Alex George

Ka një arsye pse shkrimtarja e njohur amerikane Louisa May Alcott rrëfen se si personazhi i saj djeg dorëshkrimin e vetëm të së motrës, Xhosë. Amy mund t’i kishte grisur dhe bërë fërtele faqet e shkruara të së motrës, ose thjesht t’i kishte flakur në kosh, por nuk do të ishte njësoj. Ime shoqe më thotë që jam rrëqethur në kinema gjatë skenës së djegies së dorëshkrimit, teksa po shihnim filmin e mbështetur në romanin ‘Gratë e vogla’. Asgjësimi thelbësor i shkatërrimit nga zjarri është kaq absolut, dhe për mua ky është tmerri. Nëse të shkruarit është veprim i ngadalshëm, i qetë, punë krijuese, djegia e faqeve të shkruara ndodh shpejt, dhe është plotësisht shkatërrimtar. Aty ku më parë kishte diçka, më pas nuk ka asgjë. Ka diçka tejet dramatike në aktin e vënies së flakës në cepin e një letre të shkruar dhe kundrimi i letrës që zhduket në gjuhët e flakës. Dhe ndërsa fjalët e fshira në një ekran kompjuteri zakonisht ruhen diku dhe mund t’i rikthesh, faqet e djegura përfundojnë në shkrumb që s’kthehet më në fjalë. S’ka rikthim nga hiri. I gjithë ky tmerr u kthye tek unë kur lexova që Marcel Proust kishte udhëzuar shërbëtoren e tij, Céleste Albaret, t’i digjte tridhjetë e dy fletoret e shënimeve që përmbanin skicën origjinale të ‘Në kërkim të kohës së humbur’. S’mund të mos reshtja së menduari për thesaret që ishin kthyer në tym të vërtetë në kuzhinën e Marcel Proustit. Asnjëherë s’do ta dimë se cilat ide i kishte braktisur gjatë procesit të shkrimit, si u zhvillua mendimi krijues ndërsa formësohej romani.

Sigurisht, shumica e shkrimtarëve i djegin shkrimet e tyre sepse duan të jenë absolutisht të sigurt se askush tjetër s’do ta lexojë kurrë atë që ata shkruan. Djegia bëhet gjithnjë me një sy tek brezat e ardhshëm por gjërat s’kanë dalë gjithmonë ashtu siç kanë shpresuar shkrimtarët.

Vladimir Nabokovi e udhëzoi të shoqen të digjte fragmentet e romanit të papërfunduar, ‘Origjinali i Laurës’, pas vdekjes, sepse nuk mendonte se libri ishte gati të botohej. Fama e Nabokovit ishte e tillë që ai e dinte se do të kishte interes të madh për çfarëdo vepre që do të linte pas. Ndoshta kishte frikë se libri do ta dëmtonte trashëgiminë e tij letrare, ose motivet e tij ishin thjesht estetike. Cilado qoftë arsyeja, ai dëshironte që romani i papërfunduar të digjej.

Siç rrodhën ngjarjet, Véra Nabokovi nuk ia përmbushi porosinë. S’ishte në gjendje t’i digjte 138 kartat treguese. Sipas të birit, Dmitrit, ajo ngurroi për shkak të “moshës, dobësisë dhe dashurisë së pafundme”. Për vite me radhë, kartat u mbajtën pa u parë nga askush në kasafortën e një banke zvicerane. Vera i dogji, por as nuk i botoi. Këtë nder të dyshimtë për t’i botuar e pati Dmitri në vitin 2009, i cili mëtoi se kishte luftuar fort me veten (megjithëse ka patur hamendësime se vendimi ishte të paktën pjesërisht i diktuar nga nevojat financiare). Pritja kritike e ‘Origjinalit të Laurës’ ishte jombresëlënëse, për të thënë më të paktën. Vërejtjet ishin si etike ashtu edhe estetike. Shumë menduan se dëshira e autorit duhej të ishte respektuar. Të tjerë menduan se libri, në atë gjendje, thjesht ishte i tmerrshëm. Martin Amis, nga ata shkrimtarë që nuk para mëdyshet ku fshikullon ndokënd, shkroi në The Guardian: “Kur një shkrimtar nis e del nga shinat, ti pret zhurmën e lokomotivës dhe ndonjë xham të thyer, por me Nabokovin, natyrisht, shpërthimi është në shkallën e një aksidenti bërthamor”. Pra, doli që Nabokovi kishte arsye të forta pse kishte dashur që libri t’i digjej.

