Helena Kadare: Man Booker International Prize, përballja me titanët e letërsisë bashkëkohore

Kur më 2005 u shpallën finalistët e Man Booker International Prize, midis të cilëve ishte emri i tij, Is tundi kryet në shenjë mohuese. Asnjë shpresë s’mund të kishte për ta fituar atë çmim. E lexova listën me kujdes dhe i dhashë të drejtë. Nuk kisha parë ndonjëherë konkurencë më të fortë: Saul Below, Philip Roth, John Updike, Günter Grass, Doris Lessing, Milan Kundera, Kenzaburo Oee të tjerë, njëri më i famshëm se tjetri. Shtypi anglez i kishte quajtur «titanët e letërsisë bashkëkohore».
Dy muaj më pas ishin duke punuar të dy me Caude Durand mbi përkthimin e ‘Vajzës së Agamemnonit’, kur telefonuan nga Londra për të thënë se Is kishte fituar çmimin. Fjala e parë e Is ishte: a e di mirë anglishten njeriu që dha lajmin? Claude -it iu fut dyshimi gjithashtu dhe i kërkoi sekretares së tij ta lidhte me dikë tjetër. Në atë çast mori Andrewe Wylie për të dhënë lajmin.
Ceremonia do të bëhej në fund të qershorit në Edinbungh. Përgatitjet për të, e veçanërisht fjalimi që duhej bërë me shkrim, ishin të vetmet gjëra që e bezdisnin Is. Kishte vite që fjalimet dhe konferencat, sado të rëndësishme të dukeshin, i improvizonte aty në sallë. Por këtë herë organizatorët ngulën këmbë se duhej fjalimi i shkruar, madje qysh më parë, në mënyrë të përkthehej në anglisht. Nga hollësitë e ritualit, veshja e detyrueshme me smoking iu duk, përkundrazi, lehtësuese, ngaqë perveç që e kishte smokingun, kjo shmangte dilemën e zgjedhjes së veshjes për ditën e përurimit të çmimit.
Udhëtuam së bashku për në Edinburgh. Qyteti me klimë të freskët dhe gjelbërimi i harlisur, i mirëmbajtur deri në detajet me të imëta, kudo që shkelnim na mahniti të dyve. Atmosfera pritëse ishte e bukur, madhështore dhe njerëzore njëkohësisht. Për çudi, Is i përballoi me lehtësi dhe me humor të mirë intervistat dhe takimet e shumta në prag të ceremonisë. Veçanërisht ishin të gjalla dhe të këndshme mjediset e hotelit ku ishim vendosur dhe ajo prirja e bukur e veriorëve për të përdorur me fanatizëm çdo lloj produkti mirëmbajtjeje bio. Për evenimentin kishin ardhur që nga Nju Jorku botuesit amerikanë Jeanette dhe Dick Seaver, dy botuesit anglezë, Christopher Maclehose nga Londra dhe Jamie Byng i shtëpisë botuese ‘Canongate’, si dhe plot miq e të njohur të tjerë. Qysh në mëngjesin e parë u njohëm, më në fund, me ‘tre gjyqtarët’ që përbënin jurinë, të kryesuar nga John Carey, kritiku më në zë i Britanisë së Madhe.

Fjalimin e vet Is e kishte ndërtuar thjesht, por me një strukture monumentale, për të cilën nuk isha e sigurt se do të kapej plotësisht nga dëgjuesit. E dija pothuajse përmendsh, ngaqë kisha qenë vetë që isha marrë me të në kompjuter dy-tri ditë rresht. Hyrja, e cila më qe dukur disi e zakonshme, tani që shikoja atë sallë luksoze e hijerëndë mbushur plot, po më dukej edhe më shumë si e tillë. Vura re se Is ishte çuditërisht i qetë. Ai nxori nga xhepi i brendshëm i smokingut fjalimin, vuri syzet e leximit dhe iu afrua mikrofonit. Do lexonte fjalimin në shqip, kurse David Bellos, përkthyesi i anglez, do ta përkthente në anglishten e tij elegante.
“Në qoftë se unë do ta filloj fjalimin me një homazh për letërsinë, duke konfirmuar besimin tim për të, më saktë të shprehmendimin se ka qenë letërsia ajo që më bëri njeri të lirë, ka gjasë që ky të duket njé mendim tepër i thjeshtë për një shkrimtar që ka bërë mbidy mijë kilometra rrugë, për të ardhur në këtë kremtim…
Më pas teksti sa vinte merrte peshë. Salla nuk pipëtinte dhe po më vinte zemra në vend. Is foli për adoleshencën e tij, kur në vend të humbur komunist “u josh nga një kështjellë skoceze, këtu pranë Edinburgh-ut, ajo e Makbethit”. Ai shpjegoi se falë Shekspirit, pra, falë letërsisë dhe “funebritetit madhështor të saj” regjimi i frikshëm i vendit tënd të duket më hijerëndë.
Më pas ai foli për atë që e kishte quajtur ‘kushtëzim dantesk të shkrimtarit’.
“…Për të mos e zgjatur, më lejoni t’ju kujtoj një episod të Komedisë Hyjnore të Dantes. Tek rrugëton nëpër ferr dhe Dante Aligieri trembet një çast nga një stuhi që po afron, mjeshtri i tij, Virgjili, i thotë: ‘Mos utremb, është një stuhi e vdekur’. Në këto fjalë qëndron shpjegimi që përmenda më lart”.
Ai foli shkurt për letërsinë e krijuar brenda këtij kushtëzimi:
“… Më lejoni të përsëris se ky ushqim shpirtëror ishte njëfarë buke, njä farë galete e tharë e burgut. Dhe befas, një ditë, mu midis mesnatës së tiranisë, kjo bukë e burgut ra rastësisht në duart tuaja. Në qytetet tuaja të lira, Paris, Londër, Nju-Jork, Madrid, Romë, Vjené, ju e morët në duar me kureshti atë galetë të burgut. Pastaj ju e provuat atë, ju e çmuat atë, ju thatë se ajo ishte e përshtatshme edhe për ju njerëzit e botës së lirë”.

Isha shumë e emocionuar. Atë ndjenjë ma shtonte heshtja e sallës. Is e mbylli fjalimin me po atë mënyrë fare të thjeshtë të fillimit tani trembte më. Ishte prapë një elozh për letërsinë.
…Asaj që bëri të mundur ardhjen time në… tokën e largët të Skocisë dhe, së fundi, vizitën që do të bëj nesër në slltëpinë e parë të imagjinatës sime, atë që më shumë se çdo ngrehinë tjetër e ndezi fantazinë dhe pasionin tim për letërsinë, kështjellën e Makbethit, kryezotit të Glamsit”.
Pas heshtjes së thellë, salla kaloi në një duartrokitje të zgjatur, të plotë, të tillë që m’u duk se nuk e kisha dëgjuar ndonjëherë në jetën time. ( f.640-642).

———————————-

Kadare: Kështjella e Makbethit, streha që ndezi letërsinë time

Falemnderit, po, falemnderit ngrohtësisht për këtë nderim të lartë që marr sot dhe për fjalët miqësore që po dëgjoj. Nëse do duhej ta filloja këtë fjalim me një himn letërsisë, duke treguar besimin tim tek ajo, më saktë, duke shprehur idenë se është letërsia ajo që më ka bërë njeri të lirë, rreziku do të ishte i madh, mos një deklaratë e tillë do të dukej pak e thjeshtë dhe banale nga goja e një shkrimtari që sapo ka bërë dy mijë kilometra për të ardhur tek ju. Në të vërtetë, distanca ndërmjet Tiranës, kryeqytetit të vendit tim, dhe Edinburgut, kryeqytetit të Skocisë, është pikërisht kaq. Ajo nuk pengon jo vetëm për të insistuar në këtë deklaratë, por do të shtoja, edhe pse kjo mund të dukej e çuditshme, që në raportet ndërmjet letërsisë, lirisë dhe atij që po ju flet, Skocia ka luajtur një rol nxitës. Lejomëni të përsëris këtu në formë të përmbledhur atë çfarë kam shkruar 40 vjet më parë në një nga rrëfimet e mia të para, “Kronikë në gur”, që Z. Carey me të drejtë e citoi para pak minutash, me mprehtësi.

Jam lindur dhe rritur në një qytet të thjeshtë mesjetar të Shqipërisë, në qendër të të cilit ngrihej një kështjellë me një dukje madhështore aq sa dhe kërcënuese. Në të gjitha regjimet, përfshi dhe atë komunist, ajo fshihte një burg. Dhe siç mund të shihej nga të gjitha lagjet e qytetit, kjo kështjellë që ngrihej mbi kullën-burg u rrezatonte forcë dhe kërcënim katër pikave të horizontit. Që fëmijë qeshë rritur në hijen e saj. Por, në moshën 11-12-vjeçare, në kohën e leximeve të para serioze, papritur një tjetër kështjellë pushtoi trurin dhe imagjinatën time. Një kështjellë skoceze e ngritur pikërisht këtu, jo larg Edinburgut: kështjella e Makbethit. Magjepsja ime pas saj ishte e tillë që kështjella e largët skoceze e zbehu atë të vërtetën e qytetit tim. U zmbrapsën burgu i saj, rojet dhe kërcënimi i saj. Ngjau kështu diçka e pazakonte: një adoleshent shqiptar, në fund të këtij vendi të shtypur nga zgjedha komuniste, u gjend i joshur falë Shekspirit, nga mjegullirat e një Skocie përtej imagjinatës. Duke iu shfaqur një bote tjetër, ajo e letërsisë, ky adoleshent i kishte besuar tashmë jo vetëm imagjinatën e tij, por edhe vetëdijen e tij morale kësaj bote tjetër. Ligjet e saj u bënë për të ligje të para, mbi gjithë të tjerët. Udhëheqësit e saj Homeri, Shekspiri, Dante, Kafka – u bënë padronët e saj të vërtetë.

Iu dhashë kësaj magjepsjeje siç i jepesh një feje. A nuk na kanë pyetur kaq herë, ne shkrimtarëve të ish-perandorisë komuniste: “Si e shpjegoni që ju paskeshi mundur të bëni letërsi të mirëfilltë në këtë vend dhe në atë periudhë ku kjo dukej e paarritshme”? Për këtë pyetje, përgjigjja ime në përgjithësi është kjo: “Ne kemi besuar tek letërsia. Dhe ajo, në këmbim të besnikërisë dhe të besës sonë, na dhuroi bekimin dhe mbrojtjen e saj”. Të besosh tek letërsia, do të thotë të besosh në një realitet të epërm; të besosh tek letërsia do të thotë që regjimi i tmerrshëm të cilit iu nënshtrua vendi im ishte më i dobët se madhështia e pikëlluar e letërsisë. Të besosh tek ky art, kjo do të thotë që të jesh i bindur se ai regjim të cilit ju nënshtruat, se policia që ju përgjonte, se udhëheqësit e lartë, funksionarët, gjithë ngrehina e tiranisë nuk është veçse një makth kalimtar, në krahasim me Urdhrin suprem për të cilin ju ishit bërë dishepull. Për t’i rënë shkurt, lejomëni të rikujtoj këtu një episod nga “Komedia Hyjnore”. Kur, duke udhëtuar në Ferr, Dante Aligieri i trembet idesë se një stuhi e tmerrshme po afrohet, mësuesi i tij Virgjili i thotë: “Mos kini frikë, është stuhi e vdekur”! Këto fjalë e sqarojnë mirë atë që thashë pak më parë. Nëse ti ia del mbanë ta bësh vetveten që të shohë motin e ashpër të diktaturës si një “stuhi të vdekur”, atëhere do të keni në dorë çelësin e enigmës. Dhe vetëm letërsia mund t’ia japë shkrimtarit atë çelës.

Nuk është e lehtë, për atë që shkruan, të ndihet i gjallë në mes të një regjimi të vdekur. Nën regjimet totalitare, letërsia dhe artet e tjera janë përballur me një provë mizore që s’është parë kurrë në historinë e botës. Në të gjitha kohërat njihen ndëshkimet e shkrimtarëve, censurat, dënimet, internimet, dëbimet. Por ajo për të cilën po flas nuk e përmban ndalimin e qarkullimit të veprave më të famshme, të atyre që i quajmë “katedrale” të krijimit artistik. Jo, ai u përpoq të mohojë përgjithmonë madje edhe mundësinë për të ngritur monumente të tilla. E thënë ndryshe, ai u mundua të shkatërrojë edhe lëndën me të cilën ndërtohen këto katedrale. Ai është shtrënguar të krijojë një racë të re shkrimtarësh që me duart dhe zellin e tyre, u punësuan për të shkatërruar letërsinë. Në një farë mënyre, stalinizmi ia doli mbanë. Radhët e shkrimtarëve që do të dezertonin Tempullin do të argumentonin ditë pas dite, megjithëse të tjerët, besnikët do të shihnin ditë pas dite se si radhët e tyre pakësoheshin. Ne s’ishim veçse një pakicë në një shkretëtirë pa kufij dhe pa shpresë e cila quhej Realizëm Socialist. Ne ngushëllonim njeri-tjetrin, ndërsa përpiqeshim të bënim letërsi sikur ai regjim të mos ekzistonte. Ia kemi dalë aty-këtu. Disa herë, jo. Ideja se ne do mundnim të përgatisnim ndonjë copëz ushqimi shpirtëror për popullin tonë të burgosur, na ka mbushur me gëzim. Lejomëni të insistoj: po, ky ushqim shpirtëror modest ka qenë një lloj racioni mbijetese për popullin tonë në atë vend-burg.

Dhe papritur, një ditë, duke kapërcyer natën e diktaturës, kjo bukë burgu për çudi arriti deri tek duart tuaja. Në qytetet tuaja të lira: në Paris, Londër, Nju Jork, Madrid, Vjenë, Romë, ju keni marrë në duart tuaja këtë bukë burgu dhe e keni parë me kuriozitet. Më pas e keni shijuar, e keni vlerësuar, e keni respektuar se kjo bukë ishte po aq e ngrënshme për ju, njerëzit e lirë të një bote të lirë. Një shkrimtar shqiptar nuk mund të priste vlerësim më lavdërues. Për të, ishte një mrekulli si ato që rrëfehen në shkrimet e shenjta. Shqipëria e vogël e harruar, e ndarë nga bota, thuajse e fshehur, kishte dhënë pra një shenjë se ishte ende gjallë? Ajo kishte bërë të ditur se, megjithëse diktatura e pat mbajtur këmbë e duar lidhur, ajo ende nuk e kishte skllavëruar shpirtin e saj. Është pikërisht kjo shenjë adresuar nëpërmjet letërsisë dhe e kapur në mënyrë kaq fisnike prej jush, miqtë e mi të shtrenjtë, që bëri të mundur të papërfytyrueshmen. Është kjo shenjë që bëri të mundur këtë çmim që ju më jepni sot. Është ajo që bëri të mundur ardhjen time deri tek ju, deri në tokat e Skocisë. Dhe është përsëri ajo, më në fund, që bëri të mundur vizitën që do të bëj, nesër, për herë të parë, e strukur në imagjinatën time, një strehë e cila më shumë se çdo ngrehinë tjetër, ndezi pasionin tim për letërsine: kështjella e Makbethit.

(Fjala e Ismail Kadaresë me rastin e marrjes së çmimit “Man Booker International”).

https://alb-spirit.com/2017/01/28/kater-brilante-te-ismail-kadarese-2/