Jeronim De Rada: RAPSODI TË NJË POEME ARBËRESHE
RAPSODI TË NJË POEME ARBËRESHE
Mbledhur në kolonitë e Arbëreshëve të Italisë nga Jeronim De Rada
Ktheu në shqipen e sotme Agim Mato
LIBRI I PARË
- ZOGA SQEPVERDHË
Bleva kyçe të shurdhëta
e në natëzën e errët
hapa derën e Skllavunit,
hyra thellë ndër dhomat
të ndriçuara nga hëna,
vodha vashëzën nga shtrati
zhveshur në të linjta.
Asndonjëri nuk më pa,
veçse zoga sqepëverdhë.
-Mori zoga sqepverdhë,
shih se mos më kallëzon,
se unë e di ku ke folenë,
vete e ta shkallmoj,
unë e di ku ti kullot,
vete e ta përcëlloj.
- LULE TË BARDHA
Ngritën një shatorre
duart e Faties së bardhë.
Fletët qenë mëndafsh i hollë,
me t’ argjend yjet e natës;
dhe afshi që i frynte brenda
qe pasion e prehje.
Atje vajza luante
e butë, me një bir zoti.
Nga sytë që i hidhte trimi
u dritësua ajri;
nga gaz’i vajzës që e ndillte
lulëzoi kumbulla
dhe mbi strehën e qëndisur
lule të bardha hodhi.
- LUANTE NJË VAJZË
Luante një vajzë me një mollë,
e hidhte përpjetë, e priste në gji.
- MJEGULLA
Malet e Pjetër Shtrorit
ngarkoheshin aq me borë
sa me shi e mjegull të dendur.
Mjegulla ngriti folenë
dhe foleja që ngriti
e pleksur qe me xhufka ari,
vezët që u ul e bëri
ishin flluska të arta;
zogjtë, pra, që nxori nga vezët
të artë e kishin lafshën
edhe krahët të argjenda.
Kur kënduan ata zogj,
era që shkonte nëpër fletë
qëndroi dhe dëgjonte
të kënduarit në qiell,
atë këngë aq të ëndshme,
sa prehej dhe e dëgjonte
e bija e Mizistratit
tek rrinte edhe thurte
qilimin me katër fletë.
Zonja tek e para faqe
qëndisi të zotin e saj
me të gjithë argatët pas,
pastaj tek e dyta faqe
më qëndisi veten
me shërbëtoret rrotull,
ajo tek e treta faqe
më qëndisi diellin
me të gjitha rrezet e tij;
po tek e katërta faqe
më qëndisi atëherë
vajzën e saj të bardhë
të rrethuar (siç është perëndeshë)
me yjet, që nga fshati
i sheh te mbrëmja e saj.
Dhe i mbështolli me mjegullën
tek hapnin gjethet zogjtë
që nga vezët nxori
dhe së thelli ashtu këndonin,
shtëpitë me hare i mbushnin.
- NERËNXA
Ku mbiu, ku mbiu nerënxa?
Mbiu në zall të detit.
Asnjeri nuk u kujdes
veç e bija e zotit të madh,
që pa zbardhur dita vinte,
e plehëronte dhe e ujiste,
pastaj ulej i këndonte:
-Rritmu, ti nerënxa ime,
hidhe shtatin shpejt përpjetë
hapi degët mbushur gjethe
dhe më bëj hije të dendur
për bujar e bujaresha.-
Sa e vogël qe nerënxa,
aq të madhe e bëri hijen
ku zot i madh vuri tryezat
dhe martoi të bijëzën.
Ishin zotërinj e zonja
mbi mbulesat e mëndafshta.
Rrinin rrotull shërbëtorët
dhe u binin kitarave
duke ngrënë e duke pirë;
secili zot shpatën në brez,
secila zonjë kish në krah
një vashëzë si hënë,
e në dorë djalë të bukur;
secila vajzë një unazë,
secili djalë një nerënxë
në ajrin e detit.
- MOS E NËM
Eh, biri i Fugies,
duke bredhur rrugë më rrugë
me kësulën përmbi sy,
qëlloi nerënxën
e m’i ra të bukurës
në dorë e në llërë
tek më rrinte e qëndiste
e kumbisur xhamave,
xhamave të dritares.
U tremb vajza e u zbeh,
por e ëma u përgjigj:
-Tu thaftë dora, i lumi trim,
që m’i re bijës sime
në dorë e në llërë –
-Mos e nëm ti zonja mëmë,
as që pa e as nuk deshi –
e në të qeshur djalin vërejti.
