Autobiografia e Musine Kokalarit te libri “Jeta ime universitare”

Prof. asoc. dr. Bavjola Shatro

Ky artikull është një variant i zgjeruar dhe i ripunuar i kumtesës ‘Proza natyrale e jetës së përditshme’ mbajtur në simpoziumin shkencor Musine, Muza ime, organizuar në 9 maj 2018 në Universitetin “Aleksandër Moisiu”, nga Friedrich Ebert Stiftung Albania dhe Muzeu Kokalari. Duke besuar se puna për veprën dhe personalitetin e Musine Kokalarit është një detyrim shkencor dhe moral, ky artikull është për ne hapi i parë i një punë të mëtejme rreth kësaj figure të rëndësishme dhe me dimension ndërkombëtar të kulturës shqiptare. Veçanërisht sepse përqendrohet te Musine Kokalari, këtë artikull, të parin pas shumë vitesh shkruar në gjuhën shqipe dhe për një revistë studimore të hapësirës shqiptare, ia kushtojmë si një shenjë të përulur respekti studiuesit Robert Elsie. Për vite me radhë, në bibliotekat e shumë universiteteve europiane dhe amerikane ku kam studiuar e punuar, veprat e këtij autori mbi letërsinë tonë ishin ndër më kryesoret e ndonjëherë të vetmet referenca. Në përkushtimin e tij për t’i çuar botës letërsinë shqipe, ai mbetet një shembull njëherësh frymëzues dhe sfidues, së pari për albanologët shqiptarë.

Hyrje

Historia e letërsisë botërore duket se ka provuar shumë here një fakt që përbën përherë interes të jashtëzakonshëm për studiuesit letrarë dhe jo vetëm për ta. Në çdo letërsi, në periudha apo momente të caktuara të zhvillimit të tyre, shfaqen fenomene të cilat e vënë në pikëpyetje, e sfidojnë dhe, më së fundi, e ndryshojnë―ndonjëherë rrënjësisht―rendin apo status quo-në e pranuar të procesit letrar në atë letërsi. Kur këto fenomene shfaqen, mund të thuhet me plotgojë se letërsia ripohon fuqishëm thelbin e saj: të qenit një mënyrë unike e të vënit në pikëpyetje, e të vëzhguarit dhe e të njohurit të vetes dhe botës. Në letërsinë shqipe, fenomene të tilla nuk kanë munguar, por ndër më mbresëlënësit është (ri)shfaqja e emrit dhe e veprës së Musine Kokalarit.

Pas rënies së komunizmit në Shqipëri, ky personalitet i letërsisë dhe i kulturës shqiptare ka nisur të marrë vëmendjen e pritshme e të domosdoshme ndërsa përfaqëson, veç të tjerash, një model të papërsëritshëm të dinjitetit dhe integritet njerëzor e intelektual. M. Kokalari duket se ka fituar tiparet e një role model në kulturën shqiptare. Megjithatë, janë një sërë aspektesh të figurës dhe veprës së Musinesë që kërkojnë ende studim të imtësishëm e sistematik nën orientimin teorik të fushave të veçanta të studimeve letrare dhe kulturore. Një prej këtyre aspekteve lidhet me shkrimin e saj autobiografik, i cili për vetë natyrën e tij përbën një nyjë ku takohen e shpërfaqen si rrallëkund njeriu, gruaja, intelektualja, shkrimtarja. Kjo është arsyeja pse pjesa e parë e këtij artikulli do të përqendrohet kryesisht në planin teorik tek i cili do të mbështetemi për t’iu qasur shkrimit autobiografik të M. Kokalarit. Më tej do të vijohet me një vështrim në vetë tekstin e Musinesë dhe në disa veçori të tij.

Memuari dhe shkrimi autobiografik në studimet letrare bashkëkohore

Të qenit e para, në shumçka në terrenin e pashtruar e të mundimshëm të letërsisë e të kulturës tonë, është një përcaktim që i shkon plotësisht për shtat Musine Kokalarit, si në planin e studimit letrar, të veprimtarisë intelektuale e politike, por edhe në modelin e intelektuales që gdhendi një herë e përgjithmonë. Mes gjithë drejtimeve në të cilat ajo qe dhe mbetet e para, ajo mund të konsiderohet deri tani edhe si e para autore grua e një shkrimi autobiografik të plotë e të një niveli të lartë, në letërsinë tonë.

Pikërisht dhe që këtu bëhen bashkë disa elemente që kërkojnë studim të hollësishëm. I tillë është, së pari, zhanri në fjalë, shkrimi autobiografik, që në studimet letrare në Perëndim ka fitur terren në mënyrë të paimagjinueshme sidomos në dekadat e fundit dhe vijon të përpunohet teorikisht nga disa prej studiuesve më në zë të kohës sonë. Disa elemente të tjera, rreth të cilëve shkrimi i Musinese nxit një studim të imtësishëm janë edhe raporti i shkrimtares grua me vetveten në perspektivën e memuaristikës, llojet e shkrimit autobiografik, kufijtë mes tyre dhe vendi i memuarit në këtë qerthull, vlera e këtyre shkrimeve në letërsinë e kulturën tonë etj. Vetë saktësimet terminologjike, zhanër, nënzhanër, lloj, shkrim etj. dhe mundësitë e kufizuara, së paku momentalisht, në studimet letrare shqipe për t’iu referuar saktë e në mënyrë të mirëpërcaktuar shkrimeve autobiografike janë pengesa jo të vogla në studimin e këtyre teksteve. Terma të njohur si life narrative, life writing, autobiographics, autobiographic writing, memoir, journal, diary writing etj., ndërsa janë objekt i vazhdueshëm diskutimesh profesionale dhe stabilizohen e përpunohen teorikisht në hulumtimet e vazhdueshme letrare në Perëndim, thonë pak në studimet tona, aq sa me vështirësi mund të gjenden terma gjegjës për një sërë prej tyre. Megjithatë, nevoja e saktësimit të termave të ngjashëm, të cilët të jenë të përshtatshëm për kontekstin e studimeve letrare shqipe është e pamohueshme.

Narrativa autobiografike përfshin lloje të ndryshme shkrimi.

