhe vijnë nga një trashëgimi kulturore me ide proletare. Esad Mekuli poezitë e para i shkroi që në vitet ’30, si student në Beograd, i pëlqente ta krahasonin me Migjenin, por e vërteta është se poezitë më të mira i kishte shkruar serbisht dhe më pastaj i kishte “rikënduar” në shqip. Një njeri me merita të jashtëzakonshme në bërjen e letërsisë së Kosovës, përmes revistës “Jeta e re”. Hivzi Sulejmani mund të konsiderohet prozatori më i rëndësishëm i viteve të fillimit, por tregimet dhe romanet i shkruante serbisht dhe sekush ishte gjendur pastaj që i kishte përkthyer në gjuhën shqipe. Kishte qenë prokuror publik në vitet e para të pasluftës, pastaj ishte zhgënjyer, ishte tërhequr nga jeta publike dhe ne e quanim disident, jo pse ai ishte vërtet i tillë, por nga se na pëlqente që, përveç disidencës nacionale, të kishim edhe njëfarë disidence krijuese. Megjithatë, romanin e parë në Kosovë e boton Sinan Hasani, atëherë dhe më vonë i njohur si pro-serb i madh. Në përgjithësi, letërsia e kësaj gjenerate të shkrimtarëve, në fillimet e saj i takon shkollës së realizmit socialist.

Por më vonë letërsia në Kosovë njeh zhvillime të tjera. Që në vitet e hershme të pasluftës, Jugosllavia pranon pluralizmin e metodave dhe të shkollave letrare. Kjo rrethanë i krijon mundësi letërsisë në Kosovë të emancipohet shpejt. Poetë dhe tregimtarë kosovarë zgjerojnë rrethin tematik dhe pasurojnë shprehjen e tyre letrare. Meqë tashmë shkëputja me Shqipërinë ishte e tërësishme, ata, shkrimtarët e gjeneratave të para, mësimet e letërsisë i marrin kryesisht në Katedrën e Albanologjisë në Beograd, ku përveç se kanë mundësi të lexojnë letërsinë shqipe të traditës, mësojnë edhe letërsi jugosllave dhe letërsi botërore. Poezia e poetëve të rinj dhe proza e tregimtarëve që sapo kishin mësuar mjeshtërinë e shkrimit, fillon rrugën e vështirë të kërkimit të identitetit kulturor dhe letrar. Metafora bëhet e gjithëpushtetshme në poezinë kosovare; përjashtohet narracioni, sepse ai kërkon ballafaqim me rrathë kuptimorë më eksplicitë. Për shkak të kësaj rrethane, por edhe për shkak të mungesës së traditës letrare, proza zhvillohet më ngadalë. Brenda saj lëvizin tendenca të kundërta, herë realiste, madje socrealiste; herë moderniste, madje ultramoderniste. Ndërkohë, pasi ka bërë hapat fillestarë nën ndikimin e fuqishëm të letërsisë jugosllave, në vitet ’60 letërsia e Kosovës zë të konsolidohet dhe ta qartësojë pozicionin e saj të identitetit. Letërsia kosovare, veçmas poezia, krijon rrethin e saj tematik, rrethin e metaforave dhe të simboleve, përmes të cilëve ligjëron figurativisht për idealin e saj: lirinë nacionale, për të cilën guxon të thotë se nuk është realizuar bashkë me larine sociale. Për herë të parë këtë e thotë poezia, e cila, duke shfrytëzuar të folurit e figurshëm dhe përmes korpusit të simboleve të deshifrueshëm vetëm në gjedhen tematike të Kosovës: guri, zogu, kulla etj., dërgon të njëjtin mesazh në dy adresa të ndryshme: te lexuesi i kosovar në formim e sipër dhe te lexuesi kureshtar jugosllav.

Lexuesi kosovar, i papërvojë në punë të artit, i tillë çfarë ishte dhe aq sa ishte, njësoj si shumica e lexuesve të poezisë programatike, tashmë kishte krijuar kodin e komunikimit të tij me artin e poetëve të vet: ajo poezi i duhej për mesazhet që barte, për idetë dhe jo për artin që kultivonte. Lexuesi dhe në përgjithësi recipienti kosovar nuk e konsumonte poezinë për përjetim artistik, ose jo aq për përjetim artistik, por për funksion misionar, për të përmbushur një vakuum idesh dhe perceptimesh, që nuk i gjente në veprimtaritë e tjera shoqërore, në llojet e tjera të shkrimit, madje as te dijet e tjera: nuk ia ofronte as politika, nuk ia ofronte as shkrimi i historisë, as publicistika. Simbolet dhe metaforat janë të deshifrueshme, ato kryesisht i referohen lirisë dhe qëndresës kombëtare, por gjithmonë të tilla që nuk venë në sprovë politike as krijuesin, as përdoruesin e tyre. Madje, në Kosovë tashmë ishte krijuar ideja se, me një autocensurë të vogël, krijuesit mund të bashkëjetonin me kufizimet tematike dhe ideore, pra një lloj kohabitacioni i paparë ndërmjet mungesës së lirisë dhe vullnetit individual dhe grupor për të mos e vënë në sprovë shtetin dhe aparatin e tij represiv. Prandaj në Kosovë nuk pat disidencë të mirëfilltë letrare, qoftë për shkak se shkrimtarët e Kosovës nuk ishin “rritur” për disidencë ideologjike përmasash jugosllave (të tillë nuk pat as në letërsitë e tjera, sepse programi letrar i Kërlezhës, në marrëveshje me Titon, i shpallur që në vitet ’50, përjashtonte mundësinë e ndeshjes së shkrimtarit me shtetin për shkaqe ideologjike); apo më shumë për faktin se edhe disidenca kombëtare kishte një lloj lirie pothuajse të mjaftueshme të manifestimit. Madje, nëse shikojmë më me vëmendje këtë çështje, pra mungesën e disidencës së vërtetë letrare në Kosovë, do të vërejmë dy fenomene shumë interesante dhe aspak tipike për rrethanat e letrare në një vend komunist. Në Kosovë, përgjatë gjithë periudhës pas Luftës së Dytë Botërore, mund të gjeje aty-këtu ndonjë shkrimtar të burgosur ose që e kishte të ndaluar botimin, madje emrat e tyre diheshin nga të gjithë që punonim nëpër redaksi. Mirëpo, rënia e shtetit më 1991 nuk nxori në dritë asnjë emër që ia vlente, e aq më pak ndonjë vepër që mund të ishte mbajtur e fshehur, për t’u botuar në rrethanat pas rënies së komunizmit. Dhe nuk bëhej këtu fjalë vetëm për disidencë ideologjike, por edhe për disidencën kombëtare. Më anë tjetër, në Kosovë tashmë njihej edhe fenomeni jotipik i shkrimtarit, i cili i shërbente shtetit dhe aparatit të tij partiak ose politik, por njëherësh në veprën e tij manifestonte një shkallë të lartë të angazhimit nacional. Ta zëmë, në Kosovë do të ndodhte të kishe disa poetë të përfshirë në jetën politike, anëtarë komitetesh dhe strukturash të tjera, por në poezi, për nga shkalla e angazhimit kombëtar, ata ua kalonin edhe atyre që dergjeshin burgjeve.

Ky fenomen i komplikuar letrar bëri që në Kosovë të mos funksiononte disidenca letrare dhe në këtë pikë të shkohej edhe ndonjë hap më larg: që ndonjëri nga studiuesit jo pa dije letrare ta quante Jugosllavinë kuadër ideal, në të cilin ishin realizuar të gjitha synimet kombëtare të shqiptarëve. Natyrisht, ky ishte një perceptim i gabuar, sepse, ta zëmë, po t’ia hiqje poezisë së Kosovë angazhimin tematik kombëtar në vijën e programit nacional të lirisë, pra të daljes nga Jugosllavia, si dhe korpusin e metaforave që lidhej me këtë angazhim tematik, asaj do t’i mbetej aq pak, sa nuk do t’ia vlente të thuhej se Kosova kishte ndopak poezi a letërsi. Madje, edhe përkundër modernizimit që përjeton poezia e Kosovës nga gjenerata e dytë dhe e tretë e poetëve, ajo nuk do të arrijë pothuajse asnjëherë të lirohet nga ky angazhim tematik, sa për shkak të traditës që tashmë e kishte krijuar, po aq edhe për shkak të ndjeshmërisë që manifestonin vetë poetët kundrejt një tematike të këtillë. Për  shkak të kësaj rrethane, pra të këtij kufizimi tematik, një pjesë e mirë e poezisë së Kosovës e krijuar në këtë periudhë, do ta ketë një lloj afati të skadimit më të theksuar se llojet e tjera të krijimtarisë. Madje, pas vitit 1999, për shkak të zhbërjes së pakthyeshme të idealit poetik utilitar dhe për shkak të rikonfigurimit të hapësirës kulturore dhe letrare shqiptare, poezia e Kosovës pothuajse do të pushojë së ekzistuari, aq minore dhe e parëndësishme që do të bëhet në vetë qenien e saj.

 

Iluzionet krijuese

 

Në fushë të prozës tregimtare dhe romanore zhvillimet në Kosovë do të shkojnë pak më ndryshe. Në vitet ’60 në letërsinë e Kosovës shfaqet një plejadë prozatorësh të rinj, kryesisht tregimtarë dhe ndonjë romancier pa përvojë letrare, të cilët krijojnë idenë se ky lloj letrar në Kosovë do të njohë zhvillime interesante. Mirëpo, situata do të ndryshojë shpejt. Derisa poezia arrin të konfigurohet në planin tematik dhe të shprehjes së figurshme, proza e Kosovës për një kohë të gjatë nuk do të arrijë t’i konsolidojë tre faktorët e saj kryesorë, të brendshëm dhe të jashtëm njëkohësisht: gjuhën, rrëfimin dhe lexuesin. Në të vërtetë, proza e Kosovës nëpër faza të ndryshme të zhvillimit të saj, reflekton më së miri mungesën e traditës letrare, sikundër edhe situatën konfuze kulturore dhe letrare që mbretëronte në Kosovë, përgjatë gjithë gjysmës së dytë të shekullit XX.