- E PUTHURA
Lart, në majën e një mali
ish një shesh me një arrë.
Atje bridhnin zanat,
zanat dhe dreqërit;
bënin më shumë keq se mirë.
Ndodhi që shkoi atje
një vajzë që s’e dinte.
Zanat e rrethuan,
e rrethuan dhe e mbajtën
dy vjet e nëntë ditë,
e pastaj në shpi u gjend.
Një trim pas një zogu
shkoi gjer në atë shesh,
ku e rrethuan dreqërit,
e rrethuan dhe e mbajtën
dy vjet e nëntë ditë
e pastaj në shpi u gjet.
Kur u panë në kishë të dielën
u njohën dhe u lutën.
Aty këtu trimi t’i fliste,
t’i fliste e ta desh,
gjersa u takuan vetëm,
u takuan ndanë një lumi.
Trimi e zu e më e puthi,
e puthi në buzët
e në të dyja faqet.
Vajza gjithë e skuqur
në ujë vërviti faqen
dhe lau të puthurën,
po më skuqi ujët.
Kur nga fshati, që së poshtmi,
dolën gratë të lanin teshat,
në vend që të zbardhnin,
skuqeshin të linjtat që lanin,
kopshtet që ujiteshin,
nxirrnin fletë të kuqe,
zogjtë që pinin ujë
humbnin vërshëllimën.
- DALLGA NË ANË I NXORI
Dallga në anë i nxori
trimat që notonin
në mes të detit
në një ditë vere,
po trimin e së bukurës
në anë nuk e nxori.
Të gjithë thirrën në një gojë:
-Shënmëri, mbyte!
E dëgjoi e bukura,
u ngrit e zbardhur krejt
duke lidhur shaminë
edhe shpejt u hodh në ujë,
e arriti trimin e saj.
-O ti trim, i lumi trim,
cili gju ti t’u mpi?
Cili krah t’u përdrodh?
-As krahu nuk m’u përdrodh,
as gjuri nuk m’u mpi
po desha të provoja
zemrën e shokëve të mi.
E kthjellët vajza iku
me trimin e saj përdore.
- DURO ZEMËR
Duro zemër e duro
sa duroi mali me borë.
- VINTE NJË TRIM ZALLIT TË LUMIT
Vinte një trim zallit lumit,
vinte duke shëtitur.
I foli një dallëndyshe:
-Në daç shëtit, ti trim,
në daç mos shëtit,
edhe këtë muaj e tjetrin
pastaj dora do të mpihet,
edhe gjuri do të sëmuret-
-E nga e di ti, e mjera zogë,
fatin e njeriut mbi dhe?
-Fluturoj në qiell unë
edhe shoh për poshtë e larg.
-E ç’i pe fatit tim?
Pashë një mal të lartë, të lartë,
asnjeri s’mund ta përshkonte.
Qeni turk e shkeli e shkoi,
shkeli e shkoi e bëri shesh.
Në atë shesh të hapur
mbiu një kokërr pjeshkë.
Vete e vjen plaku i zeshkët
tani me ar e bujari,
vete e vjen nga Venetia,
farefisi shumë i ndih
gjersa pjeshkën ai të mbledhë,
t’i prehet në hije.
- PLEQËROI ALI BEGU
Pleqëroi Ali Begu
me të gjithë shokët e tij,
të shkojë t’i bënte dhunë
një bujari arbëresh.
Kunatës së Milo Shinit,
asaj zonje aq të rëndë
fjalët gjithë në vesh i ranë
edhe natën gjumi s’e zinte
nëpër dhoma lartë e poshtë.
Pra, një ditë gjëmë të largëta
ndjeu e bukura përbrenda!
Hap dritaret e argjendta
dhe si erë shkoi te kunati.
-Milo Shin, kunati im,
gjinde e madhe ne na vjen,
kuaj dëgjoj që hingëllijnë,
patkonj që trokëllijnë,
shpata që tringëllijnë;
thonë se zoti Ali beg
vjen zotrote të të vrasë
edhe mua të më rrëmbejë.
-E bardha kunata ime,
merri çelësat ti në dorë,
zdrigju poshtë në qilare,
hidhëm verë nga fuçitë
e pastaj mbyllu në dhoma.-
Mori ai kupën me verë
si dhe shpatën që ndjell lot,
kalëroi murgjarin
i del përpara Ali begut.
-Mirësevjen, kushdo që vjen –
-Të vjen zoti Ali Beg-
-Mirësevjen Ali beg,
thuamë, zemra pse të solli,
do ti kupën me verë
apo shpatën që ndjell lot?