Sidonie Smith dhe Julia Watson në studimin e tyre të njohur ‘Reading Autobiography’ evidentojnë 52 lloje të shkrimeve autobiografike mes të cilëve do të dallonim ditarin, memuarin dhe autobiografinë relacionale, sepse theksojnë njëherazi rolin e kujtesës, subjektit, kontekstit social, Tjetrit dhe rolin e autoreve gra në shkrimin e këtyre teksteve (Shih Smith &Watson 2001, 184, 187, 201-202), të gjitha të dobishme për të studiuar dhe çmuar shkrimin autobiografik të M. Kokalarit. Një ndër llojet më të njohura të shkrimit autobiografik është memuari, studimi i të cilit ka parë një rritje të jashtëzakonshme ndërsa konsiderohet si një “shprehje e angazhimit të fortë të botës bashkëkohore me historinë” (Fass 2006, 108) dhe si një tregues i ndryshimit rrënjësor që ka pësuar konceptimi aktual për shpejtësinë me të cilën ndodhin ndryshimet në kohën tonë dhe tkurrja e vazhdueshme e rëndësisë së distancës (Fass, po aty). Ndërsa Tess Cosslett (2000) pohon se shkrimi autobiografik përbën një kategori studimi më vete, e cila afron letërsinë, sociologjinë, historinë, studimet kulturore etj., dhe ka aftësinë të hetojë dhe të shkrijë kufijtë disiplinarë duke kërkuar vazhdimisht rishikimin e metodave, qasjeve dhe praktikave studimore.

Veçanërisht shkrimi autobiografik i autoreve gra përbën një object parësor studimi sepse veprat e këtyre autoreve, qoftë ato që janë shkruar përgjatë shekujve, qoftë ato që vijojnë të shkruhen sot, sfidojnë në mënyra e shkallë të ndryshme përkufizimet, pikëpamjet dhe normat shkencoredisiplinare, si edhe ato sociale e kulturore të njohura në një shoqëri deri në kohën kur shkruhen këto vepra. Ky zhanër lejon depërtimin në të shkuarën dhe në fakte jetësore, historike, shoqërore etj., por të gjitha këto parë me lentet e autores, në mënyrën sesi ajo mundet dhe dëshiron të kujtojë.

Rrjedhimisht, studiuesit e huaj e kanë përkufizuar shkrimin autobiografik si një tekst që përbën një problematikë teorike letrare, kulturore, sociologjike dhe historike, që është edhe më karakteristike për fundin e shekullit të XX dhe fillimin e shekullit XXI, e që lidhet direkt me mënyren sesi përpiqemi të shprehim dhe të përkufizojmë nocionin e vetes në botën bashkëkohore (shih Fass 2006). Në këtë kontekst, mendojmë se shkrimi i Jetës universitare nga Musine Kokalari në vitet ’40, pavarësisht njohjes së vonë të lexuesit shqiptar me të, është një ngjarje e vërtetë në letërsinë dhe në kulturën tonë.

Shkrimi autobiografik reflekton botë më të gjera dhe shumëdimensionale, jo thjesht botën individuale të autorit të vet, ai refleton individualen dhe socialen, personalen dhe bashkësinë, lokalen dhe universalen (Shih Peter Gilmour, 1997). Shkrimi autobiografik është po ashtu një dëshmi, dhe ky term për studimet letrare, ato feministe, kulturore, sociologjike etj., fiton një domethënie të posaçme (Shih Jennifer A. McCue 2014). Prandaj përkufizimet bashkëkohore të shkrimit autobiografik e shohin këtë lloj letrar si përfaqësim historik të vetes (Sidonie Smith & Julia Watson 2001): “Përkufizimi që përdorim ne për shkrimin autobiografik, më shumë sesa ta specifikojë e veçojë atë dhe tiparet e tij si zhanër, së bashku me aspektin e formës, e sheh si një praktikë të vetëpërfaqësimit të saktësuar historikisht. Në tekste të tilla, narratorët shprehin përvojat e veta jetësore në mënyrë selektive dhe përmes një rrëfimi personal”. (Smith&Watson 14)

Ky lloj shkrimi është vetërefleksiv, vetëkritik siç thotë James Olney (Olney 1980, 125). Kthimi tek e shkuara lidhet me nevojën për t’u dhënë një formë të sistemuar përvojave të jetuara dhe me nevojën për të konfirmuar vetveten përmes rishikimit të së shkuarës. Në këtë kuptim vlen të rikujtojmë atë që thotë Georges Gusdorf, se “njeriu që rrëfen për veten, po heton veten e tij nëpërmjet vetë historisë së tij; ai nuk po kryen një akt objektiv e të çinteresuar, por një përligjje të vetvetes”. (Gusdorf 1980, 39)

Duke nisur me ditarin, S. Smith dhe J. Watson në studimin e tyre për shkrimet autobiografike e përkufizojnë atë si një formë të jetëshkrimit periodik, me regjistrime ditore, vëzhgime dhe përgjigje emocionale të autorit të vet (193). Studiues të tjerë si Roorbach (163), e shohin ditarin si një rezervuar përvoje që është përherë kronologjik. Madje pikërisht kjo tërësi përvoje mbart një forcë të tillë që e shndërron zërin e autorit të ditarit në një zë narrativ të dallueshëm, të mëvetësishëm (Culley, 12). Rrjedhimisht kundërshtohet, kështu, mendimi se ditari është shpesh inkoherent, spontan apo kaotik në shqetësimet që mbart (Shih Smith&Watson, 193).

Ka studies që e dallojnë ditarin (angl. diary) nga lloji tjetër që në gjuhën shqipe nuk ka një term të përcaktuar, por që në anglisht është mjaft i njohur, journal. Ky i fundit është më shumë një regjistrim public për nga qasja, pra më pak intim, sesa një ditar (Shih Smith &Watson, 193). Por studies të famshëm si Philippe Lejeune, i cili përgjatë dekadave ka shkruar një sërë studimesh për këtë zhanër, nuk e bën këtë dallim, por flet për shkrime me natyrë ditari (angl. diary writing) të cilat i sheh si “një fushë tejet e gjerë, por ende e pahetuar” dhe se këto shkrime përfaqësojnë “një lloj të huaji social, pa një adresë të saktë teorikisht” (Shih Practice of the Private Journal 1999). Ai ka pohuar se këto studime kanë fshirë dikotominë ditar (journal) – autobiografi. (Shih Lejeune 201 dhe Smith&Watson, 193).