Kështu, duke njohur nivelin e lexuesit të Kosovës, të cilit mund t’i referohej proza tregimtare dhe romanore, ishte e pritshme që ky lloj i letërsisë në fillim të kishte një zhvillim tradicional, madje primitiv, një rrëfim dhe një gjuhë që mund të ishte i afërt me tregimet popullore, me anekdotat dhe me meseletë e odave. Një krah i shkrimtarëve të Kosovës për shumë vite i qëndroi besnik kësaj mënyre të shkrimit, disa syresh arritën të tërhiqnin dhe të mbanin rreth vetes shumicën e lexuesve të paemancipuar, duke ofruar një lëndë letrare pa vlerë artistike. Tematika e kësaj proze ishte realiste, me refleksione të pakta dhe me përshkrime të thjeshtëzuara, me ambient kryesisht rural dhe me personazhe që përpëliteshin të bëheshin karaktere, por nuk ia dilnin. Në këtë rrjedhë u zhvillua proza e hershme e Kosovës, u shkruan një numër romanesh dhe më shumë tregime, që bënin fjalë për një botë të varfër përjetimesh dhe me bëma heronjsh të paletrarizuar, një lëndë bruto, e papërpunuar artistikisht, e cila kalonte nga një ambient i paemancipuar, në një letërsi të paemancipuar dhe te një lexues i paemancipuar.

Afërisht kjo do të duhej të ishte letërsia autentike e Kosovës, e tillë që do të duhej të lidhej me identitetin e saj, një letërsi fshatarake, naiviste, që nuk sublimon asnjë përvojë letrare, që nuk kishte dijeni për asnjë rrjedhë letrare, për asnjë zhanër, që nuk e njihte gjuhën e rrëfimit, veçmas gjuhën, e cila paraqitet e varfër në leksik, me barbarizma turko-sllave, me kalke të shumta dhe me një sintaksë të pamundshme të frazës. Me një fjalë, ishte një letërsi, një prozë primitive për një lexues primitiv, të mbyllur, të izoluar në pikëpamje kulturore dhe letrare. Ky ishte një rrezik i madh për letërsinë e Kosovës, ishte rrezik për emancipimin kulturor të kosovarëve, të cilët filluan ta konsumonin këtë letërsi përmes institucioneve të arsimit, përmes botimeve, përmes shtypit dhe të përkohshmeve letrare. Madje, disa autorë të kësaj proze dhe të kësaj letërsia për një kohë të gjatë u lavdëruan nga kritika letrare, e cila pretendonte të quhej e emancipuar për veten dhe emancipuese për letërsinë. Poezia ishte një gjë tjetër. Ajo kishte krijuar hapësirën e saj bredhëritëse, rrethin e saj tematik dhe korpusin e metaforave, ca të huajtura nga letërsia jonë e traditës, ca të tjera nga poezia jugosllave ose botërore. Proza nuk mund të funksiononte me marrje të tilla. Ajo duhej të konsolidonte një numër komponentësh, përfshirë edhe komponentin kulturor të lexuesit.

Pothuajse në të njëjtën kohë me këtë tendencë letrare, ta quajmë tradicionale, në letërsinë e Kosovës shfaqen shenjat e modernitetit, pra e një letërsie që synon të avancojë në pikëpamje artistike. Por edhe këtu ndodhin shartime të panatyrshme: një ambienti kulturor pothuajse analfabet, kërkohet t’i imponohet një art modernist, elitar. Është një diskrapancë që në mënyrë të panatyrshme përplas realitetin kosovar me iluzionet krijuese. Nuk është vetëm lexuesi, recipienti, që nuk i shkon prapa këtij arti, është vetë ambienti që nuk i përshtatet. Kjo ndodh në Kosovë pothuajse në të gjitha fushat e krijimtarisë, në letërsi, në artet figurative, në teatër, në muzikë. Ta zëmë, në poezi shfaqen tendenca formaliste, të cilat kuptohet se nuk lindin nga një shtyrje e natyrshme autentike e ambientit letrar, por janë të huajtura, të përvetësuara. Në prozë shfaqën dhe zhvillohen tendenca të antiromanit, sikundër edhe në dramë të antidramës, pothuajse po në atë kohë kur ato lulëzojnë në metropolet e Europës, prej nga barten përmes komunikimeve kulturore jugosllave. Në artet figurative pothuajse në tërësi është braktisur realizmi dhe gjerësisht është përvetësuar arti abstraksionist. Muzika synon po ashtu majat e modernitetit, me riprodhimin e “tingujve kozmikë” dhe çudira të tilla. Në teatër vihet “Duke pritur Godonë” e Beketit, vetëm pak kohë pasi shfaqja kishte njohur suksese të mëdha në Paris dhe në metropolet kulturore europiane.

Po kaq i pamundur për recipientin kosovar del edhe arti figurativ i Kosovës i atyre viteve, i cili ishte futur në rrugën e një abstraksioni të thellë, me referenca kuptimore skajshmërisht aproksimative. Pothuajse secili nga piktorët, skulptorët apo grafistët kosovarë, nga studimet e bëra në Beograd, Zagreb ose Lubjanë, sillte në Kosovë punë të bëra nën përkujdesjen e profesorëve të njohur. Disa syresh, madje, kishin bërë edhe specializime në metropolet europiane të artit. Por në Kosovë, në shumicën e rasteve, ata sjellin imitime të modeleve, ose epigonizëm të thellë artistik. Kosova elitare, e tillë çfarë është dhe e tillë sa është, i mirëpret, u bën elozhe dhe i inkurajon të vazhdojnë këtë rrugë, madje duke u krijuar mundësi që të jetojnë mirë, në krahasim me pjesën tjetër të popullsisë. Vetë shteti, institucionet e tij, njerëzit e politikës, që të gjithë janë të interesuar që ky art të funksionojë. Por ai ka një problem përjetësisht të pazgjidhur: ky art elitar, duke qëndruar shtrembër në raport me realitetin e Kosovës, arrin të fitojë numër tepër të kufizuar recipientësh, të cilët, sado që shtohen nga sezoni në sezon, nga viti në vit, janë gjithmonë po ata, një shtresë, një klasë snobësh, disa edhe artdashës të vërtetë, të cilët nuk dinë ku të ngarendin më parë, të shfaqja, te ekspozita, te koncerti, herë ngase duan të duken, herë të tjera ngase mund të ndjejnë edhe nevojë reale të konsumojnë vlera të tilla. Vetëm se ata janë të paktë në numër dhe shpesh, disave syresh, iu vjen erë e rëndë jugosllavizëm. Por Kosova kishte edhe një problem tjetër, me të cilin nuk desh pothuajse asnjëherë të ballafaqohej tamam: ajo nuk kishte ambient kulturor, i cili mund t’i përvetësonte në mënyrë kreative tendencat e këtilla; ajo nuk kishte lexues të formuar, nuk kishte konsumues të emancipuar të artit. Synimi i një pjese të krijuesve të Kosovë për të bërë art elitar ndeshej me një shpërputhje, me pamundësinë e gjetjes së valëve të njëjta, të kodit të komunikimit me recipientin. Në një pikëpamje, ky synim i krijuesve drejt modernitetit kishte rëndësi të madhe, jo vetëm pse një bashkëkohësim të artit në përgjithësi e lakmonte gjithësecila kulturë kombëtare e botës lindore, por më shumë për faktin se këto lëvizje do të duhej ta çlironin artin kosovar nga kufizimet e një kulture të vogël e të mbyllur, pastaj nga trysnia ideologjike e socrealizmit dhe nga tradicionalizmi konservativ, ku ishte tendencë të akomodohej. Por, më anë tjetër, kjo ishte një ikje e krijuesve kosovarë nga realiteti i vrazhdët, ishte një refuzim i tij, por krejtësisht e pamundur që, përmes këtij injorimi, ai realitet të mbisundohej ose të ndryshohej. Më shumë ngjante me një imitim të atyre ambienteve kulturore, ku nevoja e përqafimit të modernes kishte lindur si imanencë koncpetuale dhe artistike, ndërsa këtu ishte një sendërgjim krejt i panatyrshëm, ndonjëherë madje qesharak për kontekstin e rrethanave. Bie fjala, shfaqjen “Duke pritur Godonë” të Beketit e kam parë në Teatrin e Krahinor në ndonjërën nga reprizat e saj të shumta, kur sapo kisha ardhur si student në Prishtinë dhe, nga kjo perspektivë, e shoh veten në grumbullin e një numri shikuesish që hynin e dilnin nga dera e këtij teatri, ndërsa po pranë këtij tempulli të artit atëbotë rridhte e qelbur përroska e kanalizimit të hapur të Prishtinës. Por ky nuk ishte i vetmi paradoks. Shfaqjen nuk e kuptonin as shikuesit, madje as kritika që atëbotë shkruhej në “Rilindje”. Ndërsa shfaqja numëronte reprizat e shumta, njëzet, tridhjetë, nuk e di sa, askush nuk e thoshte, as e merrte vesh se kush ishte Godoja i Beketit dhe çfarë kuptimi kishte “loja gjuhësore” që ai bënte me anglishten në një ambient frëngjishtfolës. Ndonjë vit më vonë vihet në skenë drama “Sinkopa” e Anton Pashkut, të cilën, më sa u vërejt, nuk e mori vesh as publiku, as kritika, madje as vetë regjisori i shfaqjes.

 

Anakronizëm dhe modernitet

 

Meqë e kemi fjalën te teatri, do të sjell këtu një situate përvoje, për mendimin tim interesante, e cila i shpjegon disa zhvillime kulturore në Kosovën e atyre viteve. Kosova atëbotë jetonte midis kontradiktave të mëdha, duke u dyndur, në një kohë shumë të shkurtër, nga një skaj në tjetrin, nga prapambetja në emancipim, nga tradicionalizmi në modernizëm, nga ambienti oriental-anadollak në europianizëm, nga minderet në kanape, nga nallanet në këpucë me take, nga benevrekët në minifunde. Koha ishte shumë e shkurtër për transformime rrënjësore, kështu që mund të ndodhte shpesh që zhvillimet emancipuese dhe modernizuese, përveç që ndodhnin në situata jotipike, merrnin me vete edhe shfaqje anakronike, ndonjëherë edhe devijante. Arti, krijimtaria në përgjithësi, që të ishte autentike, e kishte shumë të vështirë t’i ndiqte këto ndryshime, pa trazime të brendshme dhe pa shkarje në njërin krah ose në tjetrin. Gjithmonë ekzistonte mundësia e ngecjes në tradicionalizëm, ose e avancimit të tepruar, e humbjes së ndjenjës së realitetit.