-As dua kupën me verë,
as dhe shpatën që ndjell lot,
dua tët kunatë ta marr.-
Trimi gjithë i prushëzuar
piu kupënë me verë,
nxori më pas shpatën
dhe i shpoi zemrën;
u hodh mbi shokët e tij,
ca i vrau, ca i preu,
i vetëm në mes të tregut
dhe ju kthye Ali Begut,
mori kokën e ja preu
dhe majë shpatës e nguli.
Foli gjuha e Ali Begut,
prej andej e helmuar:
-Pastë fatin që më gjeti
kush zileps gruan e tjetrit.
- LUTI VASHA
Luti vasha të madhin zot
të binin tri pika shi
mos t’i vejë trimi në luftë.
Trimi – Lutesh kot, ti moj vashë
s’ka asgjë që të më mbajë,
në mos sot, patjetër nesër
unë në luftë do të vete.
Vasha – Po aty ku do të shkosh
kush tryezën do ta shtrojë
me mbulesa prej mëndafshi
siç ishe mësuar?-
Trimi – Në atë dhe ku do të vete
tryeza mua do më shtrohet
po ashtu edhe më mirë.-
Vasha – Në më merr me vete mua
shtratin vet do ta shkrif
dhe tryezën do ta shtroj
siç i bëj vetëm unë.
Trimi – Në atë dhe ku do të vete
shtrati mua do më shkrifet
si nga ti edhe më mirë.
Vasha – Atëherë merr nëmën time:
vafsh ti zot e u martofsh,
gjetsh nuse të voglën,
vjehrrën, magjistaren,
që të të magjepsi kalin
ashtu si kalin edhe veten.
Nderin humbur në shokë,
m’u kthefsh ti përsëri
në katundin nga po ikën.
Mua të më gjesh martuar
me një djalë në duar
dhe ta tretsha zemrën,
siç ma plase timen.
- KISHA VËNË UNË KURTHIN
Kisha vënë unë kurthin,
kurthin me nëntë shokë,
kur vajta pa gdhirë,
kurthin nuk e çova,
sepse pashë tek vinin,
vinin me nëntë pela,
nëntë pela e nëntë shalë
e të dhjetën një vashë.
Udhës pra nga vinim
unë përkrah asaj vajze
duke nxjerrë e terur lot,
pranë një gryke na del para
pararojë e Arminoit.
-Ku i vodhët këto pela,
këto pela edhe shala?-
-Këto pela e këto shala
asgjëkundi nuk i vodhëm,
se këto janë pajë,
pajë e kunetërve të mi,
dhe kjo vashë është ime zonjë.-
Shkoni pra me zotin tuaj!
- KRYELARTA
Gjëmoi, gjëmoi mali,
më gjëmoi nëntë herë
edhe hodhi nëntë bora,
pastaj dita u hap.
Shkrepën po aq diej
dhe e shkrinë borën
dhe zbuluan borzilokun,
dhjozmën dhe manxuranin.
Doli vasha me nëntë shërbyese
të tëharnin shafranin,
dhjozmën dhe manxuranë,
bënin tufa dhe i hidhnin në udhë.
Andej shkonin ushtarët.
Shkoi ushtari i parë
tufë me lule nuk mori,
shkoi ushtari i dytë
tufë me lule nuk mori;
pastaj shkoi i pari i tyre
ktheu kalin e i shkeli.
Ajo kryelarta vajzë
atëherë zuri dhe e nëmi:
-Nga që shkele lulet e mia,
zot t’u shoftë trimëria,
plastë kali në grazhd,
i rëntë zalia në kuvende
vajzës që ti zgjodhe vet
e ta hëngërt dheu.
– Si më nëme mua, zonjë,
më ler të të them unë ti:
së shpejti të martoftë yt at
jo larg, as afër
po përtej detit.
Si të ngelesh me barrë
e dy djem të më bësh;
kur të vish për herë të parë
në shtëpi te nëna jote
u ngriftë një stuhi e keqe
në mes të detit
edhe hiftë në anije dallga
e të rrëmbeftë përpara djepin,
djepin e djalit të parë
e ta mbyttë para syve.
Kur të zbresësh, pra, në breg
daltë ulkonja e maleve
e të rrëmbeftë me dhëmbë
ndër duar të dytin
dhe të lënshin ty të varfër
ashtu si më bëre mua.
- TESTAMENT
Atje tej te fushë e luftës
dukej një tym i zi;
po ai s’ ish tym i zi,
po më ish trim i ri,
trim i ri e i plagosur,
që i avullohej gjaku
edhe goja i ligjëronte,
ligjëronte me shokët:
-O ju shokënit e mi,
kur t’veni te mëma ime,
të vërtetën ju mos i thoni,
se pranë zjarrit në u gjentë
bie brenda edhe digjet.