Philippe Lejeune e sheh ditarin si pothuaj asnjëherë vërtet të sinqertë, apo të fshehtë, dhe mendon se ai motivohet nga nevoja për komunikim dhe nga dëshira për të të bindur. Një ndër aspektet që sugjeron ai se duhet të përbëjë objekt studimi në rastin e ditarit është të shohësh kush mban ditar dhe cili është qëndrimi ndaj ditareve. Pavarësisht se shkrimi i Musine Kokalarit, i cili përbën objektin tonë të trajtimit në këtë artikull nuk është një ditar, ne mendojmë se shkrimi i Musinesë vlen të shihet në një dritë që evidenton optikën e autores mbi tekstin që po shkruan, domethënien që ka ai për të, sepse përmes tij theksohet edhe vendi i këtij shkrimi në letërsinë e kulturën tonë, siç do të përpiqemi të evidentojmë në vijim. Në këtë kuptim, kjo veçori e ditarit, sipas Lejeunne, mund të jetë e dobishme për t’u marrë në konsideratë kur i referohemi librit të Musinesë.

Ndërkaq, në diskursin akademik bashkëkohor, termi autobiografi përdoret pothuaj në mënyrë të ndërkëmbyer me memuarin, por ka edhe studiues që kanë evidentuar ndryshime të rëndësishme mes tyre. Konkretisht, Lee Quinby thotë se: “Ndërsa autobiografia promovon një Unë që bashkëndan me diskursin konfesional një sens përbrendësie të nënkuptuar dhe një imperativë etike për ta analizuar atë përbrendësi, memuari, nga ana tjetër, nxit një Unë që në mënyrë eksplicite, formësohet në të thënit, në të shqiptuarit e fakteve të tjerëve. Uni apo subjektiviteti që prodhon memuari është i përjashtësuar, dhe … dialogjik. (Subject of Memoirs, 299).

Madje studiuesja Nancy K. Miller e sheh memuarin si një lloj tërheqës postmodern për shkak se ai nuk definon kufijtë mes privates dhe publikes, subjektit dhe objektit. Ajo thekson se vetë rrënja etimologjike e fjalës memuar është interesante pasi evidenton aktin e dyanshëm të të rikujtuarit dhe të të regjistruarit; te regjistrosh diçka do të thotë ta risjellësh ndërmend atë, por edhe të ulesh e ta shkruash, ta bësh një akt zyrtar. Si rezultat, ajo që gjendet e fshehur në hapësirën më të thellë që zemrës njerëzore, del jashtë, bëhet pjesë e sferës publike në botë. (Bequest and Betrayal, 43).

Memuari paraqet një lloj të shkrimit autobiografik apo të narratives për jetën e një njeriu (angl. life narrative) që e vendos historikisht subjektin në një mjedis social, qoftë si vëzhgues, qoftë si pjesëmarrës. Ai e drejton vëmendjen, më së shumti, për nga jetët dhe veprimet e të tjerëve sesa tek ato të narratorit (Smith &Watson, 199-200). Shkrimi i Musinesë është një memuar, një vëzhgim i mprehtë i një botë të gjerë dhe tejet të ndërlikuar rreth saj. Përmes tekstit, ajo ofron lentet e veta unike për ta parë dhe njohur botën. Por, pjesë e këtyre lenteve janë edhe ato që lidhen me gjininë―gender. Domethënia e shkrimit autobiografik në kontekstin e studimeve feministe është një çështje e shumëtrajtuar, të cilën nuk mund ta prekim në kufijtë e këtij artikulli. Megjithatë do të theksojmë arsyen që e shtyn Musinenë të shkruajë kujtimet e saj universitare, pra të bëjë atë që shoqet e saj që studiuan jashtë nuk e bënë―ose së paku, deri më tani, nuk zotërojmë vepra që të dëshmojnë të kundërtën. Arsyeja që e nxiti të shkruajë lidhet me një lloj identifikimi të sajin me vajzën shqiptare të kohës, çka ishte në linjë me interesat e saj të gjera intelektuale sa i takon rolit të gruas në shoqëri, por njëherësh konfirmon dhe afrin e forte dhe të posaçme të shkrimtareve gra ndaj shkrimit autobiografik. Kjo theksohet edhe në një lloj të shkrimit autobigrafik të quajtur autobiografi relacionale (angl. relational autobiography). Ky term u propozua nga Susan S. Friedman për të përshkruar atë model të vetvetes që gjendet në shkrimet autobiografike të autoreve gra, kundrejt modelit autonom individual të formuluar nga G. Gusdorf, i cili nënkupton ndërvarësinë, ndërlidhjen me një bashkësi. Sontag u referohet studimeve të Sheila Rowbotham’s dhe modelit historik të propozuar prej saj në “Woman’s Consciousness, Man’s World” dhe modelit psikanalitik të propozuar nga Carol Gilligan në “A Different Voice”. Bazuar në këto modele, Friedman sqaroi se narrativa e shkruar nga gratë ka një sens identiteti të bashkëndarë me atë të grave të tjera, një aspekt identifikimi që ekziston në tension me një vetëdije për unikalitetin e vetë autores (44). Kjo realizohet duke mjegulluar kufijtë mes vetes dhe tjetrit apo të tjerëve. (Shih Smith e Watson, 201-202). Në rastin e shkrimit autobiografik të Musine Kokalarit, nuk flasim për një kategorizim të mirëfilltë në këtë lloj shkrimi, megjithatë, që në hyrje të tekstit bie në sy identifikimi i saj me vajzat shqiptare të brezit të saj për t’u arsimuar në universitete, të folurit në emër të tyre, për t’I dhënë zë kësaj aspirate të tyre.