Pra, e kishim fjalën te teatri. Nuk e mbaj mend saktësisht, por diku nga mesi viteve ’60, mund të ketë qenë viti 1964-65, ndërsa isha nxënës i shkollës fillore në Krajë, ndodhi ta shihja shfaqjen e parë teatrore në jetën time. Në të vërtetë, më parë kisha parë shfaqje me partizanë, ose ndonjë skeç, që, bashkë me nxënës, i përgatiste mësues Hysi për festa të ndryshme, veçmas për 1 Maj. Tani bëhej fjalë për një shfaqje të vërtetë të Teatrit Popullor Krahinor, pra të teatrit të Prishtinës, i cili erdh në Krajë me një autobus dhe me një kamion, e vendosi skenën në një ambient të hapur, në oborrin e shkollës, dhe improvizoi aty shfaqjen “Nuk martohem me pare” të Myrteza Pezës. Nxënësit dhe bashkëfshatarët e mi e shikuan shfaqjen, duke mos e pëlqyer edhe aq shumë, sepse te ne martesat bëheshin me shkuesi, por jo me para dhe me shitblerje vajzash. Pra, ishte Teatri Popullor Krahinor ai që e kishte bërë këtë shfaqje, e shëtiste gjithandej hapësirave shqiptare të ish-Jugosllavisë dhe kjo ndodhte vetëm tri ose katër vjet para se po në skenën e këtij teatri të vihej “Duke pritur Godonë” të Beketit. Krahasoni tani “Nuk martohem me pare” me “Duke pritur Godonë”, jo në kontekst të vlerave artistike, sepse në këtë pikë nuk mund të bëhen krahasime, por nga një plan tjetër, nga referencat për publikun. Pra, ku ishte Kosova, në cilën hemisferë të tokës? Si mund të krijohej një identitet kulturor me një kontradiktë të këtillë brenda perceptimit artistik, të një realiteti krejtësisht të dyzuar, madje përjashtues për njëri-tjetrin?

Një sintezë, gati të pamundur, të këtyre kundërshtive do të arrijë ta bëjë Muharrem Qena me shfaqjen “Erveheja”, enigma e suksesit të së cilës ende hijezon të gjitha shfaqjet e teatrit kosovar. Me këtë vepër arti Kosova ishte në rrugë të krijimit të identitetit kulturor krejtësisht të mëvetësishëm, të pangjashëm me asnjë kulturë tjetër në hapësirat e ish- Jugosllavisë, madje e veçantë edhe në raport me Shqipërinë. Me 120 reprizat e mbajtura në Prishtinë, me sallën e mbushur plot; dhe me turnetë e shumta gjithandej Kosovës ku gjendej një sallë dhe një skenë, “Erveheja” krijoi kulturën teatrore të Kosovës. Pse ndodhi kështu? Ku qëndron enigma? Subjekti i “Ervehesë” ishte tradicional, por në shumë pika i afërt me Kosovën. Nga tradicionalizmi dhe orientalizmi, ku mund ta zhvendoste subjekti, shfaqjen e nxirrte mrekullisht shprehja e avancuar skenike, që nga loja e aktorëve, rituali e deri skenografia, kostumet dhe dritat.

Me këtë shfaqje Kosova bënte përpjekje të dilte nga provincializmi, nga ngushtësia e një ambienti të prapambetur dhe po merrte rrugën emancipimit. Pra, konteksti i kësaj shfaqjeje nuk ishte vetëm teatror dhe artistik, ishte edhe kulturor, edhe shoqëror, edhe politik. Ajo 336

ishte shenjë e një Kosove që po zgjohej, që po ndryshonte raportet me trashëgiminë e saj tradicionale, me ideologjinë dhe dogmën socialiste, sikundër edhe me kulturat dhe popujt e tjerë të hapësirës së atëhershme jugosllave. Ajo ishte shfaqje e identitetit të veçantë të Kosovës në mesin e atyre kulturave. Ajo, në njëfarë mënyre, ishte shoqëruese, mbase edhe pararendëse e atyre zhvillimeve që do të shënojnë fundin e viteve gjashtëdhjetë, të epokës së lënies dhe harresës, të diskriminimit të Kosovës; dhe fillimin e një epoke tjetër, të zgjimit të Kosovës dhe të ndryshimit të raporteve të saj me veten dhe të tjerët. “Erveheja”, në planin kulturor, ishte zgjim kombëtar, e tillë çfarë ishin në planin politik demonstratat e vitit 1968. Ajo ia hoqi Kosovës kompleksin e inferioritetit kulturor dhe e bëri të barazueshme me të tjerët. Me një shfaqje si “Erveheja”, Kosova nuk mund të ishte më “zonë e errët”, një vend i braktisur dhe i harruar edhe nga Zoti. Me një zë të tillë që vinte nga arti, Kosova nuk mund të mos përfillej e të mos merrej në konsideratë. Sepse mesazhi që vinte nga kjo shfaqje, ishte jashtëzakonisht i qartë: Kosova nuk e pranonte më “dënimin e pamerituar”, një dënim për fajin që nuk e kishte bërë. Rrëfimi i “Ervehesë” ishte një zë i protestës kundër padrejtësisë, kundër nëpërkëmbjes së dhunshme. Ajo fshikullonte brenda dhe jashtë. Godiste moralin e rrejshëm të një shoqërie, sikundër që godiste po me kaq forcë edhe kontekstin e gjerë, në të cilin ishte vendosur një fat i përdhunuar. Kosova politike e asaj kohe, ishte Erveheja e dënuar pa hak. Ishte ky mesazh, i cili nga arti i sofistikuar dilte në rrafshin shoqëror dhe politik. Ata që e shikuan “Ervehenë” jashtë Kosovës, doemos që e kapën këtë mesazh. Publiku brenda Kosovës, ndoshta, nuk e kishte krejt të qartë këtë porosi që vinte nga skena, por ai e ndjente se “Erveheja” ishte pjesë e tij, ishte një rrëfim që fliste për të, për dhembjen njerëzore, e shkaktuar nga padrejtësia. Edhe nëse nuk i kapte mesazhet e tjera largvajtëse, kjo i mjaftonte, sepse “Erveheja” fliste sa për fatin individual, aq edhe për fatin kolektiv, madje edhe për fatin e njeriut në përgjithësi. Dhe arti i vërtetë pikërisht këtë e synon. Në vitet ’70, shfaqja “Erveheja” bëri një turne në Shqipëri. Nuk e di sa herë u dha shfaqja dhe çfarë publiku e ndoqi atë. Sigurisht publik i kontrolluar dhe i kufizuar. Nuk kam parë asgjëkund një fjalë të vetme të shkruar për të dhe nuk kam dëgjuar, vite më vonë, ta kujtojë njeri, që e ka parë, që e ka pëlqyer apo nuk e ka pëlqyer. Diçka krejt e paqenë, që zhduket pa gjurmë. Shfaqja duhet të jetë quajtur dekadente në diskutimet e mbyllura artistike, nëpër mbledhje partiake apo në tubimet e frontit. Por gjithnjë më ka bërë përshtypje paaftësia, ose jogatishmëria e krijuesve të Shqipërisë që të ushtrojnë një memorie tjetër, individuale ose kolektive, të ndryshme nga mbamendja e pushtetit, e regjimit diktatorial. Por çuditërisht ndodhë që, në këtë rast, kujtesa e lirë, e pakontrolluar dhe e pacensuruar artistike dhe kulturore e Shqipërisë ndaj Kosovës të ishte identike me atë të të pushtetit, që domethënë se, ndonjëherë, refuzimi ishte kthyer në vetëdije të konsoliduar, të qëndrueshme, të përhershme. As me rënien e diktaturës nuk ka ndryshuar kjo vetëdije. Kështu disi ndodhi edhe me shfaqjen “Erveheja”, të cilën teatri i Shqipërisë nuk e pati dhe as që do ta ketë ndonjëherë.

 

Dualizëm dhe dikotomi

 

Për të treguar se, edhe përkundër të gjitha atributeve që i mori, arti kosovar u konsolidua ose nuk u konsolidua, duke u gjendur në disa rrethana çuditërisht paradoksale dhe duke zhvilluar disa raporte specifike me atë që quhet art kombëtar, do të marrim tre shembuj dhe do të rrëfejmë për secilin veç e veç. Pjesë e këtyre raporteve vazhdon të jetë I ashtuquajturi art elitar i Kosovës, në të cilin u përpoqën të futeshin pothuajse shumica e krijuesve. Rastin e parë e pare e përbën një pikturë e Muslim Mulliqit, rastin e dytë kënga “Baresha” e Rexho Mulliqit dhe rastin e tretë vepra letrare e Anton Pashkut.

Një pikturë e Muslim Mulliqit, me format të madh, ishte e vendosur në njërin nga ambientet e godinës së sotme të Kuvendit të Kosovës, në sallën ku dikur mbaheshin mbledhjet e Këshillit Ekzekutiv, pra të qeverisë së dikurshme të Kosovës. Piktura ishte e fazës blu të këtij autori, ishte një tablo abstrakte, me një kombinim të harmonishëm të ngjyrës së bardhë dhe të kaltër. Nuk do mend, ata që mbanin mbledhje në atë sallë, nuk besoj se e kuptonin gjë nga piktura e Mulliqit, por atë e mbanin aty, sepse një pikturë e tillë krijonte imazhin e një ambienti kulturor të emancipuar. Meqë në atë sallë mbaheshin të gjitha takimet e rëndësishme qeveritare, ajo pikturë shihej shpesh në TV. Pas vitit 1990, me rrënimin e institucioneve të Kosovës, pamja e sallës dhe e pikturës u zhdukën dhe, pas vitit 1999, kur pamja e sallës u soll përsëri në TV, piktura e Mulliqit nuk ishte më. Disa vjet më vonë, me rastin e rinovimit të godinës së Kuvendit, në ambientet e brendshme të kësaj godine u vendosen ca piktura murale, që u bënë problem, jo për shkak vlerave të munguara, por nga se kishin përmbajtje të papërshtatshme për pjesëtarët minoritarë të Kuvendit. Para se pikturat të mbuloheshin, u zhvillua një debat i ashpër, por asnjeri nuk bëri një krahasim midis pikturës abstrakte të para tridhjetë vjetësh të Mulliqit dhe pikturave naive që së fundi stolisnin godinën e Kuvendit. Pra, thënë ndryshe, Kosova jetoi idilin e saj të artit elitar, nuk e kuptoi atë, nuk u emancipua bashkë me të, por dikur mësoi ta respektonte atë. Më vonë, me përmbysjet politike dhe sociale, ky idil u zhduk pa kthim.