Por ju shokënit e mi
te zonja ime kur të shkoni
të vërtetën ia thoni;
të marrë krëhrin e të krihet
ulur tek pasqyra,
tri pëllëmbë ta bëje gërshetin,
pastaj të dalë në derë,
të ngijë sytë tek ajo re
porsi pela e pa fre.
- ISH NJË NËNË
Ish një nënë e vetme,
kish një bir të vetëm
që e lante, e pastronte
e në shkollë e dërgonte.
Dhaskali që e mësonte
e rrihte, e qortonte,
gjersa në burg e çoi.
Burgu i largët ish,
i largët, në një breg deti.
Asnjeri andej nuk shkonte,
veçse një lloj zogu.
-Ç’lloj zogjsh, jeni ju?
-Jemi një lloj zogjsh.
-Mos jeni gjë nga dheu ynë?
-T’atij dheu ne nuk jemi,
porse aty ne do të vemi.
-Dua t’u jap një fije letër.
-Jemi zogj e s’e mbajmë dot.
-Ta lidh te pendët.
Kur të shkoni te dera ime,
atje është një ulli,
shplodhu majë atij ulliri,
tund e shkundi pendët
sa të bjerë letra ime.
Del nëna që pa gdhirë
për karshi me këta male
e më sheh copën letër,
e merr ta lexojnë të diturit.
-Solla këtë fije letër.
-Kjo është letra e tët biri,
edhe thotë se yt bir do vijë
kur të bëhet deti vreshtë,
atëherë vjen yt bir,
kur të bëjë lisi arra,
atëherë vjen yt bir.
- KOSTANDINI E GARENTINA
Ish një nënë shumë e mirë,
kish nëntë djem të hijshëm
e të dhjetën një vashë,
me emrin Garentinë,
për të cilën vinin radhë
bij zotrish e bujarësh
kush me të krushqi të lidhte.
Po ja, erdh një trim i largët,
e s’e deshën kaq mërguar
e jëma me vëllezërit,
vetëm donte e u lutej
vëllai i vogël Kostandin.
-Bëje, nënë, këtë krushqi!-
-Kostandin, o biri im,
pse jep fjalën, pse premton,
që kaq larg do të ma çosh?
Se në e desha për gëzime,
për gëzime s’do ta kem,
se në e desha dhe për helme,
dhe për helme s’do ta kem.
-Shkoj unë vet për të ta sjellur!
E martuan Garentinën.
Erdhi një vit i rëndë, i keq,
dhe i korri asaj zonje
nëntë bijtë tek një luadh.
Ajo veshi në të zeza
ashtu si veten dhe shtëpinë.
Kur e shtuna në përshpirtje
i mblodhi të krishterët,
shkoi e vate ajo në kishë,
ku kish varret e të bijve.
Dhe përsipër çdo varri,
çdo varri të bijve të saj
ndezi e vuri nga një qiri
dhe secilin e vajtoi,
po tek varri i Kostandinit,
dy qirinj e dy vajtime:
-Kostandin, o biri im,
ku është besa që më dhe,
se do sillje Garentinën,
Garentinën, motrën tënde?
Besa jote nën dhe.-
Si u ngrys e u mbyll kisha,
përmes dritës së qirinjve
Kostandini u ngre nga varri.
Rrasa që mbulonte varrin
u bë një kalë i brimtë
me velenxë të zezë mbi vithe;
unazat që mbanin gurin
u bënë frerë të argjendtë.
Sa i hipi, u bë erë
dhe arriti në të gdhirë
tek shtëpia e së motrës.
Pa në shesh para pallatit
bijtë e së motrës,
që ndiqnin dallëndyshet.
-Ku vate zonja jot ëmë?
-Kostandin, o zoti lalë,
është tek vallja për nën fshat.-
Shkoi tek e para valle,
-Vasha, të bukura jini,
porse hije për mua s’kini-
U qas e i pyeti:
– Këndellu, e bardha vashë,
është me ju, Garentina,
Garentina, motra ime?
-Nga përpara se e sheh
me xhoken që xixëllin
e me cohën kadifeje-
Shkoi tek e dyta valle
dhe të pyeste u afrua:
-Kostandin, vëllai im,-
-Garentinë, eja të vemi,
eja të vemi në shtëpi.-
-Po thuajmë, vëllai im,
se në nisem unë për helme,
shkoj e vishem në të zeza:
se në nisem për gëzime,
shkoj e marr stolitë e mira.-
-Udhëto si të zu hera.