“Në qershor të vitit 1937 përfundova në Tiranë studimet e shkollës së mesme dhe pikërisht, atëherë, fillova të mendoj me intensitet, për muaj të tërë, të realizoja një aspiratë të madhe e të re për ne vajzat shqiptare [korsivi ynë-B.Sh]: studimet universitare. Shpesh herë kisha dëgjuar të flitej për të, si një jetë e lehtë, e këndshme dhe plot ëndërrime. Mungesa në vendin tonë, e kësaj shkolle studimi, na shtyn, ne, vajzave shqiptare [korsivi ynë B.Sh.], të kërkojmë jashtë, dhe natyrisht në Itali, mënyrën për të kënaqur dëshirën tonë”. (M. Kokalari, 335)

Përveç këtij identifikimi që i jep një frymëmarrje dhe dimension të jashtëzakonshëm tekstit, shkrimi i saj i shkrin dhe i ndërlikon më tej kufijtë mes llojeve, sepse në të ndjehet prirja e natyrshme dhe shumë e fortë, e pashmangshme për një intelektuale, për të qenë më vete, me veten dhe, në një mënyrë specifike, e vetes, pra një shpirt që ka guximin dhe arrin të mbajë përgjegjësinë që rrjedh nga unikaliteti i vet. Ajo pohon më tej në shkrimin e saj:

“Është kaq bukur të qenit e vetmuar dhe e humbur në mendime, duke vështruar pa dalluar atë që na rrethon, të dëgjosh pa i vënë veshin dikujt, dhe të mbyllësh sytë gati për të fjetur dhe të rrish zgjuar… të ëndërrosh. Çfarë? Nuk mund ta përcaktosh! Është zemra në vetvete që ngazëllehet dhe kënaqet pa e ditur arsyen. Shpirti merr flakë nga soditja e modeleve hyjnore dhe kështu fisnikërohet”. (Kokalari, 396)

Studimi i shkrimeve autobiografike ndihmon shumë në të kuptuarit më të thellë e më të gjerë të jetës kulturore, intelektuale të një vendi, ndërsa i paraqet këto dimensione në jetën e një individi. James Olney thoshte se ajo që ka kushtëzuar kthimin e vrullshëm e këmbëngulës të syve të kritikës dhe akademikëve perëndimorë nga zhanret autobiografike lidhet me diçka që është e mishëruar thellësisht në kohën dhe psikën bashkëkohore, diçka që e dominon atmosferën intelektuale dhe shpirtërore (Olney 1980,11).

Si rezultat, studimi i këtyre zhanreve është një përçapje gjenuine për të njohur vetë njeriun dhe shoqërinë njerëzore, në një kohë dhe për çdo kohë. Letërsisë shqipe këtë mundësi ia ofron, si pakkush, Musine Kokalari, me ‘Jetën e saj universitare’.

Vetja, koha, e shkuara në ‘Jetën time universitare’

Në rastin e shkrimit të Musinesë Jeta ime universitare kemi një tekst në të cilin bie në sy fuqimisht unikja, e papërsëritshmja e autores shprehur në mënyrën e saj, ndërsa ajo vendos së paku tangjent disa raporte të pashmangshme e të natyrshme me njerëz të tjerë të rëndësishëm në jetën e saj gjatë viteve universitare dhe më herët. Megjithatë, kufiri mes vetes dhe Tjetrit te Musineja është i definuar qartë. Identitetin e vet ajo e lidh me kulturën e saj, me vendin nga vjen dhe sidomos me një optikë tërësisht individuale të qasjes ndaj botës, optikë të cilës i qëndroi besnike.

Jeta ime universitare bie më shumë në kategorinë e memuarit, duke patur parasysh pikërisht vendosjen e qartë të subjektit rrëfyes në një kontekst të saktë shoqëror, kohor, kulturor dhe faktin që teksti hedh dritë mbi kohët, vendet, njerëzit me të cilët ndërvepron autorja, por njëherësh zbulon shumë për pikëvështrimin e saj në lidhje me shumëçka. Megjithatë, teksti ka edhe tipare të ditarit në kuptimin journal, kundrejt diary, pa dashur të themi se mungon intimja, vetjakja. Musineja, me shkrimin e saj autobiografik ka theksuar kufijtë e mjegullt mes llojeve që përfshihen në narrativën autobiografike, duke shkruar një tekst që ka elemente të disa nënllojeve të shkrimit autobiografik. Ai është, gjithashtu, një tekst i ngizur me meditim, analizë, introspekcion augustinian (A. Ndreca 2017, 37), me vëzhgime të mprehta dhe sinteza të shumta e të thukëta që përmbledhin muaj të tërë të jetës së saj në Romë dhe domethënien e shumë prej ngjarjeve që pa e përjetoi.

Nga ana tjetër, shkrimi i saj dallon edhe për detaje goditëse që ndërtojnë te lexuesi ide të qarta për mendimet, përjetimet dhe botën e saj shpirtërore dhe intelektuale, për sfidat e mëdha studimore, shoqërore e personale me të cilat u përball. Pra, edhe një herë, pse mbajti ditar Musineja? Kjo është pyetja që lind natyrshëm dhe është në unison me një nga specifikat që i njeh si domosdoshmëri studimi zhanrit Philip Lejeune, sikurse u prek më lart në këtë artikull. Pse e shkroi këtë tekst autobiografik ajo? Nisur nga si e lexojmë ne këtë tekst do të thoshim se veç identifikimit me vajzën shqiptare intelektuale të kohës, ishte në natyrën e Musinesë të vëzhgonte, të ruante, të kuptonte dhe të përtypte emocionalisht dhe intelektualisht atë që përjetonte. Ajo prirej për nga meditimi më shumë sesa nga komunikimi i drejtpërdrejtë i asaj që e prekte më thellësisht. Prandaj, të qenit me veten e saj ishte mënyra e saj për të qenë realisht vetvetja. Por sigurisht që një shkrim i tillë është edhe një ftesë për të komunikuar me të tjerët, si edhe për të sjellë Tjetrin përballë autores. Në këtë kontekst besojmë merr kuptim edhe më të veçantë dhe një vlerë akoma më të madhe toni i përmbajtur, i përkorë dhe i matur i tekstit dhe kujdesi në masë e lëndë verbale dhe ideore.