Diku në vitet ’70, u mor një vendim që Festivali “Akordet e Kosovës” të ndryshonte vendin e mbajtjes dhe, në kishte mundësi teknike dhe organizative, të mbahej në qendra të ndryshme të Kosovës, pra edhe jashtë Prishtinës. Në një nga ato vite, njëri nga këto festivale u mbajt në Mitrovicë dhe aty u këndua për herë të parë kënga “Baresha” e Rexho Mulliqit, gjithsesi sot kënga më e popullarizuar e Nexhmije Pagarushës, një këngë që dëgjohet me ëndje nga të gjitha moshat dhe që në Kosovë e dëgjon ngado që sillesh. Me rastin e interpretimit të parë, kënga nuk u duartrokit, nuk u pëlqye nga publiku, përkundrazi u fishkëllye, pra u refuzua në një mënyrë shumë të vrazhdët. Tridhjetë vjet më vonë kjo bëhet kënga më e preferuar në Kosovë, e gjithpranueshme, nga të gjitha gjeneratat. Kënga është një përpunim i hollë i melosit popullor, të tillë që e bënte në mënyrë të shkëlqyer Rexho Mulliqi. Është ky një rast i rrallë, kur një vepër arti tridhjetë vjet më vonë e gjen vendin e vet te recipienti kosovar.

Shembulli i fundit është nga letërsia. Bëhet fjalë për Anton Pashkun, prania e të cilit prej gjysmë shekullit në letërsinë e Kosovës ka ndjekur një konstantë të përbërë prej dy vijash paralele: është miratuar gjerësish nga kritika dhe studimet letrare në Kosovë dhe, po me kaq vendosmëri, është refuzuar nga lexuesit. Ideja se lexuesi i Kosovës, në kohën kur u shkrua vepra e Pashkut, nuk ishte emancipuar në shkallën e mjaftueshme për një komunikim tërësor me veprën e tij dhe se duhet të kalonte një kohë më e gjatë në procesin e emancipimit që ai të vihej në raport më të drejtë me vlerat e kësaj vepre, kishte një mbështetje në kohën kur u shkrua vepra, ndërsa tani nuk funksionon më, madje mund të thuhet se është braktisur edhe nga ata që kanë qenë ithtarë të këtij iluzioni. Pashku është po atje ku ka qenë në fillim – i pranuar gjerësisht nga kritika dhe profesionistët e letërsisë, por i mohuar nga lexuesit.

Pashku edhe sot paraqitet i pakomunikueshëm për lexuesin e gjerë, por vazhdon të jetë tërheqës për lexuesin profesionist. Në Kosovë ai nuk ribotohet, përveç se në rastet kur tirazhi garantohet se do të shitet për shkak të përfshirjes në programet shkollore. Lexuesi në Kosovë, as sot, tridhjetë vjet pasi është rrumbullakuar së shkruari vepra e tij, nuk tregon interesim për Pashkun. Cilat janë arsyet? Disa duan të thonë se ai qëndron në disproporcion të madh me nivelin e lexuesit, veçmas të atij në Kosovë, sepse Pashku do lexues të kultivuar, të ngritur, me dije letrare, lexues profesionist. As propaganda e madhe e kritikës nuk ka ndihmuar shumë. Apo çështjen duhet shikuar pak më ndryshe, se Pashku përqafoi atë metodë letrare, e cila nuk ka shumë lexues në mbarë Europën. Jam i prirë të besoj se lloji i letërsisë që bënte Pashku, nuk pat popullaritet për një kohë të gjatë as në ambientet letrare më të avancuara se ky joni. Ai shkroi antiroman dhe antidramë, një modë letrare e cila edhe ne vendet me letërsi të avancuar nuk jetoi gjatë. Pashku e përqafoi këtë mënyrë shkrimi pothuajse po atëherë kur ajo ishte trend në qarqet letrare evropiane. Në ish-Jugosllavi, kjo metodë letrare u përqafua shpejt, sa për motive letrare, po aq edhe për shkak të kundërvënies realizmit socialist. Mirëpo, ndodhi që edhe në vendet e origjinës, kjo metodë letrare u braktis shpejt. Edhe Anton Pashku e braktisi atë, jo duke ndryshuar mënyrën e shkrimit, por duke heshtur, duke mos shkruar më.

 

Mbyllje dhe elitarizëm

 

Përveç disa anëve pozitive, siç është modernizimi i shprehjes dhe kundërshtimi i kryehershëm i realizmit socialist, ky lloj arti ishte edhe një fatkeqësi për Kosovën, sepse ai dilte jashtë rrjedhave funksionale: ai pothuajse asnjëherë nuk do të arrijë të ambientohet në Kosovë dhe do ta lërë këtë vend me një identitet të ngatërruar kulturor, madje mund të thuhet se me një arrogancë mendjelehtë do ta braktisë atë në rrugën e emancipimit. Thënë ndryshe, kjo letërsi, ky art figurativ, kjo muzikë, ky teatër, bëhej për një të ashtuquajtur elitizëm ose elitarizëm, që në Kosovën e paemancipuar, në disa rrethana, ishte një shtirje, një imitim dhe një pozë false, një mbyllje e artit dhe letërsisë ndaj recipientit, ndërsa në disa rrethana të tjera ishte edhe një kundërvënie funksionit utilitar, që kishte filluar të merrte një pjesë e letërsisë dhe artit në Kosovë. Në të vërtetë, ndodhi ajo që mund të pritej: derisa një pjesë e letërsisë dhe artit të Kosovës shihte ëndrra artistike me sfond moderniteti europian, madje duke u futur edhe në diskutime të tilla nëse letërsia dhe arti duhej të kishin funksion shoqëror ose jo, la në harresë lexuesin dhe recipientin kosovar, i cili sapo kishte filluar të ndihej i gjallë dhe kërkonte ekuivalentin e vet letrar dhe artistik. Ky lexues dhe recipient kishte tri burime ku mund të ushqehej: letërsinë e traditës, veçmas atë të Rilindjes Kombëtare; letërsinë dhe artin e realizmit socialist të Shqipërisë; si dhe një pjesë të artit dhe të letërsisë pothuajse pa asnjë vlerë të Kosovës, të cilin e kishin braktisur krijuesit më të mirë dhe bëhej sipas një modeli të kombinuar romantizëm nacional – realizëm socialist. Me aq liri dhe hapje ndaj Shqipërisë, sa përjetoi Kosova në fund të viteve ’60 dhe më tej, komunikimin më intensive letrar e përjetoi me letërsinë e Rilindjes Kombëtare. Kosova sapo kishte kaluar kurset kundër analfabetizmit, ishte në ndërtim e sipër të një sistemi shkollor, bënte libra leximi dhe tekste shkollore, disa të adaptuara nga Shqipëria, disa nga Jugosllavia, por literatura bazë e emancipimit ishte letërsia e traditës. Përveç nevojës normale të njohjes, ajo letërsi tërhiqte edhe për shkak të ekuivalenteve kuptimore dhe referencave që kishte me realitetin kosovar. E kam thënë edhe herë tjetër: letërsia e Rilindjes Kombëtare njohu në Kosovë lexuesin e vet të vërtetë, të tillë që nuk e kishte njohur askund tjetër dhe në asnjë kohë tjetër. Kur ishte shkruar dhe kur referencat e saj kuptimore ishin ndjerë vërtetë, ajo nuk kishte pasur aq shumë përhapje, shtrirje, lexim, për shkak të rrethanave të njohura. Kur ishte bërë Shqipëria, ajo ishte lexuar me ëndje, kishte shërbyer si bazë e edukimit kombëtar, por nuk ishte ndjerë dhe nuk ishte përjetuar, si në kohën kur ishte shkruar. Kosova, ndërkaq, e lexonte letërsinë e Rilindjes me pasion të madh, sepse i përshtatej në të gjitha pikëpamjet, por, mbi të gjitha, i përshtatej në përmbajtje dhe në nivel artistik. Ajo ishte letërsi e fëmijërisë së një kombi. Edhe Kosova ishte në të tillë nivel kulturor. Ajo ishte letërsi programatike. Edhe Kosova ishte futur në procesin e përfshirjes, jo të bërjes. Ajo, atëbotë, nuk po bëhej e mëvetësishme, sepse, po të bëhej e tillë, Kosova mbase do të gjente një tjetër letërsi programatike dhe jo atë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe do të kërkonte një program tjetër kombëtar dhe jo atë të Rilindjes. Ajo, me vonesë të madhe, po përfshihej në një proces, të cilin një pjesë e kombit e kishte kaluar shumë më herët, ndërsa asaj i kishte ardhur radha tani. Kjo duhej të ndodhte, sepse pa këtë substrat, Kosova nuk mund të përfshihej në identitet. Përfshirja e saj e vonuar duhej të ndërtohej mbi kë tjetër, përpos mbi idetë e Rilindjes Kombëtare, të cilat, të bartura përmes letërsisë dhe literaturës tjetër, ishte lektura e parë emancipuese për Kosovën, e bërjes së saj, e përfshirjes së saj në identitetin shqiptar. Deri në atë periudhë Kosova nuk e kishte njohur letërsinë e Rilindjes, rrallë kishte komunikuar me të. Tani ajo, për herë të parë, futej në sistemin edukativ dhe arsimor, në të gjitha nivelet e shkollimit. Kosova jo që do ta lexojë, por do ta gëlltisë këtë letërsi, si e babëzitur. Siç e thamë, ajo do të luajë rol të jashtëzakonshëm në përfshirjen identitare të Kosovës në tërësinë shqiptare, por, më anë tjetër, atëherë dhe në fazat më të vona, idetë e Rilindjes Kombëtare dhe letërsia e saj do të bëhen derë e hapur, përmes të cilës do të hyjnë në Kosovë, pa trokitur, ideologjia komuniste dhe realizmi socialist i Shqipërisë. Në fazat më të vona, idetë e Rilindjes Kombëtare në Kosovë, të pazhvilluara, të keqpërdorura, gjithashtu do të bëhen sinonim i primitivizmit dhe i gënjeshtrave patriotike, azil ku do të gjejnë strehë shumë deformime ideore dhe politike.

