Sami Frashëri: Bota njerëzore dhe fetë
Sami Frashëri (1850-1904) ishte iluministi, pra përndritësi, i parë dhe për shumë kohë i vetëm në Perandorinë Osmane. Meqë jetonte në zemër të errësirës, ai u detyrua rregullisht qe të lajë gojën me lavde fesë, shpesh herë në formë panteizmi a deizmi. Por Sami Frashëri ishte i frymëzuar nga ateisti publik francez Voltaire, të cilin e admironte pa masë, e të cilin e kopjoi në tentimin e vet gjigand për të krijua një enciklopedi, pra një libër që përmbledh gjithë dijen e njohur të botës. Në çaste sinqeriteti Sami Frashëri pranonte hapur se feja është marrëzi. Citati më poshtë, shkëputur nga Esatir (shqip: ‘Mitet’) botuar në Stamboll më 1878, është një shembull klasik i stilit të mençur të Sami Frashërit. Ai analizon e zhvesh të gjitha fetë gjer tek fetë abrahamike, duke u kujdesur që të mos egërsojë së tepërmi klerin islamik.
————
Esatir është një libër “hyrës” që citon shembuj nga mitologjitë e civilizimeve të ndryshme që kanë lënë gjurmë në historinë botërore. Esatir, një nga librat e parë të botuar në këtë fushë në vendin tonë, është një vepër e neglizhuar për shumë vite nga Şemseddin Sami, një shkrimtar i gjithanshëm dhe shumë i larmishëm. Padyshim, pas kësaj pune, shumë vepra u shkruan për fetë joislame, mitologjinë e tyre dhe historinë e feve.
Sidoqoftë, dhjetëra vepra të botuara pas Esatir nuk e eleminuan tiparin e Esatirit për të qenë klasik. Pas mitologjisë greke dhe romake, mitologjia që Samiu i jep vendin më të madh në vepër është mitologjia indiane. Përveç këtyre, autori ynë ndalet gjithashtu në mitologjitë egjiptiane, fenikase, asiriane, siriane, persiane, skitiane, etruske, skandinave dhe japoneze dhe jep informacione rreth tyre.