Të studiosh memuaristikën dhe të gjitha nënllojet e shkrimit autiobiografik, ca më shumë ato të shkruara nga autoret gra, dhe akoma me tej nga një shkrimtare shqiptare e Shqipërisë së viteve ’40 është një mundësi e artë për studimet shqiptare dhe një domosdoshmëri. Është pikërisht Musine Kokalari me Jetën e saj universitare që na e jep këtë mundësi unike, duke u bërë edhe në këtë drejtim, për të disajtën herë, e para, risuesja dhe vizionarja në letërsinë dhe kulturën tonë. Prandaj, në të gjitha këndvështrimet teorike që u përpoqëm të përmbledhin më herët në këtë artikull, shkrimi i Musine Kokalarit është një eksplorim mbresëlës, disadimensional dhe sfidues për vitet, ngjarjet, njerëzit që lane gjurmë në jetën e saj gjatë viteve të studimeve në Romë. Në shkrimin e saj autobiografik, Musineja jo vetëm ofron të parin model të këtij shkrimi nga një grua në letërsinë tonë, por përsëri e para, ajo ofron një përkufizim të sajin për të. Që në faqen e parë, ajo e quan prozë natyrale e jetës së përditshme: “Tani që po e përfundoj këtë shkollë, kam vendosur të shkruaj disa përshtypje, para se të largohem nga Italia. Pikërisht ky libër është një dëshmi e përvojës, dhe për më tepër e mendimit tim, si një prozë natyrale e jetës së përditshme”. (Musine Kokalari, 335).

Që me këtë përkufizim, Musine Kokalari i vë në punë studiuesit e letërsisë dhe jo vetëm ata. Këtu gjejmë një pikënisje domethënëse për të studiuar tekstin e saj, rolin e tij në kontekstin e letërsisë shqipe dhe vendin e shkrimit autobiografik në tërësi, në letërsinë tonë, ca më shumë kur shkruhet nga gratë, prania e të cilave si autore ka qenë relativisht e vonë në letërsinë tonë krahasuar me letërsi të tjera qoftë edhe të Europës Juglindore.

Autorja pranon hapur dhe qetësisht se idetë e shprehura në kujtimet e saj nuk janë të reja por janë bërë pjesë e qenies së saj, prandaj qëllimi i saj është e mbetet vetëm të shpërfaqë diçka nga vetja dhe të vetën (Kokalari, 335). Nga sa më sipër dhe nga sa shpjegon që në faqen e parë kur pranon paraprakisht kritikat e mundshme për nivelin e gjuhës italiane në të cilën është shkruar teksti i saj, Musineja e tregon qartë se e ka shkruar memuarin me qëllimin për ta komunikuar tek të tjerët, për ta botuar dhe më konkretisht akoma, për lexuesin italishtfolës (f. 335), prandaj merr akoma më shumë vlerë arsyeja se përse ajo e shkroi këtë shkrim autobiografik.

Ky tekst është një libër kujtimesh që ndahet me të tjerët sepse këto kujtime janë ngjizur pikërisht nga kontakti i saj me Tjetrin, mishëruar te Roma dhe vitet e kaluara aty. Në mes të një qyteti madhështor, pa të dytë në historinë e botës, ajo zhytet në fshehtësitë e mendimit dhe të përjetimit të asaj që e rrethon: “Mendimi është shumë veprues kur kemi të bëjmë me gjëra abstrakte dhe të bukura. Shpirti ka nevojë për vetminë për të qenë i lirë dhe për t’u ndjerë i pranishëm.” (Kokalari, 346) Këtë ne e shohim si një nga pohimet më të thella, më të sinqerta dhe karakterizuese të autores. Në memuarin e saj ka diçka pothuaj profetike që përmbledh të tërë jetën dhe qenien e saj: e bukur, abstrakte, e këtushme dhe e largët njëherësh, e vetme por e plotë në vetminë e saj dhe përherë e konfirmuar ndaj vetes dhe botës. Nëse nuk harrojmë që ky tekst u shkrua kur autorja ishte shumë e re dhe jo në vitet e moshës së shkuar, atëherë habia që mbart ai shumëfishohet. Prandaj mbeten tejet sfiduese disa nga meditimet e saj: “Asgjë nuk zgjat në përjetësi. Pemët lulëzojnë, por jo përgjthmonë. Ditët zgjaten, shkurtohen, ndërsa dielli shkëlqen fort e mandej vjen e errësohet nga retë në dimër. Kështu hëna rritet dhe zbret. Kështu është edhe jeta e njeriut: lind, vjen pjekuria dhe vdes; ndërsa të tjerë vijnë mbas nesh. Çdo vit që kalon e jetës sonë, nuk kthehet më kurrë, sikurse petalet e trëndafilave që era i largon tej një e nga një dhe nga ato nuk mbetet asgjë veçse pluhur. Vetëm natyra është e përjetshme me format e saj të ndryshueshme. Edhe qenia jonë nuk është gjë tjetër veçse vazhdimësi e botës dhe ecuri e kohës”. (Kokalari, 358)

Të duket sikur po lexon një variant të Predikuesit në këto fjalë. Studiuesit i kanë parë si spinoziane apo niçeane këto mendime (A. Ndreca, 2017, 38). Linja të tilla shumëdrejtimshe mendimi gjenden të gjitha në meditimet e kësaj vajze të re nga Shqipëria e messhekullit të kaluar.

(Në lidhje me ngjashmëritë e mendimeve të Musinesë me të filozofëve të ndryshëm (deri edhe me Shopenhauerin, Hajdegerin, me ekzistencializmin etj.) duke përfshirë edhe rezervat e pikëpyetjet, falenderoj Dr .Jak Simonin, pedagog i filozofisë dhe koleg në Universitetin Aleksandër Moisiu, me të cilin kemi shkëmbyer ide. Leximi filozofik i mendimit të Musinesë është një çështje që nuk mund të trajtohet në kufijtë e këtij artikulli, por që vlen të hulumtohet).