Ndërkohë, marrëdhëniet kulturore dhe letrare Kosovës-Shqipëri kalojnë nëpër faza të ndryshme kundërthëniesh dhe zhvillimesh jotipike. Këto marrëdhënie, përgjatë gjysmës së dytë të shekullit XX kanë qenë komplekse, ndonjëherë kundërthënëse. Kështu, në vitet pesëdhjetë dhe gjashtëdhjetë të atij shekulli, në Shqipëri fillon të konsolidohet letërsia e realizmit socialist. Kjo ishte një letërsi e shkëputur nga përvoja e shkrimit e periudhës pararendëse dhe përmes ideve nacionale përpiqet të lidhet me letërsinë e Rilindjes. Ajo ishte letërsi e drejtpërdrejtë, që kishte një shkallë të lartë komunikimi me lexuesin. Lesuesit të Kosovës kjo letërsi i përshtatej në shumë pikëpamje: në ide, në aftësitë perceptuese, në shkallën e abstraksionit, pra në të gjithë përbërësit, ku lexuesi kosovar kishte mungesa dhe, për këtë arsye, nuk mund t’i plotësonte nevojat kulturore me letërsinë e Kosovës. Më anë tjetër, duke qenë e lidhur me idetë nacionale të Rilindjes, kjo letërsi komunikonte me idealet kombëtare të lexuesit të Kosovës. Natyrisht që ajo letërsi ishte edhe socialiste, kishte brenda kooperativizëm dhe ateizëm, por ky fakt për lexuesin e Kosovës ishte më pak i rëndësishëm, ndonëse nuk mund të thuhet se kosovarët tashmë ishin të paprekur nga kjo ideologji. Pra, duke qenë letërsi nacional-socialiste, letërsia e Shqipërisë në Kosovë konsumohet jo për të përmbushur kritere estetike, por kryesisht për utilitarizëm kombëtar dhe politik. Kjo rrethanë bëri që letërsia e Shqipërisë të ushtrojë ndikim të madh në Kosovë dhe ajo, bashkë me Radio-Tiranën, u bënë mjeti më i fuqishëm i propagandës. Po u shikua nga kjo distancë kohore, nuk është vështirë të kuptohet se në Kosovë imazhin idealist të Shqipërisë socialiste e ka ndërtuar pikërisht letërsia e shkrimtarëve më të mirë të Shqipërisë. Ky imazh ka qenë aq mbresëlënës, sa që, me rastin e vizitave të rralla ose pas rënies së diktaturës në Shqipëri, të paktë ishin ata kosovarë që u besonin syve të tyre. Ata me ngulm kërkonin të shihnin Shqipërinë e idealizuar të letërsisë që e kishin lexuar.

Në tjetrën anë, sikundër e thamë, letërsia e Kosovës, pjesa më e mirë e saj, e rrezikuar nga censura dhe autocensura, i futet aventurës së mbylljes, ose të shkallës më të ulët të komunikimit, duke përdorur metaforën si mjet të përcjelljes së mesazhit. Por edukimin letrar të lexuesit, ajo ia lë letërsisë së Shqipërisë. Kjo rrethanë nxori si rezultat një situatë jo të natyrshme: shkrimtarët e Shqipërisë u bënë më popullorë në Kosovë se sa në vendin e tyre. Ndërkohë, shkrimtarët e Kosovës, pjesa më e mirë e tyre, mbeten pa lexuesin popullor dhe u orientuan nga lexuesi elitar, nëse mund të thuhet kështu. Por kishte edhe një letërsi tjetër në Kosovë, e cila u shkrua sipas modelit të letërsisë socrealiste të Shqipërisë. Mirëpo, ajo ishte letërsi e dobët dhe nuk u mirëprit nga lexuesi, i cili, në vend të kopjes së zbehtë, kishte mundësi ta merrte origjinalin. Për t’u treguar integralistë dhe patriotë, dhe për t’i bërë oponencë jugosllavizmës, autoritetet arsimore të Kosovës në planprogramet e shkollave futen më shumë vepra të autorëve nga Shqipëria. Arsye ishte edhe përshtatshmëria e kësaj letërsie me nivelin kulturor dhe dijen letrare të nxënësve, apo të sajuesve të programeve dhe të teksteve shkollore.

 

Politika e ndarjes dhe refuzimit

 

Veprat e para të letërsisë së Kosovës në Shqipëri filluan të botoheshin nga fundi i viteve gjashtëdhjetë dhe fillimi i viteve shtatëdhjetë. Në këtë pikë Kosova nuk kishte menduar ndonjëherë për reciprocitet, sepse një marrëdhënie të tillë as e synonte, as ia kishte anën. Kosova importonte nga Shqipëria libra origjinalë, libra të përkthyer, letërsi për fëmijë, libra shkencorë, doracakë, fjalorë, literaturë historike, klasikët e marksizmit, çdo gjë, përveç librave të Enver Hoxhës dhe literaturës partiake. Nga Kosova në Shqipëri shkonte një letërsi e paktë, jo vetëm pse letërsia origjinale ishte e paktë në Kosovë, por më shumë për arsye se kjo letërsi në Shqipëri kërkonte një kujdes të veçantë ideologjik. Para se të fillohej të botoheshin libra nga autorët kosovarë, gazeta “Drita” dhe revista “Nëntori” botonin poezi të autorëve të veçantë, kryesisht përmbajtje të afërta me konceptin letrar të realizmit socialist, ose të nacionalromantizmit.

Ndodh kështu që në Shqipëri botohen poetë, emrat e cilëve në Kosovë nuk thonë ndonjë gjë. Autorët më të mirë ose nuk botohen fare, ose prezantohen me krijimet e tyre më të dobëta. Megjithatë, poezia e Kosovës në Shqipëri fillon të jetë e pranishme, përkundër gjinive të tjera letrare që injorohen pothuajse tërësisht. Nga fundi i viteve shtatëdhjetë dhe fillimi i viteve tetëdhjetë fillon një interesim më i gjerë për letërsinë e Kosovës. Por gjithsesi kriter themelor është përshtatshmëri ideologjike e tekstit. Pozicioni politik dhe ideologjik i autorëve shpesh nuk ishte shumë i rëndësishëm, karshi përmbajtjeve të përshtatshme, që ishte kriter themelor i botimit. Autori mund të ishte anëtar I forumeve politike dhe partiake në Kosovë dhe në Jugosllavi, por ky fakt nuk bëhej pengesë që vepra e tij të botohej në Shqipëri. Pengesë mund të ishte përmbajtja e tekstit dhe mënyra e shkrimit. Në këtë pikë censorët e letërsisë në Tiranë nuk lëshonin pe. Kjo mënyrë e botimit selektiv, duke u mbështetur kryesisht në përshtatshmërinë ideologjike dhe jo në vlerat letrare, do të krijojë në Shqipëri një pasqyrë të shtrembëruar për letërsinë në Kosovë. Edhe qëndrimi negativ që merr Shqipëria ndaj gjuhës së kosovarëve ka po këtë burim, sepse në Shqipëri nga Kosova qarkullon një letërsi e dobët, me gjuhë të shkruar keq.

Në këtë e sipër, pushteti i atjeshëm, gjatë fushatave të tij të gjata kundër “shfaqjeve të huaja”, në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, e vë theksin edhe te dekadentizmi i letërsisë që vjen prej Kosovës dhe te nevoja që me përmbajtjet e saj të merren në mënyrë të kujdesshme botuesit, shkrimtarët dhe bërësit e tjerë të punëve letrare. Pra, në Shqipëri, në këtë periudhë, mbi letërsinë e Kosovës hidhet një dyshim, i cili nga ideologjia gradualisht kalon edhe në segmente të tjerë të saj, siç janë përmbajtjet, metodat, shkalla e komunikimit etj., që ndryshe quhen hermetizëm, dekadentizëm e kështu me radhë. Te një masë njerëzish në Shqipëri krijohet ideja se letërsinë e Kosovës duhet ta botojmë sa për sy e faqe, sepse kosovarët i kemi vëllezër, por duhet qëndruar larg nga përmbajtjet që ofron ajo. Nuk duhet lënë pa përmendur me këtë rast se, edhe përkundër kësaj, një numër shkrimtarësh të Shqipërisë lexojnë me kujdes letërsinë që krijohet në Kosovë. Mirëpo, ndërprerja e marrëdhënieve kulturore Kosovë-Shqipëri në fillim të viteve tetëdhjetë, sikundër ashpërsimi i luftës ideologjike, do të ndikojë që këta lexues të jenë gjithnjë e më të paktë edhe nga lagjja e shkrimtarëve, ndërkohë që në Kosovë zhvillimet në letërsi bëhen shumë dinamike. Më anë tjetër, në Prishtinë vazhdon të funksionojë ideja se çdo gjë që vjen nga Shqipëria ka vlerë letrare, ide kjo që çon në skajshmërinë tjetër, te njëfarë vetëmohimi pothuajse të tërësishëm të letërsisë së Kosovës, apo te vlerësimi i gabuar i autorëve, të cilët në hapësirën letrare të Shqipërisë nuk paraqitnin asgjë. Në këtë pikë rol negativ ka luajtur një pjesë e kritikës sonë, e cila i ka glorifikuar autorët që në Shqipëri ishin model i keq i realizmit socialist. Kështu, krahas Kadaresë, Agollit, Petro Markos dhe poetëve si Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu etj., të cilët kritika jonë letrare i vlerësoi jashtëzakonisht mirë, u botuan dhe u vlerësuan edhe autorë dhe veprat e tyre që i bënin shërbim të keq atmosferës dhe ambientit letrar në Shqipëri. Ta zëmë, më të njohur do të bëhen në Kosovë autorët si Ali Abdihoxha, Sterio Spasse dhe Fatmir Gjata, madje edhe Jakov Xoxa, se sa në Shqipëri. Një pjesë e kritikës në Kosovë nuk kishte një qëndrim konstruktiv ndaj kësaj letërsie, sepse i bënte elozhe një letërsie që konsiderohej e parëndësishme ose si model i keq i realizmit socialist. Ta marrim romanin “Këneta”, që në Kosovë u quajt një nga kryeveprat e prozës shqipe. Në Shqipëri ajo ishte vepër-model e qërimit të hesapeve me armiqtë e klasës, respektivisht me inteligjencien shqiptare, e cila u masakrua deri në varrosje për së gjalli në Kënetën e Maliqit.

Sido që të jetë, autorët e Shqipërisë u bënë të njohur dhe të gjithëpranueshëm në Kosovë, ndërkohë që shkrimtarët e Kosovës ose nuk njiheshin fare, ose konsideroheshin si autorë minorë në Shqipëri. Në këtë pikë, në Kosovë rol të turbullt kanë luajtur botuesit, planprogramet mësimore dhe një pjesë e kritikës. Në Shqipëri të gjitha fajet i lihen diktaturës. Por, nëse e shikojmë më nga afër këtë problem, nuk do të nxjerrim gjithmonë përfundimin se përzierja e drejtpërdrejtë e diktaturës dhe instrumenteve të saj ishte i vetmi faktor ndikues për të krijuar bindjen se Kosova bën letërsi minore, në krahasim me atë të Shqipërisë. Duhet ta pranojmë se politika e ndarjes dhe e refuzimit, sikundër edhe ajo e vetëmjaftueshmërisë, kishin ndikimin më të madh, por jo të vetëm. Kjo politikë dhe ideologjia e saj, krijoi edhe bindjen te shumica e njerëzve në Shqipëri, se e vërteta rreth Kosovës, është e tillë siç thotë Partia. Për pasojë, një pjesë e shkrimtarëve të Shqipërisë besonin, madje ende besojnë, se letërsia e Kosovës, pjesa e saj më e mirë, ka mungesa të ndjeshme në vlera, është edhe mendjeturbullt, jokomonukative dhe dekadente. Thënë me një fjalë, në Shqipëri, edhe pas viteve nëntëdhjetë, kishte një konfuzion të madh rreth letërsisë së Kosovës dhe ajo, pjesa më e mirë e saj, vazhdoi të refuzohej po me ato arsyetime që i kishte vendosur sistemi i mëparshëm, duke i shtuar kësaj edhe mungesën e gatishmërisë institucionale për ta pranuar këtë letërsi si pjesë integrale e letërsisë shqipe. Në disa raste edhe një mungesë e përgatitjes letrare për ta akceptur atë.