Kur Gogoli u kthye nga Evropa në vitin 1848, surrealizmi i tij i shkëlqyeshëm grotesk i kishte siguruar popullaritet, por ai donte që veprat t’i njiheshin më shumë sesa thjesht komedi absurde. ‘Frymë të vdekura’ synonte të ishte trilogji, homazh për Komedinë Hyjnore të Dantes. Pjesa e parë e librit ishte Ferri i tij, pjesa e dytë, Purgatori. Por Gogoli ishte i pakënaqur dhe i shkurajuar në vëllimin e dytë. Në atë kohë ishte nën ndikimin e një prifti ultra-ortodoks, At Matvei Konstantinovskyt, i cili të shkruarit e shihte si “vepër të djallit”. Në vitin 1852, i yshtur nga një larmi sëmundjesh, depresioni, zhgënjimi artistik dhe (falë priftit) pendimi shpirtëror, Gogoli dogji disa dorëshkrime, duke përfshirë vëllimin e dytë të ‘Frymë të vdekura’.

Ende nuk është plotësisht e qartë nëse ai vërtetë ka patur ndërmend ta djegë romanin. Disa studiues shpjegojnë se më pas ai pohoi të ketë bërë një gabim, më saktësisht, ishte mashtruar nga djalli për ta djegur vëllimin. Nëntë ditë më vonë, vdiq, vdiq nga uria që i diktoi vetes.

Çfarëdo trashëgimie tjetër që mund të lërë pas, një dorëshkrim i djegur mund të jetë dhuratë për shkrimtarët. Ndoshta është e pashmangshme që miti i Gogolit të sillet më shumë rreth librit që shkatërroi, sesa rreth veprës që mbijetoi.

Historia është e jashtëzakonshme: një veprim i pamenduar – asgjësimi i një dorëshkrimi, pendimi i mundshëm i mëvonshëm, i ndjekur nga një vdekje e trishtë, dhe, ndoshta më e rëndësishmja, një vepër gjeniale e mbijetuar për të na shqetësuar për atë që e përpiu zjarri. E gjitha kjo të bën të shtrosh pyetjen: a do të ishte Gogoli kaq shumë i adhuruar sa sot, nëse nuk do ta kishte djegur dorëshkrimin e tij?

Historia e vendimit të Marcel Proust-it për të djegur fletoret e shënimeve nuk ka fituar të njëjtin status mitik si akti i djegies së dorëshkrimit nga Gogoli, deri diku sepse ‘Në kërkim të kohës së humbur’ mbijetoi, të shtatë vëllimet. Megjithatë, fletoret e shënimeve vazhduan të më mbesin në me mendje. Më në fund kuptova se ka një mënyrë që dëmi i një zjarri të zhbëhet, që fjalët dhe faqet e shkruara mund të rikrijohen nga hiri: përmes letërsisë.

Vetë plotnia e shkatërrimit na lejon ta kthehejmë orën pas, të ruajmë fjalët nga flakët dhe ta imagjinojmë se çfarë u shkatërrua dhe pse. Në romanin tim të ri, Orët e Parisit, unë rirrëfej historinë e djegies së fletoreve të shënimeve të Proustit, porse kësaj here shërbyesja e tij (imagjinare) e shpëton njërin nga zjarri. Ajo e fsheh, e mban si një kujtim të çmuar. Pas vdekjes së shkrimtarit, fletorja e shënimeve e ngushëllon ndërsa mban zi për punëdhënësin e saj të dashur.

Para së gjithash, ende nuk mund ta kuptoja pse Proust-i kishte këmbëngulur që Celeste të digjte fletoret e shënimeve. Duhet të ketë qenë diçka në ato faqe që Proust-i donte ta fshihte përgjithmonë dhe thjesht nuk dija se çfarë. Kështu që fillova të hamendësoj, siç e kanë zakon romancierët. Si pasojë, ajo fletore shënimesh e shpëtuar i shkaktoi shërbyeses time shumë më tepër probleme sesa thjeshtë ta kishte djegur. Asnjë nga këto nuk ishte e qëllimshme, me të vërtetë, por pyes veten nëse në nënvetëdije e kuptoja që gjithmonë do të kishte një haraç për aktin tim imagjinar të ringjalljes. Sapo harku të dalë nga shigjeta, nuk ka më kthim prapa.

Dhe Alcotti, Gogoli, Nabokovi dhe Prousti, e dinin fort mirë, se kjo është çështja.

Përktheu Granit Zela