Reflektimet e saj vijojnë impresionuese dhe domethënëse: “Kështu papritur erdhën orë plogështie dhe të “bukurisë të të mos bërit asgjë”. Unë e vlerësoj kultin e përtacisë, kur ndjehet qetësia e brendshme, ajo papërgjegjshmëri dhe moskokëçarje. Pse të mos humb kohë kur di që jam një qenie e vogël dhe e kotë, përballë madhështisë dhe bukurisë së natyrës”?! (424)

“Në valën e punës kam gjetur mënyrën për të kaluar çaste të mrekullueshme. Ndonjë shëtitje nëpër rrugët e Romës, në mes të turmës pa ia dëguar zërin… U gjenda në mes të botës, por në të njëjtën kohë isha jashtë nga bota. Ecja në realitet sikur ishte një boshllëk dhe në boshllëk sikur ishte realitet”. (425)

Edhe vetëm këto pohime të saj mund të bëhen objekt studimi më vete. Ndërsa paraqet dialogët me partnerin e saj italian, Musineja pohon qartë se është skeptike, ndërsa ai ishte natyrë gazmore. Ajo nuk shkëputej dot nga të qenit shqiptare, nuk e ndante dot kombësinë e saj nga çdo aspekt tjetër i vetes, prandaj dhe e shihte me dyshim marrëdhënien e saj me një italian, e përjetonte si një luftë të brendshme. E prekte sidomos mënyra si do ta shihte nëna e saj një afrim të tillë (382) Përgjigjja që merrte nga partneri i saj për këtë çështje ishte përherë e njëjta: “Musine, ke mbetur akoma primitive; idetë e tua janë të prapambetura. Puna dhe dashuria janë bërë për të gjithë, pa dallim”. (382) Në fakt Musineja ka mbetur një çudi, ende e pazbuluar thellësisht dhe përherë disi e pambërritshme. Edhe në këtë kuptim, ajo është e vetme.

Zëri rrëfyes i shkrimit të saj është i drejtpërdrejtë, i matur, i qetë, i qartë, por edhe i vërtetë; flet njëlloj për mungesën e prirjes në gjuhët e huaja, për ankthin e latinishtes që me mundim të madh arriti ta jepte provim, por edhe për suksesin në provimet e tjera dhe për mënyrën e punës të trashëguar nga shkollimi pararendës në Shqipëri, ndaj të cilit kishte aq shumë rezerva. Ajo flet hapur, por me thellësi dhe ndjeshmëri të lartë njerëzore dhe artistike, për pikturat e papërsëritshme të muzeve e kishave të Romës, për arktitekturën mahnitëse të qytetit, për skulpturat afria e saj ndaj të cilave ishte tepër e madhe, dhe më tej flet me ndjenja të gjalla e të ngrohta pothuaj mëmësore, për vuajtjet në spitalin ortopedik ndërsa kujdesej për nipin e saj Hektorin; me po atë thellësi të sinqertë por të matur e me vendosmëri tregon ngjarjet trishtuese të jetës së saj personale në Romë. Këto të fundit e çoi në mendime të skajshme për dashurinë: “Atëherë mendova se është absurde të dashurosh një burrë… Ta mendosh mirë, dashuria më dukej një gjë qesharake. U ndjeva e rënë moralisht që kisha dashur një komedian që kërkonte, duke përfituar nga inteligjenca e tij, të paraqitej ai që nuk ishte në realitet”. (413)

Pavarësisht të gjithave, ajo ka guximin të jetë vetvetja edhe në këtë aspekt të jetës së saj. E tillë është edhe kur thotë më tej në kujtimet e saj: “Pasdite, ndërsa Hektori rrinte poshtë duke luajtur, isha krejt vetëm. Kështu e izoluar, pa shoqëri intime, ndjeja që ishte shumë bukur, shumë më mirë të mbaja njerëzit larg. Në vetmi isha e gjitha unë. Në mendimet dhe në fantazinë time gjeja motive të bukurisë. Ishte kjo një mënyrë për të mos ndjerë mërzinë. Në të vërtetë, vetëm një kënaqësi, por të paktën kështu kurseja lodhjet dhe zhgënjimet që nuk mungojnë, kur jetohet në shoqërinë e të tjerëve”. (422)

Musineja është një natyrë bukurisht komplekse dhe e pangatërrueshme në kompleksitetin e saj, sikurse dhe në vullnetin për ta pranuar e jetuar këtë kompleksitet. Ajo shfaqet një vëzhguese e hollë dhe e pashoqe që e filtron botën deri në hollësitë më të imëta, prandaj pohon pa kurrfarë ngurrimi: “Në të vërtetë ndihem më e gjallëruar kur ëndërroj, sesa kur jam zgjuar”. (339) sepse asgjë e jashtme nuk hyn në qenien e saj veçse përmes përkthimit dhe përthyerjes unike individuale, diskrete dhe plot mprehtësi që bën ajo. Mendimi, shpirti dhe nevoja e këtij të fundit për vetmi, për të qenë i lirë e për t’u ndjerë i pranishëm janë shpesh objekt meditimi në shkrimin e saj. Prandaj ky tekst nuk është regjistrim pasiv ngjarjesh e njerëzish por vëzhgim, përjetim dhe përpunim i hollë i gjithçkaje rreth autores, përmes filtrave të saj si një grua e re, e shkolluar, me interesa të gjera dhe me një botë shpirtërore të habitshme, të ndërlikuar dhe plot dinamikë. Përshtypjet dhe përshkrimet e detajuara të qytetit të përjetshëm, Romës, janë pjesë thelbësore e tekstit dhe një tregues kryesor i personalitetit të autores, i interesave të saj të larmishme, i shijes së hollë, dhe i ndjeshmërisë së spikatur. Ndërsa përshkruan shëtitjet e saj nëpër lagje periferike a të varfra të qyteti, sepse siç thotë ajo, kudo ka të tilla lagje, ajo vetë na trajtësohet në mendje pothuaj eterike, sikur ecën mbi majat e gishtave, një qenie e këtushme dhe e pambërritshme në të njëjtën kohë, efemere, ndërsa kërkon përherë njerëzoren, autentiken, esencën.