 

Gjuha në komunikimet kulturore

 

Pas vitit 1990, me rënien e sistemit dhe me fillimin e shpërbërjes së shteteve ku bënin pjesë, shqiptarët e Shqipërisë, shqiptarët e Kosovës dhe shqiptarët e Maqedonisë u gjenden përballë njëri-tjetrit, të pambuluar nga institucionet e shtetit dhe të sistemit. Tani ata mund t’i zbulonin e t’i thoshin njëri-tjetrit gjëra që nuk i kishin thënë më parë, të shqiptonin kritika, të talleshin, të refuzoheshin, të urreheshin, të akuzoheshin ndërvetshëm, të kërkonin fajtorin për të ligat që i kishte pllakosur gjatë historisë, pra, të lirë deri në marrëzi. Në fushën e kulturës kjo liri u manifestua me zhbërjen e sistemit të vlerave, kështu që në një çast, në pikëpamje kulturore, letrare dhe artistike Kosova dhe Shqipëria u gjenden ballë përball në një marrëdhënie pa konsiderata dhe mistifikime. Kështu, ndodhte, ta zëmë, që profesorin e universitetit, të cilin e mbaje mend tek mbushte auditorët në Prishtinë, ta shihje duke kaluar rrugëve të Tiranës me biçikletën përdore me gomë të shpuar; ta shihje shkrimtarin e njohur për fëmijë ndërsa shiste banane në ndonjë cep trotuari; ose ta shihje aktoren e njohur të filmit dhe teatrit, solisten e ndonjë ansambli tek flirtonte me ndonjë gastarbajter kosovar gjysmanalfabet. Që kishin rënë mitet e një sistemi, kjo nuk ishte gjë e keqe, por bashkë me të kishin rënë edhe vlerat dhe kjo ngjante me një katastrofë kulturore, të cilën askush nuk dinte si duhej riparuar. Atëbotë, një numër kosovarësh, veçmas të fushës së artit dhe të kulturës, të prirë nga entuziazmi që kishin rënë të gjitha pengesat e komunikimit kulturor, ia mësyn Tiranës për të njohur dhe për t’u bërë të njohur, për të krijuar hapësirë për vete dhe për veprat e tyre, për të krijuar lidhje të reja kulturore, e, ndonjëri syresh, edhe për të bërë tregti me Shqipërinë e cullakuar. Në këtë mësymje të disa krijuesve kosovarë drejt Tiranës kishte edhe idealizëm, por kishte edhe djallëzi dhe horllëk, sepse nuk ishin të paktë ata që gjendjen kaotike në Shqipëri donin ta shfrytëzonin për promovime të shpejta. Por, sikundër u pa, edhe përkundër rënies së diktaturës dhe humbjes së funksionit të bunkerëve, Tirana tani përballej me një bunkerizim të vetëdijes, të koncepteve, përfshirë këtu edhe paragjykimet recidiviste ndaj Kosovës. Regjimi i kaluar kishte bërë politikë kulturore ndaj Kosovës në dy binarë paralelë: në anë formale dhe të dukshme, ishte mirëpritur bashkëpunimi kulturor me Kosovën, ishte konsideruar i suksesshëm dhe pozitiv; në anë joformale dhe të padukshme, përveç që kultura në Kosovë ishte quajtur dekadente dhe me probleme të mëdha ideologjike, në ambientet krijuese dhe artistike asaj i vishej edhe shumë prapambetje dhe primitivizëm.

Gjuha ishte njëri nga problemet reale që kishte Kosova, për të cilin dihej se ekzistonte, por veçmas ra në sy me rastin e ballafaqimit kulturor me Shqipërinë. Gjuha në Kosovë, sikundër e kemi thënë, çalonte në shumë pika. Përveç ambientit bilingual, i cili kishte ndikuar në tronditjen e disa strukturave vitale të saj, ndërprerja e komunikimit me Shqipërinë pas vitit 1981 kishte krijuar hapësirë të përshtatshme për depërtime edhe më të fuqishme sllave në gjuhën e Kosovës, dukshëm më shumë në leksik dhe sintaksë. Jo për shkak të standardit të papërshtatshëm, siç thonë disa, por për shkak të kohës së shkurtër të mësimit të tij institucional, për shkak të traditës së munguar dhe të zhvendosjes së gjuhës shqipe në margjinë të jetës qytetare, viteve të fundit gjuha e Kosovës kishte degraduar shumë. Standardi i përvetësuar dhe i mësuar përmes sistemit arsimor kishte humbur bazën e tij kulturore dhe letrare dhe ishte kthyer në një variant të dialektizuar dhe të degjeneruar të standardit zyrtar. Kjo ishte situata aktuale gjuhësore e Kosovës, ndërkohë që, në raport me Shqipërinë, e shkuara e saj paraqitej pothuajse pa histori. Historia e gjuhës në Kosovë nuk kishte histori shkrimi, kishte vetëm histori variantesh dialektore. Edhe rruga e saj në gjysmën e dytë të shekullit XX kishte qenë kontradiktore, me ndërprerje dhe zhvendosje nga njëri variant i shkruar në tjetrin. Letërsia e Kosovës e shkruar në këtë gjuhë kishte probleme të shumta, sepse letërsia është gjuhë dhe me një gjuhë të pazhvilluar, nuk bëhet letërsi bashkëkohore, aq më pak moderne. Pra, problemi i gjuhës në Kosovë ishte real, si në letërsi, ashtu edhe në komunikim të përditshëm, por assesi nuk ishte i tillë, sa të krijonte refuzim deri në përçmim për kosovarët. Gjuha ishte më shumë një argument i kërkuar, i cili, po të mos gjendej, do të zëvendësohej me një tjetër. Ose, thënë më ndryshe, refuzimi ideologjik, i ndërtuar nga sistemi diktatorial, ishte shndërruar në refuzim gjuhësor. Apo, refuzimi historik i Kosovës, i ushqyer për një kohë të gjatë, në një çast të papërshtatshëm të marrëdhënieve Shqipëri- Kosovë ishte shndërruar në refuzim gjuhësor. Në rrethanat e krijuara, refuzimi i Kosovës nga ana e Shqipërisë nuk mund të quhej më refuzim historik, sepse një refuzim me emër të tillë do të ishte shumë lëndues. Nuk mund të quhej as refuzim ideologjik, sepse shkaqet politike për një refuzim të tillë kishin rënë përfundimisht. Por refuzimi kishte mbetur. Është gabim të mendohet se ai vinte vetëm nga Shqipëria. Nuk ishte se Kosova kishte luajtur rolin e engjëllit në këto marrëdhënie. Përkundrazi, edhe Kosova kishte historinë e saj të përzierjes në punët e Shqipërisë, ndonjëherë duke iu prirë ngjarjeve më epilog tragjik. Pra, refuzimi ekzistonte, vetëm që tani i duhej dhënë një emër tjetër dhe ai do të marrë konotacionin e refuzimit gjuhësor, por në të vërtetë ishte refuzim shumëplanësh, i cili me eufemizëm mund të quhet refuzim kulturor.

Dhe tani vijmë te një rrethanë më afër situatës së krijuar me letërsinë. Në Shqipëri mendojnë se shkrimtarët e Kosovës, jo veç e veç, por të gjithë së bashku, kanë problem serioze në punë të gjuhës. Nëse këtë nuk e thonë publikisht aq shpesh dhe aq qartë, e diskutojnë dendur në biseda joformale. Por asnjëherë deri më sot kjo çështje nuk është shtruar dhe nuk është diskutuar me kujdes, në mënyrë të paanshme dhe argumentim të qëndrueshëm. Përkundrazi, çështja është lënë në dorë të gazetarëve, ose të disa publicistëve të gjuhës dhe të letërsisë. Më anë tjetër, në Kosovë, bëhet gjithnjë e më e pranueshme ideja se integrimi kulturor, gjuhësor, letrar etj. është pothuajse i pamundur, sepse Shqipëria, kryesisht për shkak të gjuhës, tregohet refuzuese ndaj Kosovës. Natyrisht që kjo situatë kaq kundërshtuese kërkon një analizë të themeltë dhe shteruese, profesionale, gjuhësore dhe letrare njëkohësisht. Kësaj radhe mjafton të themi se problemi i gjuhës, sa është real, po aq paraqitet i simplifikuar. Nuk duhet mohuar se një numër shkrimtarësh të Kosovës kanë probleme serioze me gjuhën, por ata nuk janë shkrimtarë përfaqësues; se të tillë shkrimtarë që nuk kanë ndjeshmëri të mjaftueshme për gjuhën ka në secilën letërsi, përfshirë edhe letërsinë që bëhet në Shqipëri. Megjithatë, këtu ekziston një dallim. Nuk do mend, gjuha standarde në Shqipëri, edhe në përdorim letrar, e ka arritur një nivel standard të përdorimit, kështu që në këtë pikë edhe shkrimtarët e dobët paraqitën jashtësisht të pranueshëm. Në brendi kjo është gjuhë e kooperativizuar, gjuhë e realizmit, madje e realizmit socialist, pa depërtime abstrakte. Pikërisht standardi i kooperativizuar, që aplikohet gjerësisht në Shqipëri dhe që konsiderohet si kriter për komunikim standard, bën që të bjerë shkalla e fleksibilitetit, respektivisht bëhet kriter për refuzim të përmbajtjeve, të cilat mund të jenë më depërtuese në abstragimet filozofike dhe meditative. Duhet ta pranojmë se një pjesë e letërsisë së Kosovës asnjëherë nuk do të lexohet më ëndje në Shqipëri, ndonjëherë për shkak se nuk e ka arritur standardin e gjuhës së komunikimit letrar, herë të tjera për shkak se është një prurje letrare që del jashtë konceptit të thjeshtëzuar të letërsisë së realizmit socialist, i cili në disa segmente brendaletrare vazhdon të mbahet ende në Shqipëri, edhe pas rënies së komunizmit.

Edhe përkundër të gjitha refuzimeve, në raportet letrare-kulturore të Shqipërisë me Kosovën ekzistojnë disa situata gjuhësore, të cilat janë tejkaluar lehtësisht, kur në këto marrëdhënie kanë ekzistuar disa interesa mbigjuhësore, t’i quajmë kushtimisht. Ta zëmë, për shkak të interesave të tregut të librit, shtëpitë botuese të Shqipërisë kanë filluar të botojnë gjithnjë e më intensivisht librin nga Kosova, qoftë letërsi, publicistikë, apo edhe ndonjë fushë tjetër. Pak më larg se ky pragmatizëm kanë shkuar përkthimet dhe kritika letrare. Është e ditur se në vitet ’70 dhe ’80 në Kosovë u bë përkthimi në shqip, kryesisht nga serbokroatishtja, i letërsisë botërore bashkëkohore, vepra dhe autorë që në Shqipëri nuk ishin të lejuar nga sistemi. Këto përkthime në shqip nuk ishin përkthime-model, madje shpesh nuk i plotësonin kriteret elementare të përkthimit letrar. Mirëpo, pas viteve ’90, kjo letërsi e përkthyer në Kosovë u bë shumë e preferuar ndër përkthyesit e Shqipërisë, të cilët vënin pranë origjinalit botimin e Kosovës dhe nxirrnin si të përkthyera rishtas vepra autorësh të ndryshëm, që në të vërtetë nuk ishin gjë tjetër, përpos përkthimet e Kosovës me një redakturë më të kujdesshme gjuhësore. Po kaq të preferuar në Shqipëri u bënë librat e kritikës dhe të studimeve letrare. Në të vërtetë, në Kosovë, që në vitet e hershme kishte ndodhur një huajtje ose përshtatje metodash bashkëkohore të kritikës dhe të studimeve letrare. Teknologjia e kësaj përshtatjeje ishte dhe vazhdon të jetë relativisht e thjeshtë: merret një autor i shkollës së avancuar të studimeve tekstore, pavarësisht si e ka emrin, Bart, Zhenet, Todorov, Çomski apo Jakobson dhe metodologjia e tij transplantohet në një tekst origjinal, pavarësisht cili është ai, i traditës ose i letërsisë bashkëkohore dhe pavarësisht nëse teksti letrar, me mungesat ose vlerat artistike e përballon një analizë të këtillë. Kjo mënyrë e studimit të letërsisë u bë shumë e përhapur në Kosovë dhe, së këndejmi, jo si metodë, sepse këtu nuk ka metodë por vetëm si teknikë, u bart edhe në Shqipëri, qoftë përmes studimeve të autorëve kosovarë, qoftë përmes përkthimeve që gjithashtu, në shumicën e rasteve, u bënë po ashtu nga kosovarët. Në të dy rastet, për shkak se utilitarizmi qëndron mbi paragjykimet, gjuha e autorëve kosovarë nuk paraqet problem për recipientin e Shqipërisë.

Pra, thënë me një fjalë, një integrim i tërësishëm letrar, artistik, ose përgjithësisht kulturor ndërmjet Kosovës dhe Shqipërisë as që do të ndodhë ndonjëherë, sepse rrugët e ndryshme nëpër të cilat kanë ardhur deri në ditët e sotme të dy krahët e letërsisë dhe të kulturës sonë, do të ruajnë edhe më tej dallime dhe veçanti. Këto kundërthënie bëjnë pjesë sa në rrafshin e komunikimit, po aq edhe në formacionet letrare-artistike. Fakti se këto dy pjesë të letërsisë shqipe janë zhvilluar në rrethana të ndryshme historike, shoqërore dhe politike, shpesh me pengesa të mëdha në komunikim të ndërvetshëm, ka nxjerrë si rezultat konsolidimin e dy përvojave letrare dhe kulturore. Pra, bëhet fjalë për një letërsi, për një kulturë, por për dy përvoja. Studimi dhe theksimi i këtyre dallimeve nuk çon te një çintegrim i ri, siç pandehet ndonjëherë; përkundrazi, letërsinë shqipe dhe kulturën shqiptare e bëjnë më normale, më të afrueshme me lexuesin e saj të krejt hapësirës shqiptare.

 

Kosovarizmi kulturor

 

Pas vitit 1999 proceset e integrimeve shqiptare, përfshirë edhe integrimet kulturore, nuk shkuan ashtu siç mund të ishin menduar nga idealistët. Dështimet ishin të dyanshme, si nga Kosova, ashtu edhe nga Shqipëria. Në deklarata asgjë nuk mungonte, çdo gjë ishte në vendin e vet. Midis Kosovës dhe Shqipërisë nuk kishte kufi real, një kufi që do të krijonte pengesa për qarkullim dhe lëvizje të lirë. Por ekziston një kufi i brendshëm, një ndarje kuazipolitike, që në të vërtetë është ndarje kulturore dhe, bashkë me këtë, kap edhe ndonjë segment tjetër të jetës reale. Lidhjet kulturore të Kosovës me Shqipërinë kishin filluar shumë kohë para se të zhvilloheshin ngjarjet politike me parashenjë integruese ose përbashkuese dhe, çuditërisht, mbeten në një shkallë të pazhvilluar, pavarësisht nga rrethanat e reja politike që u krijuan. Madje, duket sikur tani gjërat janë më keq se dikur, sepse nuk ka më idealizëm, nuk ka më shtirje, ka rrethana reale dhe ballafaqim të pakëndshëm me dështimet dhe prirjet negative në të dy anët. Ato që mund të quheshin dallime brendashqiptare në përbërësit etnopsikologjikë, ose lëvizje, luhatje apo anime nga boshti i identitetit, pothuajse tërësisht kaluan në planin kulturor.

Pas luftës së vitit 1999, Kosova dhe Shqipëria u gjenden përballë njëra-tjetrës pa pengesa reale për integrim kulturor, por disi të frikësuara se mund të prishin diçka hipotetike brenda njëra-tjetrës. Në të vërtetë, ishte inercia e ndarjes së kahershme, e cila tani sikur ishte kthyer në idil të ndarjes, pra në një akomodim të rehatshëm brenda ngushtësisë dhe vogëlsisë së vet. Pengesa e parë ishte Kosova e prapambetur në pikëpamje kulturore. Shqipëria kishte mungesa të mëdha në punë të kulturës, kishte probleme ideore dhe ideologjike, probleme institucionale, probleme të transicionit. Por Kosova ishte edhe më keq. Për shkak të rrethanave të njohura, ajo kishte trashëguar një prapambetje kulturore, injorancë dhe akulturim. Hovi kulturor dhe emancipues i gjysmës së dytë të shekullit XX ishte ndërprerë disa herë, kishte përjetuar rënie dhe ngritje, varësisht nga zhvillimet politike. Ngecjen më të madhe ia shkaktoi deinstitucionalizimi i viteve ’90, i cili vinte pas një dhjetëvjeçari pararendës të ndalimeve të mëdha në kulturën shqiptare, pas vitit 1981. Më anë tjetër, pas luftës së fundit, për shkak të mungesës së një programi kulturor kombëtar, por më shumë për shkak se bashkësia ndërkombëtare që u vendos në Kosovë pati një koncept rrënues ndaj kulturës shqiptare si burim i nacionalizmit dhe, në përballjen e dy kulturave, asaj serbe dhe shqiptare, i dha përparësi cultures serbe; pra, për shkak të këtyre rrethanave Kosova dështoi të ndërmerrte një lëvizje për emancipim kulturor. Po të zhvillohej një lëvizje e tillë, Kosova edhe mund të zgjidhte nëse do të mbetej ose jo e varur nga Shqipëria në pikëpamje kulturore, në do të ndërtonte partneritet me Shqipërinë, ose do të merrte rrugën e pashkelur të krijimit të një identiteti të mëvetësishëm kulturor.

Por çfarë ndodhi në të vërtetë? Kosova, e cila pothuajse gjithnjë kishte pasur një zhvillim kulturor më të ngadalshëm dhe në disa fusha ishte sjellë si e varur nga Shqipëria, me t’u gjetur në situatën e ëndërruar prej kohësh, pra pa kufij dhe pa kufizime, tani e preokupuar më shumë me të tjera joshje, humbi idealizmin e dikurshëm dhe kërkoi të zhvillonte marrëdhënie mbi bazat e partneritetit dhe ndërsjellshmërisë. Kush?! Kosova, pra, ajo që, një herë e një kohë, çdo gjë të Shqipërisë e donte më shumë se veten e saj. Në këtë sjellje të Kosovës kishte pak mburrje dhe pak krekosje, kishte edhe ndoca arrogancë dhe pafytyrësi, sikundër që, më anë tjetër, nga Shqipëria gjithnjë e më shpesh vinin mesazhe paternalizmi, injorimi dhe mospërfilljeje. Realisht, Kosova e sapodalë nga lufta dhe nga një zhbërje e gjatë institucionale, nuk kishte aq shumë çfarë të ofronte në një marrëdhënie reciprociteti. Edhe Shqipëria, po të mos ishte e prirë për refuzim, mund të zhvillonte një numër projektesh me synim emancipimin kulturor të Kosovës, ose, që të mos dukej një ofertë ofenduese, mund të ndihmonte ribërjen institucionale. Ndodhi e kundërta. Që të dyja palët u pozicionuan keq.

Administratës ndërkombëtare të instaluar në Kosovë kjo situatë kulturore ndërshqiptare iu duk e favorshme, për t’i orientuar proceset kulturore të Kosovës në një drejtim tjetër, andej nga supozohej se nuk do të përballej jo më me nacionalizmin e frikshëm ballkanik, por as me kulturë nacionale të integruar. Ajo e dinte se një lëvizje kulturore me përqendrim gjithëshqiptar në Kosovë; një lëvizje kulturore që do ta nxirrte Kosovën nga provincializmi kulturor; një lëvizje kulturore që do të zhvillohej si proces normal i integrimit, ashtu siç ndodhë zakonisht, do t’i paraprinte një procesi të mëvonshëm politik. Prandaj ajo u ngut të bënte në Kosovë institucione kulturore jo profesionale, institucione sa më pak kulturore dhe sa më shumë administrative, pra menaxheriale, në mënyrë që interesat dhe joshjet material dhe financiare të mbisundonin interesat krijuese. Vetë pjesëtarët e komuniteti kulturor të Kosovës e ndihmuan këtë situatë, sepse me të shpejtë u bënë ca ngarendas të çoroditur pas favoreve që krijonte kjo mënyrë e organizimit kulturor. Ndërkohë, po kjo administratë ndërkombëtare, pasi e tejkaloi me sukses fazën e emergjencës kulturore pa bërë asgjë, ose duke krijuar më shumë konfuzion kulturor, në çastin e përshtatshëm të zbrazësisë së madhe kulturore të Kosovës, hodhi në veprim kontingjentet e të ashtuquajturve krijues multietnikë, tashmë të përgatitur përmes programeve të joshjes dhe të shpërblimit, që nuk janë as krijues, që nuk janë as protagonistë kulturorë, por thjeshtë mercenarë, parangrënës të tmerrshëm, me energji të madhe negative, të cilët ngarendin poshtë e lart Kosovës, nuhasin paranë e donatorëve, sajojnë projekte që, në esencë, duhet të denacionalizojnë kulturën e Kosovës, ta bëjnë atë një culture pa identitet, pa vlera, kulturë multietnike, ose kulturë të riintegruar në hapësirën e ish-Jugosllavisë. Tashmë të tillët kanë filluar të identifikohen qartë në hapësirën kulturore të Kosovës, sepse të qëndruarit në anonimitet ose në prapaskenë nuk sponsorizohet më.

Nga kjo lëvizje kulturore e sponsorizuar janë shfaqur së pari edhe të ashtuquajturit sajues të identiteti kosovar. Po ta shikosh mirë përkatësinë e tyre shoqërore, nuk është vështirë të vërehet se të tillët janë kryesisht trashëgimtarë botëkuptimorë (ndonjëherë edhe biologjikë) të vijës jugosllave në politikën dhe kulturën e Kosovës. Ithtarët dhe mbështetësit e identitetit kulturor kosovar në radhë të pare kanë synim zhvendosjen e drejtimit të integrimit të Kosovës nga jugu në veri, nga Shqipëria në drejtim të Serbisë, një rrugë për mendjen e tyre më e shkurtër për në Europë. Dhe më dobiprurëse. Në të vërtetë, kjo lëvizje e sponsorizuar do të ketë jetë të shkurtër dhe do të reshtë së funksionuari po atë çast që do të shterën fondet e donatorëve. Suksesi i tyre më i madh, nëse e kërkojnë një të tillë, është ndihma e madhe që i kanë dhënë çintegrimit kulturor shqiptar, i cili edhe ashtu funksiononte me vështirësi. Në këtë sinkopë kohore ata gjetën hapësirën e përshtatshme për t’u promovuar, për të tërhequr vëmendjen, për t’u faktorizuar, për t’u bërë një gjë nga një asgjë. Vetëm se në këtë çrregullim kulturor dhe identitar të Kosovës, përveç kosovarit përfitues që mëton të jetë bartës i këtij procesi, nuk duhet lënë në harresë edhe kosovarin krenar, i pakompromis, ndonjëherë kryengritës, madje kokëshkretë, i cili në një proces të gjatë të vartësisë nga të tjerët dhe të përballjes së vazhdueshme me nënçmimin, me kohë e ka ndërtuar refuzimin si mënyrë e mbrojtjes së identitetit të tij, që në të vërtetë është pjesë e mënyrës së tij gati instiktive e ruajtjes së pacenueshmërisë së hapësirës së tij jetësore. Kjo vetëdije, e rishfaqur në formë recidiviste nga periudha e refuzimit shumëplanësh të Serbisë, nuk do mend se është pak e egër dhe e papërshtatshme si sjellje në raportet e tjera kulturore dhe politike, por, sikundër mund të vërejmë, është një lëvizje refuzuese,e cila nga politika, pak nga pak, mund të kalojë edhe në fushat e tjera të jetës.

Lëvizja refuzuese ndaj çrregullimit kulturor do të kishte tjetër konotacion nga refuzimi i tashëm, i cili, ndër të tjera, ndonjëherë manifestohet edhe si rebelim gati instiktiv kundrejt paternalizmit kulturor të Shqipërisë së pavëmendshme. Megjithatë, identiteti në tërësinë e tij nuk krijohet mbi parametra negativë; ndërtohet mbi vlera, të cilat duhet të krijohen para se të mbrohen. Sido që të jetë, kosovarët tashmë e kanë kuptuar se nuk kanë alternativë tjetër, përveç se të përfshihen në lëvizje kulturore gjithëshqiptare, sepse hapësira e tyre kulturore është tepër e kufizuar, potenciali i tyre kulturor është tepër i kufizuar, alternativat e tjera kulturore i kanë tepër të kufizuara. Zbrazësitë e krijuara për shkak të rrethanave të përmendura më sipër tani janë duke u mbushur me improvizime dhe sajesa krejtësisht afatshkurtra. Pjesa me vlerë e letërsisë së Kosovës synon të integrohet me të Shqipërisë, me botime, me organizim letrar, me vlerësime, me lexues, me të gjitha. Letërsia kosovare pothuajse nuk ekziston më, as si traditë e ndarë, as si përvojë shkrimi. Disa studiues të saj janë përpjekur të improvizojnë një të ashtuquajtur qark letrar të Prishtinës, por as ata nuk e kanë të qartë se kush mund të futet brenda tij, cilat veçanti e diferencojnë dhe cilën përvojë letrare e kultivojnë shkrimtarët përfaqësues. Nëse dikur ka ekzistuar një letërsi e Kosovës, si përvojë e ndarë në kuadër të letërsisë shqipe, tani kjo përvojë shkon drejt unifikimit, sepse,

së pari, kanë pushuar rrethanat e jashtme që e kanë kushtëzuar ekzistimin e saj;

së dyti, përvoja gjuhësore, e tillë çfarë ishte, e krijuar në periudhën e autonomisë, është tretur nën mbishtresimet e tjera;

dhe, së treti, nuk kultivohet më ndonjë tërësi përmbajtësore e diferencuar, e ndërtuar perms referencave metaforike, abstragimeve, aluzioneve, tërthorësive etj. Po kjo mund të thuhet edhe për artet e tjera: ekzistojnë individë krijues që përpiqen të funksionojnë në një ambient të vështirë kulturor, por nuk ekzistojnë shkaqet që do t’i bënin ata të konstituonin një përbashkësi të ndarë.

Abstraksioni si mundësi e shpëtimit nga kufizimet ndëshkuese, si azil ku nuk depërtonin kufizimet politike dhe ideologjike, tani paraqitet i panevojshëm. Në rrethana të reja, abstraksioni duhet të njohë depërtime të reja në fushën e mendimit. Po kjo vlen edhe për të shprehurit metaforik. Korpusi i simboleve të rezistencës dhe të lirisë, i tillë çfarë ishte përdorur dikur, është jofunksional dhe tani duhet të zhvendoset nga një rreth kuptimor në tjetrin, nga plani lokal në atë universal, nga plani real në atë metafizik. Paralelizmat historike, të cilat dikur u përdorën gjerësisht për të krijuar kontekstin aktual të rrëfimit, nuk i shërbejnë më askujt. Vetë Kosova nuk është më metaforë, nuk është as simbol. Është një vend real, ku funksionojnë parametra realë të kuptimeve të bartura ose të drejtpërdrejta.

Në të vërtetë, problemi i Kosovës me letërsinë dhe artet nuk qëndron më në krijimin e ndonjë veçantie identitare. Është interesant se ithtarët e kosovarizmës idetë e tyre i ndërtojnë mbi një parim kontradiktor: në njërën anë janë shumë të zëshëm, madje të zhurmshëm në diferencimin identitar me Shqipërinë edhe përmes kulturës dhe arteve, ndërkohë që janë shumë luajalë ndaj integrimeve të tjera, të krahut të kundërt, qofshin këto edhe integrime rajonale, ose rrugë gjoja më të përshtatshme për integrime europiane. Mbrojtës të kosovarizmës kulturore paraqiten edhe provincialët, të cilët për një kohë jetuan mirë me iluzionin e krijuesve të mëdhenj në hapësirë të vogël. Ata nuk e duan ose i frikësohen konkurrencës së hapësirës së përbashkët kulturore shqiptare. Në ngushtësinë e hapësirës kulturore ata gjejnë kompensim për mungesat e veta, por njëkohësisht i realizojnë disa privilegje. (Braktisja e parimeve perms privilegjeve është sprovuar edhe më parë. Ta zëmë, pas vitit 1981, nga programet mësimore të shkollave në Kosovë u kërkua të hiqeshin të ashtuquajturat përmbajtje nacionaliste, ku, përveç shkrimtarëve të Shqipërisë, përfshiheshin edhe disa krijime të shkrimtarëve të Rilindjes. Që të mbështeteshin këto ndryshime edhe nga shkrimtarët, pushteti përdori një taktikë djallëzore, por naive: futi në programet mësimore shumë përmbajtje të reja të shkrimtarëve të Kosovës. Një numër syresh, kur e panë se fushata antishqiptare mund t’iu sillte privilegje, i pranuan në heshtje programet e reja të letërsisë.)

Pra, kultura dhe artet në Kosovë, me rrjedhën e tyre të natyrshme shkojnë drejt krijimit të një hapësire të përbashkët kulturore shqiptare, si treg unik kulturor. Kundër këtij procesi janë ithtarët e kosovarizmës kulturore, të cilët janë duke ndihmuar në të gjitha mënyrat që Kosova të vuajë një çrregullim të madh kulturor. Në emër të veçantive kulturore të Kosovës, ata synojnë zhbërjen e njësisë kulturore kombëtare. Paradoksalisht ata mbështesin krijimin e tregjeve unike të hapësirave më të gjëra rajonale dhe europiane, ndërkohë që janë kundër tregut unik kulturor shqiptar. Kultura e Kosovës tashmë ka filluar ta vuajë ngushtësinë e tregut të saj. Më anë tjetër, për shkak të mungesave në emancipim, për shkak të mungesës së traditës, por edhe për shkak të përmbajtjeve të papërshtatshme kulturore dhe zërave disonantë, recipienti i Kosovës nga një recipient i munguar gradualisht po kthehet në recipient refuzues. Po kaq të dëmshme për kulturën e Kosovës kanë qenë ndërhyrjet e fondacioneve të jashtme, të cilat, më një anë, kulturën e Kosovës e kanë perceptuar vetëm si trashëgimi historike ose etnografike, pra si një relikte muzeore dhe jo si një veprimtari aktive, dinamike. Më anë tjetër, janë pikërisht këto fondacione që tashmë janë duke e shtyrë pothuajse dhunshëm kulturën e Kosovës drejt hapësirës së rikrijuar kulturore jugosllave, ku ajo nuk e ka pasur vendin as atëherë kur Jugosllavia ishte shtet i vërtetë.