Saga e vllehëve në romanin e Thanas Medit

Një nga jehonat e para të botimit në Rumanisht të romanit “Fjala e fundit e Sokrat Bubës” nga shkrimtari Thanas Medi, fituesi i çmimit të madh për letërsinë, të ofruar nga Ministria Shqiptare e Kulturës. – nga Christian Crăciun –

LIBRI I VLLEHËVE

– Por edhe për të thënë, se një popull vdes, kur i vdes shpirti-

Le të pranojmë se në lidhje me vllehët e Ballkanit, të përhapur pothuajse në të gjitha vendet e kësaj zone gjeografike, ne dimë në fakt vetëm disa gjëra të përgjithshme. Dhe këto, mjaft sipërfaqësore. S’mund të ndodhte ndryshe, përderisa këta, “të pakënaqurit e Ballkanit”, janë sot gati të zhdukur nga historia. Shkrimtari shqiptar me origjinë arumune, Thanas Medi, na ofron tani me një roman të përsosur një “travail du deuil”. Një ushtrim për të rikuperuar, rifituar kujtesën e këtij kombi të harruar. Duke zhvilluar natyrshëm gjithë materien me të cilën funksionon një roman:epika, miti, historia, antropologjia, psikologjia, politika, etnologjia dhe, natyrisht, mbi të gjitha tregimi. Përralla.

Vllehët e kasolleve me kashtë, një popull që lëviz nëpër male, me tufat e bagëtive të tyre, përshkruhet me një nerv të gjallë e ndjeshmëri të lartë nga autori. Në roman është kapur në mënyrë të shkëlqyer, momenti kur historia ndryshon. I asimilon, i “modernizon” ata, duke zhdukur në fakt identitetin e tyre. Romani dhe përralla e tij, është sigurisht dhe një hymn për dashurinë, në kuptimin e gjerë të fjalës. Dy fise të mëdha, Buba dhe Koleba, lidhen në krushqi përmes premtimit, (amanetin nuk e tret as dheu), të fëmijëve të tyre: Sokratit dhe Katerinës. Ky institucion shpirtëror e shoqëror i “premtimit” të fëmijëve, i cili mund të duket primitiv për mendimin tonë të ngurtë, është në fakt mënyrë mbijetese. Është pasqyra e një historie të shkëlqyer të “dashurisë dhe vdekjes”. Për atë komunitet, nuk sjell asgjë tragjike, sjell vetëm forcë, solidaritet e unitet. I gjithë rrëfimi është në vetvete një provë e gjallë, e drejtpërdrejtë e këtij uniteti. Martesa e siguruar nga gjyshet, edhe pse nuk do të ndodh në realitet, mbetet një histori e pazakontë dashurie me zanafillë epike. E cila, e gjendur në kolaps historie, shtypet nga forcat e errëta të kohës.

Na tërheq vëmendjen një personazh i ndërtuar mjeshtërisht, mësuesi i gjuhës Riza Kërpi. Ai është një nga të tjerët, i do dhe i mëshiron vllehët, dëshiron të shkruaj për ata, të bëjë një “autopsi” të njerëzve të malit, ndërsa janë duke u zhdukur. Një elegji monografike, një libër…mbase ky që ne po lexojmë tani. Për zakonet e tyre, ritualet, kostumet. Për mesazhet njerëzore që përcjellin këngët e tyre. Kemi të bëjmë me një popull të trishtuar, që ndjehet i privuar nga vetja dhe i harruar nga të tjerët. Trishtim, që mund t’u lexohet fare lehtë në fytyra: “rridhte nëpër kanalet e rrudhave, si shiu”.

Nga ana tjetër, shikojmë sesi dy fëmijët rriten dhe, në të njëjtën kohë, sesi kombi ndryshon nën presionin e historisë. Rrëfehet lënia e malit, Bufit, dhe vendosja pranë fshatit shqiptar. Që ka muze, por që atij i mungon stenda për vllehët. Tregohet procesi i asimilimit “dashamirës”, paqësor. Ku vajzat vllahe nuk do veshin kostumet e tyre, por të të tjerëve. Nuk do këndojnë këngët e tyre, por të të tjerëve. Flitet për mbrëmjet e rinisë, ku mësohet foks, sepse qeveria urdhëroi që vllehët të argëtohen. Fustanet e reja, të blera apo të qepura, zënë vendin e veshjeve të vjetra. Atje ku qe ikona e një shenjti, vihet portreti i udhëheqësit…

Katerina, (dhimbja e quajtur Katerina), është një bukuri që shqetëson, huton menjëherë çdo njeri, një flakë që djeg e vetë digjet. Sokrati është njeriu i betuar, i fejuari nga foshnjëria, skllav absolut i dashurisë për Katerinën, emrin e së cilës e tha vetëm njëherë, përpara togës së ekzekutimit. Personazhet janë të gjithë të gdhendur bukur, por me të vërtetë përrallore janë gratë e moshuara. Rrënjët e këtij populli të rënuar. Arhonda Buba, ajo që flet me të vdekurit e i zbon nga oborri kur e teprojnë, “të gozhdonte me sy, aqsa të gozhdonte dhe me zë”. Të forta e me cilësi të spikatura vetjake, dhe gratë e tjera, të vjetra, ato që mbanin në grusht familjen, fijet e jetës apo të vdekjes. Urimet që vllehët i bënin njeri-tjetrit, i kam parë si poezi, si këngë pa të cilat ata nuk mund të jetonin. Kurse tërheqja e Arhondës nga gëzimet e të rinjve, është vetë e vjetra që humbet terren. Pra, po vdes kjo botë mistike, unike, e artikuluar nga miti, natyra dhe ritualizmi. Njëherazi, e bukur dhe e papërsëritshme…

Kemi të bëjmë pra, me një roman emocionues, anamnetik për zhdukjen e një grupi etnik. Dhe një mënyre jetese. Shkruar me solemnitet, vetëngushëllim dhe ndjenjë të lartë të detyrës. “Fjala e fundit e Sokrat Bubës”, është një klithmë dashurie. Është emri i shqiptuar vetëm njëherë. Por emri mendohet edhe si lëkurë që të shpëton nga vdekja kur ndryshohet, dhe lëkura do të thotë trup..Ky roman është trupi i vonuar i tregimeve të vjetra. “Që në fillim, Rizai pati përshtypjen se vllehëve u imponohej një si qefin a qivur mjegullor, për të cilin dinin të gjithë, por që shoqërohej njëkohësisht nga heshtja e të gjithëve. Dhe, midis prirjeve për ta nxjerrë nga mjegulla ose për ta varrosur, preferohej varrimi mjegullor, si zgjidhja më e mirë për të gjithë. Dhe më e keqja për vetë vllehët”…

Ky roman është si një vajtim pas kësaj varrosjeje të heshtur, (sintagmë përfundimtare), ku ” vajtocat dinin si duhej qarë, që të tjerët të mësonin si duhej jetuar”…

Kristian Krëciun është shkrimtar rumun, kritik letrar, eseist..me doktoraturë mbi Emineskun, referuar dhe poezisë madhështore “Memento Mori”, (lat. “Mos harro se do të vdesësh”). Shkrimet e tij dallohen për mprehtësinë e gjykimit, thellësinë, kthjelltësinë dhe arsyetimin e paanshëm. Ai njihet si një nga adhuruesit e mëdhenj të librit.