Pavarësisht çdo gjëje, ajo duhej të kthehej, duhej ta linte Romën. Në rrëfimin e Musinesë, mungon ai atashim emocional që do t’ia bënte të mundimshëm largimin nga Roma. Në fakt, ajo përket në Shqipëri dhe këtu ndjehet ai fill i padukshëm i parathënë dhe i trishueshëm i fatit të saj tragjik. Ndërkaq, paralelizimi i gjendjes shpirtërore me natyrën dhe ndryshimet e saj në Shqipëri e në Itali përbëjnë pjesët me tonalitet më lirik e delikat që i japin tekstit një ngjyrim të veçantë. Duket se ndryshimet e natyrës ndaj të cilës ajo mësoi të qe e vëmendshme që në vogëli, ndërsa i mungonin bashkëmoshatarët e lodrave, janë një tregues real i lëvizjeve të saj të brendshme, i mendimeve dhe i logjikës së vetë jetës. Pyetjet ekzistenciale, si: Ç’është jeta? Pse gjithë kjo dëshirë për të jetuar? Cili është shkaku i vërtetë i lumturisë në jetë? (Kokalari, 367, 379), janë pjesë integrale e meditimeve të saj duke treguar se kjo periudhë e jetës së Musinesë është jo vetëm periudha e të merituarit të një diplome prestigjioze universitare, por edhe e të kërkuarit brenda vetes, e të njohurit të saj. Edhe kjo veçori e bën këtë shkrim autobiografik një tekst përfaqësues të llojit të tij jo vetëm brenda letërsisë shqipe, por dhe më gjerë.

Përgjatë shkrimit të saj, Musineja shtjellon dukuri dhe ngjarje që zunë vend në jetën e saj të atyre viteve, duke reflektuar qartë e me kujdes të veçantë mbi mënyrën sesi i kupton ajo të tilla ngjarje, ç’gjurmë lanë te ajo dhe në ç’sinteza e nxisin rreth familjes, dashurisë, shkollimit, shoqërisë, kulturës, atdheut, vlerave morale etj. Si rrjedhim, ajo formulon mendime që në një shkallë të konsiderueshme, marrin vlera aforistike, ndërsa dëshmojnë karakterin dhe personalitetin e saj tërheqës:

– Nuk bëj kurrë gjëra për inat (411)

– Lumturia është çështje që varet nga këndvështrimi dhe alegoria, çështje zakoni. (412)

– … Ku qëndron superioriteti i burrit? Çfarë ka më tepër nga gruaja në mos atë inteligjencë, që ka pasur fushë të lirë ta zhvillojë nëpërmjet shekujve? (413)

– … dashuria nuk është gjë tjetër veçse ndjenjë që jeton në vetvete dhe që ushqehet, mbahet nga vetja, ndaj është individuale, Kur thyhet, thyhet pa mllef.

Ndoshta është çasti më i bukur i dashurisë. Nëse dashuria është diçka e bukur, siç thonë, është më e bukur akoma liria shpirtërore, kur shpirti nuk është i burgosur në një mendim të vetëm, që thith gjithçka, por rend endacak si gjë e egër. (415)

– Njeriu ka lindur për të jetuar vetëm. Është qenie mizantrope dhe xheloz i vetes. Të rrahurat e zemrës janë të forta dhe ndjejnë shpesh nevojën për mirëkuptim. Luftohet, mendohet dhe në fund shikojmë që mendimet tona askush s’i ka kuptuar. Gjendemi përballë të tjerëve, të lidhur me raporte interesash dhe nevojash, që shfaqen sidomos në qytetet e mëdha, ku ka shumë të përciptë, dhe shumë egoizëm. (415)

– Mungon ndjeshmëria, për këtë arsye mungon dhe është e vështirë të ekzistojë dashuria.

– Dhimbja e thellë është gjithmonë e heshtur. (416)

– Ç’është zhgënjimi? Kam mbetur e zhëngjyer vetëm ato herë që kam arritur atë që synoja…. Nuk kam gjetur kurrë në realizim atë që më kishte krijuar fantazia. (416)

– Ne e kërkojmë lirinë jashtë nesh, ndërsa ajo gjendet brenda nesh. E kërkojmë lumturinë jashtë nesh, e ndërsa, nëse ekziston, e gjejmë brenda nesh. (423)

Këto janë disa nga mendimet e saj që ende tingëllojnë jo pak sfiduese, ca më shumë kur kujtojmë kohën kur u shkruan dhe duke ditur nga ç’vend vinte Musineja.

Georges Gusdorf ka thënë se në shkrimin autobiografik: “Ndërsa në pamje të parë duket se po paraqes vetveten siç isha, në fakt, unë po ushtroj të drejtën për të rimarrë në zotërim vetë ekzistencën time, në të tashmen dhe më vonë. “Të krijosh dhe përmes aktit të të krijuarit, të krijohesh”, kjo formulë e goditur e Lequier, duhet të jetë motoja e autobiografive. Nuk mund të rikujtosh të shkuarën në të shkuarën dhe për të shkuarën– një përpjekje e kotë dhe e padobishme kjo – sepse askush nuk e ringjall dot të vdekurin; ajo e kthen të shkuarën për të tashmen dhe në të tashmen dhe nga koha e kaluar sjell atë që mbart një kuptim dhe vlerë ende sot; ajo konfirmon një lloj tradite të vendosur mes meje dhe vetes time, dhe konfirmon një formë besnikërie e vërtetësie të hershme dhe të re njëherazi, pasi e shkuara që sillet në të tashmen është edhe një thirrje dhe një profeci për të ardhmen”. (Gusdorf 1980, 44)

Gusdorfi argumenton më tej se pas të analizuarit të vetvetes permes shkrimit autobiografik, një njeri nuk është kurrë i njëjti person që ishte më parë. Prandaj, vetë shkrimi autobiografik nuk nënkupton një imazh të kryer apo fiksimin e përhershëm të një jete njerëzore, sepse njeriu është përherë një qenie në krijim e sipër. Memuaret sipas tij, hedhin vështrimin tek një esencë që gjendet përtej ekzistencës dhe ndërsa e shfaqin atë, ato shërbejnë edhe për ta krijuar atë. “Në dialogun me veten, autori nuk përpiqet të thotë një fjalë të fundit që do të plotësonte dhe përmblidhte jetën e tij; ai përpiqet vetëm të rrokë më nga afër sekretin e përhershëm e të pakundërshtueshëm të fatit të tij”. (Gusdorf 1980, 47).