E vuri në vithe të kalit.
Ec e ec udhës së gjatë
heshtjen prishi Garentina:
-Kostandin, vëllai im,
një shenjë të keqe unë shoh,
krahët e tu të gjerë
i ka mbuluar myku.-
-Garentinë, motërza ime,
tymi i dufeqeve
krahët mi mjegulloi.-
-Kostandin, vëllai im,
tjetër shenjë të keqe shoh:
flokët e tua kaçurela
tretur janë e bërë pluhur.-
-Garentinë, motërza ime,
sytë të bëjnë nga tisi
që përhapin udhët.-
-Kostandin, vëllai im,
pse vëllezërit e mi të ndritur
dhe fëmijtë e zotit lalë
nuk po shoh që të na presin?
-Garentinë, motërza ime,
janë atje, përtej në vallet
dhe nuk prisnin që të vinim.-
-Po një shenjë të keqe shoh:
Dritaret e shtëpisë sonë,
janë mbuluar nga bari-
-Ato nga deti, ne i mbyllëm,
se ish moti shumë i vrërët.-
Edhe mbërritën gjer tek kisha.
-Lemë të hyj në kishë të lutem.
Vetëm shkallëve u ngjit lartë
të arrinte tek e jëma.
-Hape derën, mëma ime.-
-Kush më je ti tek dera?-
-Zonja mëmë, jam Garentina.-
-Shporru tutje, bushtra vdekje,
që më more nëntë djem
dhe me zërin e sime bije
erdhe të më marrësh mua.
-Oh, hapma derën, zonja mëmë,
Garentina vet unë jam.-
-Kush të solli, bija ime?-
-Mua më solli Kostandini,
Kostandini, im vëlla.
-Kostandini, po ku është?-
-Në kishë hyri që të lutet-
E jëma hapi portën krejt.
-Kostandini im ka vdekur!-
E u mba e jëma tek e bija,
e u mba e bija tek e jëma,
frymën dhanë që të dyja.
- VEMI MOTËRZË NË KRUA
-Vemi, motërzë në krua?
-Pritëm motër se po vij.
Vucën ta marr unë në dorë,
litarin ta bëj kurorë.-
Në atë krua që ato vanë
ish një ferrë dushku të njomë,
në atë ferrë një lajthi.
-Gjersa të mbushet vuca,
atje poshtë në atë lajthi
ngjitu, motër, këput nja dy.-
Si ranë në qetësi luginat!
Fshati i gjithë doli andej
nga vjen ushtri e Skënderbeut.
Vajza zgjaste këmbën,
trimi zgjaste dorën
dhe i zuri këmbën.
Vajza dha një ulërimë.
E ndjeu i jati në kuvend,
i vëllai në roliet,
e jëma në vallet
e haresë së Skënderbeut.
Thanë të gjithë me një gojë:
-Në është gjarpër që e zuri,
ka në fushë plot lëpusha,
në është dorë që e ngau,
ajo e do për vete.
- NË SYTË E TU
Në sytë e tu e shoh unë, vashë,
se do të bredhësh ti me mua.
Herët, në të gdhirë
merr litarin dhe sopatën,
bëj sikur do shkosh për shkarpa,
ndërsa unë do të marr pushkën,
të bëj sikur shkoj për gjah,
dalim tek murrizet.-
Vajza më të zbardhur,
mori litar e sopatë
e doli përroit lart
në një kohë me trimin.
Brodhën atje sa deshën,
brodhën gjithë ditën,
pastaj në të errur
mori vajza malin
e më bëri shkarpat.
Trimi mori fushat
e vrau shaptoren.
Kur në mbrëmje u mblodh
nëna qortoi vajzën:
-Pse vonove, bija ime?-
-Më zu ferra këmbën-
-E djegtë zjarri atë ferrë!-
-Të djegtë ti, nëna ime.
Si e deshe ti plakun tënd
e dua dhe unë trimin e ri.
- FRYN VERIU
Bije shi e bije borë
doli vashëza të lajë,
çau akullin me këmbë,
i ngjitej bora ndër duar,
duke u hedhur në ajër.
Pastaj fryu veriu i ftohtë
dhe i mori shaminë e hollë.
Atëloshi vajti e ngriti.
-Kthehu bijë, kthehu në shtëpi,
gjithë jeta u nxi.
——————-
© Botimet MILOSAO
Rruga “Skanderbeg”Tel & Fax: 0852 2964 Mobile: 0692071360
E mail: agimmato@yahoo.it