Duket se Musine Kokalari diçka domethënëse ka rrokur nga fati i vet, ndërsa shkruan kujtimet e jetës së saj universitare në një moshë aq të re dhe në një gjuhë të huaj. Do duhej të kalonin 40 vjet deri në shënimet e fundit rreth jetës së saj, të cilat ajo ua la porosi të afërmve pak para vdekjes. Vetëm krahasimi i shënimeve të këtyre dy skajeve kohore të jetës së saj do të ishte një objekt studimi më vete dhe shumë impenjativ. Ndërsa memuaret konsiderohen përherë libra të hapur, sepse fundi i tyre sigurisht që është i pashkruar, Musineja mbetet një tekst voluminoz, sfidues dhe frymëzues në letërsinë dhe kulturën tonë.

Përfundime

Në letërsinë e kulturën shqiptare, Musine Kokalari është një emër që imponon vëmendje dhe që kërkon studim disaplanësh. Konkretisht, shkrimi i saj autobiografik Jeta ime universitare mbetet një terren jashtëzakonisht i rëndësishëm studimi për një sërë fushash studimore, sipas një sërë qasjesh dhe me objektiva të larmishme shkencore. Ai është një mënyrë unike për të afirmuar më tej vlerat e Musine Kokalarit në kulturën shqiptare, por ne kemi bindjen se vlen edhe për të prezantuar vlerat e gruas shkrimtare në letërsinë shqipe, në rrafsh ndërkombëtar.

Në fund të shkrimit të saj autobiografik, Musineja thotë: “Musine, ka përfunduar për ty jeta në qytetin e madh, ku ke ardhur si e huaj dhe ke mbetur e tillë në mes personash të panjohur; ku ke kaluar mbrëmje të gjata dhe mbrëmje të shkurtra duke punuar në tavolinë, mbrëmje boshe dhe të shkreta. Ke mbaruar jetën e provimeve, të librave shkollorë, të shënimeve në tokën ku ke shijuar magjinë e ditëve plot me diell, ku kishe sy për gjithçka ku ke parë lule që lulëzojnë dhe gjethë që fëshfërinin në të ëmblën e të butën fije fryme të erës. Ka arritur ora për të ikur, drejt vendit tënd, drejt mjedisit tënd të vjetër, drejt një të ardhmeje me vizatime të papërcaktuara, sepse për ty ka mbaruar jeta universitare, ajo jetë e këndshme dhe plot ëndrra”. (432)

Vizatimet e të ardhmes së saj qenë më shumë se të papërcaktuara, qenë tragjikisht të përcaktuara, diçka e pritshme në ato rrethana për një njeri me standardet e saj morale dhe intelektuale. Në letrat e saj drejtuar të afërmve jo shumë para vdekjes, ajo formulon në mënyrë sentenciale një aksiomë që të trondit, që të vë në një provë të cilën pakkush mund ta kalojë: “Njeriu sa të jetë e mundur të shpëtojë si vlerë morale”. (B. Kokalari, 73). Për këtë dhe për gjithë sa u rrekëm të prekim më sipër, gjithë sa shkruam për shkrimin autobiografik të Musine Kokalarit, është vetëm një hyrje në prozën e jetës (së saj) së përditshme.

Referenca:

Cosslett, Tess, Lury, Celia, & Summerfield, Penny. (2000). (eds.) Feminism and autobiography: Texts, theories, methods. London: Routledge.
Fass, Paula S. The Memoir Problem Reviews in American History, Volume 34, Number 1, March 2006, pp. 107-123.
Friedman, Susan Stanford. (1988). “Women’s Autobiographical Selves: Theory and Practice.” In The Private Self: Theory and Practice of Women’s Autobiographical Writings, ed. Shari Benstock, 34–62. Chapel Hill: University of North Carolina Press.
Friedman, Susan Stanford. (1998). Mappings: Feminism and the Cultural Geographies of Encounter. Princeton: Princeton University Press.
Gilmour, Peter. (1997). The Wisdom of memoir: Reading and writing life’s sacred texts. Winona, Minn.: Saint Mary’s Press.
Gusdorf, Georges. (1980). Conditions and Limits of Autobiography. In James Olney (ed.), Autobiography: Essays theoretical and critical (pp. 4-28). Princeton: Princeton University Press.
Kokalari, Bibika. (2017). Musine Kokalari, letërkëmbime, shënime, kujtime. Tiranë: Botime Dudaj.
Kokalari, Musine. (2009). Vepra. Përg. Novruz. Xh. Shehu. Tiranë: GEER.
Lejeune, Philippe. The Practice of the Private Journal: Chronicle of an Investigation (1986–1998). In Marginal Voices, Marginal Forms: Diaries in European Literature and History, ed. Rachel Langford and Russell West, 185–211. Amsterdam: Rodopi, 1999.
McCue, Jennifer Anne. Empowering the female voice: interdisciplinarity, feminism, and the memoir. Journal of Integrated Studies. Vol. 5, No 1 (2014), 171-181.
Miller, Nancy K. (2000). Bequest and betrayal: Memoirs of a parent’s death. Bloomington: Indiana University Press.
Ndreca, Ardian. (2017). Provimi i jetës i një ‘zemre mendimtare. Në Musine Kokalari, Vetëdija e shkrimit dhe e qëndresës. Tiranë: BKSH&BKK “Pjetër Bogdani”. 2018.
Olney, James. (1980). Autobiography: Essays theoretical and critical. Princeton: Princeton University Press.
Quinby, Lee. The Subject of memoir: The woman warrior’s technology of ideographic selfhood. In Sidonie Smith and Julia Watson (eds.), De/colonizing the subject: the politics of gender in women’s autobiography (pp. 297-320). Minneapolis, MN: University of Minnesota Press, 1992.
Smith, Sidonie and Julia Watson. (2001). Reading autobiography: A guide for interpreting life narratives. Minneapolis: University of Minnesota Press.

Please follow and like us: