Avdulla Kënaçi: ATA TË RRUGËS ‘MARLIN’

Tregim

 

Zonja Suzi së bashku me burrin dhe vajzën, prej tetë vjetësh jeton në rrugën ‘Marlin’, në Toronto, aty ku gjenden thuajse shumica e shqiptarëve. Nuk është se janë mbledhur së bashku për arsye patriotike, por sepse aty mund të merren vesh lehtësisht me Violën, menaxheren e pallatit njëzet e tetë katësh i cili në hyrje kundërmon erë lulesh. Ajo është një vajzë simpatike, e qeshur dhe e ëmbël, me flokë të gjatë, gështenjë që i derdhen si dallgë mbi supe. Me origjinë qytetare Tirane, denbabaden, nga ata të rrugës ‘Fortuzi’. Si askush tjetër, ajo u vjen pas avazit bashkatdhetarëve të saj. Ua di hallet, zakonet dhe huqet. Edhe mund të thuash se ajo është pronare e vërtetë e godinës ngaqë qiraxhijtë as e njohin dhe as e kanë parë kurrë bosin, zotëruesin real. Thonë se është një burrë i moshuar, milioner, hebre, i cili ka në pronësi edhe disa pallate të tjerë, por shqiptarët nuk kanë punë me të, se kanë Violën. Lëshojnë edhe budallallëqe të tilla sikur ajo na qenka e dashura e plakut dhe këtë pallat hebreu e ka futur në tenstament me emrin e saj. Kontratat, pagesat, mosmarrëveshjet, ankesat, të gjitha i diskutojnë e i zgjidhin me menaxheren e cila gjithmonë komunikon në gjuhën shqip, madje edhe kur bashkëpatriotët e saj i flasin anglisht.

Viola, qysh në prezantimin e parë, kur erdhi këtu familja Dhoga, u tregua aq e mirë e njerëzore sa më s’ka. I erdhi keq dhe qau së bashku me ta kur i treguan se po vinin nga Greqia ku kishin humbur një djalë nëntë vjeç në një aksident automobilistik, rrugës duke u kthyer për në Tiranë. Menaxhere Viola u ekspozoi disa hyrje të pallatit dhe i vuri të zgjidhnin. U dha çmimin më të lirë dhe i pëshpërtiti me zë të ulët Suzit në vesh duke i thënë se mund të mbante lavatriçe në apartament. Do të kursente kështu pagesën e lavanterisë së përbashkët, por me kusht që të mos thoshte kurrë dhe askujt se e kishte lejuar ajo.

Suzi, burri dhe vajza e saj, me një fjalë familja Dhoga, qëndruan për ca ditë tek një kushëri i largët derisa kompletuan hyrjen e tyre me orendi. Nuk e patën të vështirë sepse menaxherja zemërmirë u bëri thirrje të gjithë shqiptarëve në pallat dhe rrotull t’u vinin në ndihmë të porsardhurve. Me çfarë të mundnin. Dhe ata iu përgjigjën. Dikush solli një dyshek të përdorur, dikush çarçafë, dikush mobilje e një tjetër tesha, gati të reja. Asnjë rrobë nuk ishte e grisur, apo mobilje e gërvishur. Vërtetë i kishin për të flakur e zëvendësuar pas ca kohësh, por shpejtuan që çiftit të goditur shpirtërisht t’i vinin në ndihmë sa më herët të ishte e mundur, hallexhinj të mbërritur rishtaz nga kontinenti tjetër. Në fund të fundit edhe ata i kishin ndihmuar të tjerë njerëz kur kishin ardhur këtu për herë të parë.

Fqinjët shqiptarë iu gjendën afër edhe për t’i sistemuar me punë. Suzin nga që nuk dinte anglisht, e rekomanduan në një restorant grek si pjatalarëse, ndërsa të shoqit të saj, Nikut, i gjetën punë si kopshtar. Në të vërtetë ai është me profesion marangoz, por dorë përdore le të punonte aty ca kohë, gjer kur të zinte dimri. Ndoshta deri atëherë i gjuanin ndonjë punishte mobilerie ku mund të ushtronte zanatin e tij. I vetmi problem për familjen Dhoga ishte gjuha anglisht, por të gjithë formularët dhe dokumentacionin që duhet të plotësonin, ia besonin së bijës shkollare, adoleshentes që quhej Mira. Domosdo që nuk mund t’ia lininin plotësisht në dorë sepse kishte terma teknikë që ajo nuk i merrte vesh fare, por dera e zyrës mikpritëse të Violës, në katin e parë, ishte për ta gjithnjë e hapur. Ajo me lehtësi të madhe i jepte zgjidhje e rrugë çdo problemi amininistrativ. Dhe Suzi, sa herë zihej emri i saj në gojë, thoshte: “E ruajt Zoti, flori vajzë kjo Viola jonë”! Emigrantët shqiptarë në Toronto nuk ishin si ata në Selanik, ishin më miqësorë e të përzemërt, flisnin më pak dhe ndihmonin me sa mundësi që kishin. Njeriu kyç, ura lidhëse ishte Viola, e pazëvendësueshme, sidomos për Suzin që kishte lindur në Kombinat nga ku Viola kishte të ëmën me origjinë.

Familja e Nik Dhogës u shpërngul nga Selaniku dhe u mbart në Toronto jo më shumë për çështje ekonomike se sa për diçka tjetër. Shtëpia, rrugët, shkolla, Krraba afër Tiranës dhe gjithçka tjetër u kujtonte të birin që humbën në aksident. Suzi, që nga ajo ditë, asnjëherë nuk shkoi në permanent për të ngjyer flokët. U thinj brenda natës, nga të zinj, flokët iu bënë gri e gati iu zbardhën. Dhe ajo ashtu i la. Porta e gëzimeve ishte mbyllur përgjithmonë. Iu shtuan rrudha në fytyrë dhe sytë thuajse i humbën nën zgavrat e mavijosura, ndërsa shëndeti i të shoqit shkoi edhe më keq; erdhi e u mpak, e humbi toruan fare dhe ngushëllimin e gjente tek gota. Më shumë ia bënë shokët shqiptarë të cilët kudo që e shikonin apo e gjenin, porostnin banakierët: “Nxirri nga unë një uzo qirie Nikut”. Me këtë gjest ju dukej se merrnin pjesë në dhimbjen e tij. Kështu atij iu bë ves të pinte edhe kur asnjeri nuk porosiste. Ia kërkonte vetë barmenit atë të bekuar dopio me uzo apo verë recini, nga ajo më e lira që nxirret prej rrëshirës së pishës. Kështu i erdhi degradimi e rrënimi.

Niku është një burrë i urtë, nuk mbahet mend të ketë hapur ndonjë sherr apo vënë dorë mbi të shoqen, edhe kur ajo është nevrikosur dhe e ka sharë me rrënjë e degë. Ai ruan gjithnjë gjakftohtësinë dhe nuk e ngrë zërin kurrë. I ngjan babait të vet. Por kohët e fundit me pijen e djallosi. Në jo pak raste miqtë e shokët e sillnin në shtëpi duke e mbajtur prej krahu.  Kulmi ishte kur ai lagej në pantallona pa e kuptuar. “Hapu dhe të futem, sos fatkeqësia, ja edhe ti, na turpërove e na nxive faqen”, i thoshte Suzi e bërë vrer kur atij i dilte pija. Atëherë ai qante me ngashërima dhe i kërkonte falje për të qindën herë duke i rënë në gjunjë. Nuk rrinte dot pa kujtuar të birin dhe fjalët e tij të fundit: “Jepi gaz, baba, kaloje kamionin që kemi përpara. Ai ecën si breshkë, do kishim arritur me kohë tek gjyshja në Kombinat”. Këto ishin fjalët e tij të fundit sepse në një kthesë të fshehur e të padukshme, Niku, duke u munduar të kalojnë kamionin në të zbritur të Krrabës, përplasi makinën e tyre pas një shtylle elektrike buzë rrugës. I biri nga ana e dritares, me kryet jashtë, u godit në kokë. U shua në sekondë, pa nxjerrë zë. Tmerri i paparë, dhimbje e padëgjuar. Gjithë të tjerët nuk pësuan asgjë, por djali shkoi në qiell përgjithmonë. Asnjë fjalë nuk e ngushëlloi Nik Dhogën nga kjo gjëmë e papritur dhe humbje e rëndë familjare. Vetëm alkooli ia mpinte trurin dhe ia hiqte disi mendjen nga aksidenti. Nuk gjendej shprehje në asnjë fjalor të botës për ta qetësuar e ngushëlluar. Ndjente sikur në zemrën e tij ishte hapur tej për tej një vrimë e madhe. Disa herë ai kaloi kriza të mëdha nervore, ankthe dhe trauma të tmerrshme. Afendikoi grek nuk mund ta mbante më në zdrukthëtari. Duhet thënë hapur; e kishte tepruar me alkoolin. Duart i dridheshin dhe kishte rrezik të pësonte ndonjë aksident më të madh në punë gjatë përdorimit të makinave elektrike. Atëherë ishte e ç’ishte.  Dhe afendikoi nuk e zgjati, i dha një rrogë shtesë, por me kusht të mos kthehej më tek ajo punë. E gjithë pesha e familjes ra plotësisht mbi shpatullat e Suzit; qiraja, ushqimet, shkolla e së bijës, benzina e makinës, etj. Ishin në buzë të greminës, thuajse në kushtet e mbijetesës. E kujt nuk i erdhi keq për ta, shqiptarë e grekër! Fatkeqësitë janë të njëllojta për çdo komb.

-Ju keni pasaporta greke, pse nuk shkoni në Kanada, mbase duke ndryshuar ambjentin, nuk do të jeni të fiksuar kaq shumë pas dhimbjes e pas vdekjes. Ikni të shpëtoni të paktën vajzën. Ajo është mirë me mësime dhe di pak anglisht. Lidhuni me konsullatën greke në Toronto. Ata kanë një kontratë punësimi me qeverinë kanadeze. Aty ka punë dhe të ardhura më të mira se sa këtu, – i këshilloi një fqinj grek që kishte qenë së fundmi vetë emigrant në Kanada.

Dhe nuk e kishte keq miku grek. Veç duhet shtuar këtu se kur mbërritën në Toronto nuk ishte e nevojshme të lidheshin me ambasadën sepse komuniteti shqiptar u erdhi menjëherë në ndihmë. Suzi, falë edhe njohurive që kishte në gjuhën greke, u bë shoqe me pronaren e restorantit. Pa kaluar muaji ajo e hoqi nga lavamani ku nisi punën fillimisht si pjatalarëse dhe e vuri ndihmës kuzhiniere. Ishte më e besuara ndër gjithë punëtorët. Kokulur e pa fjalë, Suzi punonte sa për dy vetë. Propozoi të servirej byrek me spinaq si në restorantet greke dhe i hyri vetë kësaj mjeshtërie. Në saje të byrekut për të cilin klientët thoshin se ishte për të lëpirë thonjtë, u shtuan myshterinjtë, sidomos punëtorët me origjinë nga Ballkani. Suzi jo vetëm u bë e domosdoshme për restorantin, por edhe shumë produktive. Solli një metodë dhe frymë të re në kuzhinë duke propozuar edhe gjellë të reja karakteristike, greke e shqiptare. I hapi punë vetes. Pa pritur të mbyllej viti, pronarja ia ngriti rrogën dhe i akordoi një shpërblim të majmë prej një rroge e gjysëm. Ajo ishte e kënaqur prej saj. Me të ardhurat mujore të Suzit paguhej qiraja e apartamentit, blihej ushqimi mujor dhe mbetej diçka mënjanë për shkollën e lartë të vajzës që do të niste pas dy vjetësh. Por nuk i shkonin kaq mirë punët e të shoqit. Ai nisi përsëri avazin e vjetër. Në shtëpi nuk vinte më i bërë xurxull, por gjithsesi binte erë alkool. Këtu nuk gjeje ortakë të të nxisnin të shkundje gotë pas gote si në Greqi dhe as miq e shokë që të porosisnin banakierin; “Jepi një dopio nga unë”, por mund të uleshe në një lokal vetëm dhe të pije birra e verë sa të doje. Uzos dhe uiskit nuk i afroheshe dot për çmimin e lartë që kishin. Alkooli në Kanada taksohet dyfish. Niku gjithnjë e më shumë, dorëzonte në shtëpi më pak të ardhura. Harmonia në familje u lëkund. Hyri sherri e shamataja. Tashmë kundër tij u bë edhe e bija e cila sa hynte babai, nuhaste erën e qelbur të pijeve. Ngjante kështu me një polic trafiku që u vë tubin për pije shoferëve në kryqëzime rrugësh. Ishin dy kundër një. Me kositjen e barit të komunës dhe punët në kopshte, Nikut nuk i dilte keq llogaria, por në shtëpi nuk dorëzonte as gjysmën e fitimeve. Po e tepronte; përsëri u bë barrë e rëndë për familjen.

-A nuk e shikon se këtu alkooli është shumë i shtrenjtë dhe nuk ka verë recini të lirë si në Greqi sepse këtu është vend i punës dhe jo i qejfit? – e qortonte vazhdimisht Suzi, por ai ia kthente me kryet ulur:

-Këtë dhimbjen që kam këtu në kraharor me asgjë tjetër nuk mund ta mbyt e shëroj veçse me alkool.

-Mos të shkon mendja vallë se ne të tjerët jemi prej guri e prej druri e nuk na dhemb?! Por Zoti akoma nuk na ka marrë me gurë, na ka lënë me një vajzë dhe ajo duhet rritur e shkolluar. Po ti nuk ke zemër, – ia priste Suzi duke ngritur zërin sa dridheshin fletët e xhamave të dritareve. I hakërrohej herë pas here, por ai, duke qenë në faj, e gjente të udhës të heshtëte. Dhe ajo nuk e pranonte në krevatin martesor, por e vinte të flinte mbi divan nga që nuk ia duronte dot frymën me erë alkooli.

Viola, menaxherja, kur mori vesh se i shoqi i Suzit e bënte rrogën rrush e kumbulla, u ndje keq. E ftoi për një kafe mikeshën e re, ardhur nga Greqia. E pyeti gjerë e gjatë për punët e familjen, pastaj i tha atë më kryesoren, për të cilën kishte lënë takimin:

-Suzi, të kam konsideruar si një motër të madhe, më je dhimbsur shumë me çfarë ke hequr e çfarë të ka ngjarë. Me kokën time të kam dhënë çmimin më të ulët të apartamentit. Ti e di, ngrihen çdo vit çmimet e qirasë, por ty unë nuk ta kam prekur dhe as diskutuar shumën që derdh. Nëpër letra e kam shkruar se apartamenti yt ka kushte minimale jetese dhe me defekte, kur ai në të vërtetë është njësoj si gjithë të tjerët. Ama këtë nuk e kam bërë që burri yt të pijë çdo ditë verë e birra. Nuk jam unë pronare e këtij pallati, thjesht jam një kujdestare. Dikush tjetër më kontrollon. Ju lutem, nuk mund të sakrifikoj dhe të rrezikoj për ju vendin e punës. Tash e tutje qiranë do ta kesh si gjithë të tjerët.

Suzin e kapi një e dridhur sikur e kishte zënë korenti. Heshti për pak që të mblidhte veten. E pa drejt në sy menaxheren dhe u përgjigj me një zë të përvuajtur:

-Ah, moj Viola zemërflori, pse pandeh se unë nuk ta di? Mendon se unë jam qorre dhe nuk shikoj e kuptoj? Më vret Zoti të them se nuk ta njoh sakrificën që bën për ne. Hyr pak tek vuajtjet e mia, me çfarë do ta dërgoj vajzën në universitet? Nuk kam asnjë lekë mënjanë. Më mbetet vetëm ta ndaj Nikun, më ka zënë gjuha lesh duke i folur e qortuar. As këtu në Kanada nuk ia preva dot pijen. Jam në hall të madh. Nuk e ke keq ti që matesh njëqind herë për t’u martuar, bashkëshorti qënka fat i madh.

Viola u pendua që i foli në atë mënyrë, vërtetë ajo nuk kishte faj. Iu duk se u soll ashpër dhe e shkeli likësht në kallo. Ndërroi tonin dhe e këshilloi me një zë më të shtruar e miqësor:

-Ka një mënyrë për ta kuruar të alkoolizuarin, duhet të shkosh tek mjeku i familjes, i trego çfarë ndodh me burrin dhe pa e pyetur fare, shtroje në spital të bëjë kurën për pastrimin e gjakut. Shkenca ka ecur përpara, ia kanë gjetur marifetin edhe këtij huqi. Përpiqu ta shpëtosh përpara se sa ta ndash.

-Oo, sa mirë më the, nuk e dija që duhet ndjekur kjo rrugë. Është ndihmë për mua, nuk i dimë të gjitha gjërat se si funksionojnë këtu në Kanada, që nesër do të angazhohem me këtë punë, vetëm të lutem mos ma ngre qiranë e shtëpisë, ndryshe më këput në mes.

-Ti do më pushosh nga puna, e dashur Suzi, por shyqyr që nuk kam të tjerë shqiptarë si ti. Të priftë e mbara dhe ndiq rrugën që të tregova! – i tha duke e pëqafuar e i rrahur shpatullat miqësisht. Eh, Viola, e ruajt Zoti, zemër flori, nuk e thotë kot këtë urim Suzi!

Nuk ishte e vështirë rruga që u ndoq për ta shtruar Nikun në spital. Kishte edhe pacientë të tjerë si ai, madje shumica ishin gra të divorcuara ose që nuk ishin martuar kurrë. Edhe ato ishin të alkoolizuara. Gratë u bënë shkaktare që gjatë mbëmjeve të mblidheshin së bashku gjithë të alkoolizuarit për të këmbyer përvojë, por Niku nga që nuk kuptonte anglisht, refuzoi të merrte pjesë. Kishte miqësi vetëm me njerin prej tyre, me Ramadan boshnjakun që infermieret i thërrisnin Dan. Atë vuri të pyesë edhe për koston e kurimit. Dhe ai i shpjegoi se një pjesë e shpenzimeve ishte e mbuluar nga shteti dhe një pjesë nga siguracioni. Niku nuk ishte i siguruar dhe familja u detyrua të marrë kredi me interes për ta shlyer shumën. Ia vlente, pas një muaji pasi doli nga spitali, ai nuk donte as t’i merrte erë birrës e verës. Skaneri, analizat e gjakut dhe të urinës treguan se mëlçia dhe njera veshkë ishin të dëmtuara. Ky ishte një lajm i keq për Suzin.

Ashtu, pa u vënë re, përmes halleve, grindjeve, luftës e përpjekjeve për mbijetetësë, e bija, Mira, po hidhte shtat duke mos i ngjarë asnjerit prej prindërve. Sapo vinte e zbukurohej. I shkonte çdo lloj rrobe, por dinte edhe se si t’i përshtaste e kombinonte. Vinte e gjatë, lëkurë bardhë si cipa e vezës, me sy të kaltër e lozonjarë. Me mësime nuk ishte e para, por as e fundit e klasës. Me kushte më të mira familjare me siguri që do të klasifikohej aty nga kreu. Ëndërronte të vazhdonte shkollën e lartë dhe gjithë propozimet e çunave i merrte me të tallur. Nuk ia mbushnin synë. Ishte si një lule në pyll që rritej me shpejtësi përmes shkarpave e gjetheve të kalbura. Dhe një ditë prej ditësh, e ëma i tha:

-Si nuk m’u ndanë hallet as këtu në Kanada, do të futesh në punë Mira, nuk kemi me çfarë ta paguajmë universitetin. Tashmë ti nuk je e vogël, besoj e sheh se sa po vuaj. Nuk ia dal dot e vetme shtëpisë.

Ajo nuk tha asnjë fjalë, u godit si nga një rrufe në qiell të kthjellët, nuk e priste prej së ëmës. U mbyll në dhomën e saj dhe qau me dënesë gjersa iu skuqën sytë. Nuk kishte nevojë për shumë fjalë e sqarime sepse duke u menduar thellë, e pa se nuk kishte asnjë shtegdalje. Mundësitë e familjes nuk e lejonin të bënte ndonjë hap drejt ëndërrës së saj. Dëftesat mujore të pagesave, apo billat, siç quhen rëndom këtu, ishin të papërballueshme, megjithse e ëma rropatej në guzhinë e punonte dymbëdhjetë orë në ditë tek restoranti i grekes. Pas një copë herë u kthye tek e ëma më e kthjellët dhe për ta qetësuar, i tha:

-Të paktën të bëhet mirë, universiteti aty është, ndoshta gjer atëherë babi është rehabilitur plotësisht prej kurës. Gjeta në reklama se kërkojnë punë për arkëtare, ose kashiere, siç i thonë anglisht, në një supërmarket. Mendoj se mund ta bëj, në matematikë nuk kam qenë keq.

-Bukuroshja ime, zemra e nënës, spitali na i shkundi të gjitha kursimet. Dua të të kem në krah. E ku i zihet besë babait edhe pse bën be e rrufe se ka hequr dorë. Sa herë e ka lënë dhe e ka zënë përsëri pijen. Ndoshta duke qenë në një punë të mbyllur e jo si kjo e kopshteve rrugë më rrugë, nuk do të rendë më pas alkoolit. Si nuk u gjend për të një punishte zdrukthtarie? T’i shkoj edhe njëherë Violës mos bën diçka, si thua ti? – pyeti ajo të bijën.

-Sikur i kemi rënë shumë në qafë asaj vajze, mama, por nuk kemi vend tjetër ku të përplasemi, edhe mund ta takosh, – iu përgjigj e bija.

Dhe Viola zemërmirë i ra telefonit duke i zënë me radhë miqtë e shokët e saj; një punë dosido për Nik shqiptarin. Më në fund dikush iu përgjigj se një shtypshkronjë e tipit të vjetër, jo nga këto dixhitalet, kërkonte një punëtor. Pas kurës, Niku ndjehej më mirë, e kishte marrë veten disi, por përsëri ishte i pafuqishëm. U muarr në provë për tridhjetë ditë. Pas dilemash e lëkundjesh, më në fund pronari e mbajti në punë, por i ofroi një pagesë minimale. Niku, i këshilluar edhe nga të tjerët, ra dakord, megjithse kushtet e punës me përdorim kimikatesh, nuk e favorizonin mëlçinë e dëmtuar. Vazhdoi në shtypshkronjë, por asnjëherë nuk u bë definitiv e me kohë të plotë. Herë kishte punë e herë jo. Aty më shumë shtypeshin ftesa dasme e ceremonish se sa libra. Proceset e punës në shtypshkronjat modern kryheshin automatikisht dhe me kosto më të vogël. Në vendet e punës nuk dukeshin gjëkundi njolla boje e rrëmujë si tek kjo punishte e vjetër. Sidoqoftë ishin disa klientë besnikë që nuk e braktisnin kurrë. Pikërisht ata e mbanin gjallë e më këmbë shtypshkronjën e vjetër që më shumë ngjante si relike muzeu. Me siguri do të kishte falimentuar sikur të mos e favorizonte pozicioni i saj në kat të parë të një pallati dhe afërsia me qendrën e qytetit. Niku e kishte larg për tre stacione autobuzi prej rrugës ‘Marlin’. Gjithë kohën e lirë që i tepronte e e kalonte me Ramadanin të cilin, siç e përmendëm, e kishte njohur gjatë shtrimit në spital. Boshnjaku e kuptonte pak gjuhën shqip nga që në Sanxhak ishte rritur me fqinjë kosovarë. Thuajse bisedat e tyre bëheshin vetëm për politikë. Flisnin për gjendjen në Shqipëri dhe Bosnjë. Armiku i tyre i përbashkët ishin serbët e Milosheviçit me genocidin e egër që kishin kryer në Kosovë dhe Sarajevë. Bisedat përfundonin gjithnjë me pyetjen: “Pse bota ende nuk kishte dënuar reprezaljet dhe krimet e tyre mbi popullsinë e pafajshme muslimane”?!

Pas pesë vjetësh dukej sikur familja Dhoga më në fund ishte qetësuar. Kishin hequr mënjanë disa të ardhura dhe e gjykuan të bënin të tre së bashku një rrugë për në Tiranë. Prindërit iu lutën Mirës të priste edhe një vit tjetër për universitetin. Dhe ajo nuk ua prishi. Në kryeqytetin e vendlindjes kishin lënë një pjesë të zemrës së tyre, prindërit djalin dhe motra të vëllanë. Llogaritën biletat, qëndrimin, hotelin, ushqimin, por edhe ndonjë peshqesh të vogël në farefis. Shkonin jo më pak se 15 mijë dollarë. Me një shumë të tillë jo vetëm digjej një vit universitet, por llogaria zerohej. Do të shkundeshin fare. Dhe ashtu ndodhi, por ajo rrugë duhej bërë, ndryshe nuk do të gjenin qetësi e prehje shpirtërore. Shkuan të tre, por në vend të ngushëlloheshin, plaga e dhimbjes u gërvisht edhe më thellë. Gjithçka që shihnin e preknin u dukej sikur ishte e mbuluar me pikëllim. Njerëzit ishin të heshur e të ngrirë si statuja. Varrin e mbuluan me lotë e lule. Dukej sikur aksidenti kishte ndodhur dje dhe gjëma endej në ajër si një kob mizor. Asgjë nuk kishte ndryshuar. Nuk i pushuan lotët as kur shkuan e as kur u kthyen në Kanada.

Pas kthimit, të tre iu përveshën në heshtje detyrimeve; Niku në shtypshkronjë, Suzi në kuzhinë dhe Mira arkëtare në supermarket. Kjo e fundit harxhonte dy orë vajtje-ardhje në punë. Iku kështu edhe një vit tjetër. Një mbasdite, e lodhur dhe e dërrmuar, bija i tha së ëmës:

-Mama, rrogën time do ta mbledh të blej një makinë të përdorur, ndoshta për një vit ia arrij. Ndërkohë marr edhe licensën e drejtimit. Në punë jam e vetmja që nuk kam mjet. Them të zgjedh një markë japoneze që nuk harxhon shumë karburant.

-Po universiteti? – pyeti e ëma e shqetësuar.

-Ta shtyj edhe një vit, por unë dyshoj se babai ka filluar përsëri të pijë. Disa herë ka rënë erë hudhëra. Kam dëgjuar se për të zhdukur erën e alkoolit, burrat hanë hudhëra.

-Uuu, si nuk më ka shkuar mendja, ha hudhëra të mos dyshojmë ne, uuu, pika! Sa të kthehet kam për ta bërë rezil, i pafytyri.

Aty ndaj të ngrysur Niku u kthye në apartament. I thanë të hante darkë, por ai u përgjigj se nuk kishte oreks. Kishte ngrënë ca pleskavica me panine të ngrohta tek shtëpia e Ramadanit, mikut boshnjak.

-E si, nuk të vuri një gotë verë përpara ai Ramadani? – e provokoi e shoqja. Dhe Niku që shquhet për sinqeritet, u përgjigj:

-E kthyem nga një gotë të vockël.

-Vetëm sot, baba, apo edhe herë tjetër? – e sulmoi e bija me një pyetje tjetër.

-Sipas rastit, por nuk e kemi tepruar. Ramadani e nxjerr vetë verën, blen rrush amerikan dhe e hedh në fuçi për musht. Ka kushte, ai ka shtëpi private dhe verën e përgatit në garazh. Ua them hapur; udhëtimi në Tiranë nuk më bëri mirë, më ka vrarë likësht, më mbytin ëndërrat me djalin për çdo natë.

-Shkofsh pas tij! – e mallkoi Suzi – Më plase shpirtin, por ti, more ditëzi je gjysmë njeriu. Akoma me alkool?! Këtej e tutje do të flesh përsëri në divan. Dhogë nga trutë, unë mendoja se mbiemrin Dhoga e keni nga që keni punuar me drurin brez pas brezi, por ju e paskeni gjetkë hallin, jeni dhogë nga mendja!

Dhe i ktheu krahët pa pritur përgjigje. Qau në heshtje e pa zë me fytyrë kthyer nga muri. Nënë e bijë u shqetësuan pa masë për shëndetin e Nikut. Mjeku ua kishte bërë të qartë se ai jo vetëm nuk duhet të pinte alkool, por duhet të respektonte edhe një dietë të caktuar ushqimore. Vërtetë tani nuk harxhonte para për pije, qofte e pleskavica nga që ishin të Danit, por ky lloj ushqimi ishte i rëndë për mëlçinë e tij difektoze dhe veshkën e tij me probleme. Ia ndaluan vizitat tek Ramadani me gjithë telefonatat e pandërprera të këtij të fundit. I thoshnin se Niku është pa qejf, por ai vazhdonte të telefononte. Dhe Niku pas ca muajsh ishte vërtetë sëmurë. E vizituan po tek i njëjti mjek. Përsëri skaner, ultratinguj, analiza gjaku, por këtë radhë situata ishte shumë serioze. Nik Dhoga rezultoi me cerozë në mëlçi. U shtrua urgjent në spital dhe i gjithë kurimi mbulohej nga shteti kanadez. Hyri në grupin e kancerozëve. Suzi u pendua thellë që e kishte mallkuar. E mbajtën një muaj të shtruar, por thanë se nuk ka shërim. Ishte bërë dyllë i verdhë, si shafran. Mëlçia e tij punonte në gjysmën e kapacitetit dhe ai ndjente dhimbje të atilla sikur sulmohej me goditje thike poshtë mezit, në të djathtë. As flitej më për të kursyer para në llogarinë bankare. Dhe makina që ishte planifikuar të blihej, nuk zihej më në gojë. Fati po e gjuante me gurë familjen Dhoga, nuk u qeshi buza kurrë. Po afronte viti i ri dhe Niku nuk kishte shenja përmirësimi.

-Zot, – tha Suzi natën e Krishtlindjeve kur nuk pa të shoqin në krye të tavolinës, si zakonisht – sikur kemi prishur kishë e xhami, pse nuk na le njëherë në qetësi, pse nuk kemi të drejtë edhe ne të qeshim e të gëzojmë si gjithë bota, si gjithë të tjerët.  Pse vajza ime nuk ka të drejtë të dashurojë një djalë?!

-Mblidhe veten mama, babi nuk e përballoi dot vdekjen e të birit, i mjeri, ajo e shkatërroi, vdekja ia shkoqi trupin dhe i shpiku cerozën. Po ne do t’ia a dalim së bashku. Fshiji lotët, ai është ende gjallë. Mua më ke në krah, bëju e fortë, ashtu siç të njoh unë, – i tha Mira dhe e shtërngoi fort në gji plot mirënjohje e dashuri.

Dhe të emës iu duk se i dha vërtetë fuqi e guxim ai përqafim. Vuajtjet e kishin rritur e forcuar të bijën. Tashmë ajo mund t’i dilte zot familjes dhe mund të ishte një mbështetje e fuqishme për Suzin me zemër të thërrmuar në mijëra pjesëza. “Edhe gjashtë muaj jetë” kishte thënë mjeku për Nikun. Pavarësisht serumeve e mjekimeve, shëndeti i tij shkonte poshtë e më poshtë. Pizhamat i rrinin të mëdha dhe pantoflat vazhdimisht i dilnin nga këmba, ndërsa briskun e rrojes nuk e komandonte dot për të prerë qimet e mjekrës, por e bija kujdesej për të sikur ai të ishte një fëmijë. I kishin mbetur vetëm kockat. Nuk ia dilnin dot në spital vajtje-ardhje dhe e tërhoqën në shtëpi. Mjeku nuk kundërshtoi. Nuk pushonin vizitat, sidomos të fqinjve shqiptarë. Atëherë u kuptua sa shumë bashkatdhetarë ishin në atë pallat. Kush linte në filxhanin e kafesë pesëdhjetë e kush njëqind dollarë ndihmë. Të gjithëve u vinte keq. Brenda atij apartamenti, në katin e 17-të, vuante një njeri i urtë e i mirë të cilit i ishte prerë dita e vdekjes si dhe dy femra të vetme që i vinin rrotull. Nik Dhogën, ta takoje në rrugë, do të mendoje se është një fantazmë që lëviz më këmbë. Ishte katandisur një grusht njeri. Vetëm kur vinte Dani për vizitë ai çelte sytë dhe i mbante dorën mbi të tijën, por nuk kishte fuqi t’ia shtërngonte. Një ditë e pyeti me zë gati të shuar nëse kishte blerë rrush dhe kishte hedhur musht. “Vetëm ti Nik të ngrihesh më këmbë sepse këtë vit kam blerë rrush të mirë kalifornie, nga ai me aromë që është dyllë i verdhë”, i tha ai.

Niku shpërveshi pak buzët në një përpjekje sikur do të qeshte, por nuk arriti të thotë asnjë fjalë. U shua fare pa zhurmë si një qiri që i ka mbaruar dylli dhe ra në krahët e mikut boshnjak. Ende mbi fytyrën e zverdhur qëndronte e stampuar një buzëqeshje e lehtë lamtumire. Suzi i uli kapakët e syve sa trupi ishte ende pa ngrirë dhe një çurg lotësh iu varën nëpër faqe duke menduar të birin nëntëvjeçar aty lart në qiell. Le të bashkohej me babanë.

Viola, sa mori vesh në telefon për vdekjen e Nikut, u nis me ngut në supermarket për të marrë Mirën. Ajo ishte në punë dhe nuk dinte çfarë kishte ngjarë në shtëpi. Ndërkohë u kujtua për vendin e varrimit. Duhej gjetur një parcelë. Askujt nuk i kishte shkuar ndërmend të merrej me këtë gjë edhe pse ishte një vdekje e paralajmëruar, por më parë duhet të ndihmonte Mirën të kapërcente momentin e parë, atë të mandatës për babanë. Sa hyri në supermarket dhe u ndesh me vështrimin e saj, ajo i foli e para. Sikur ta ndjente, me sy të shqetësuar, pyeti menjëherë:

-Mbaroi?

-Po, babai ju la, bëhu trime. Njeriu në të tilla raste duket sa i fortë është, – e ngushëlloi ajo dhe e përqafoi me të dy duart.

Ndjeu në kraharor zemrën e saj që përpëlitej si një zog. I erdhi keq si për motrën e vet që kishte dy vjet pa e parë, moshatare me Mirën, por që jetonte në Tiranë. Eh, emigracioni, ku mbillemi, nuk korremi ne shqiptarët. Kishte edhe një detyrë tjetër Viola, duhet të gjente vend për varrim. Si nuk i kishte shkuar kujt në mendja për varrin? Si një vajzë kurajoze, e veprimit dhe me inisisiativë, i propozoi Mirës të paraqiteshin në Bashki për të marrë autorizimin. Duhej një pjestar i familjes dhe ajo nuk mund ta bënte e vetme këtë hap.

-Më duhet më parë të shkoj në shtëpi të takoj nënën, pastaj nuk kam ku shkoj me uniformën e punës, i marrim në telefon ata të Bashkisë. Ende nuk është mbyllur orari zyrtar, – i tha Mira për të cilën duhet thënë se pas lajmit të kobshëm, e mbajti veten, nuk ra në qurravitje, britma e psherëtima. Ishte mësuar me vdekjen; tragjedia e vëllat nëntëvjeçar e kishte bërë të fortë.

-Ke të drejtë, nuk më shkoi mendja, – i tha Viola.

Të dy vajzat u lidhën në telefon me një punonjës bashkie dhe ai i sqaroi se më parë duhet të merrnin çertifikatën e vdekjes, firmosur nga një mjek i autorizuar. U dha adresën e një parcele varrimi për të cilën duhet të paguanin 15 mijë dollarë. Pagesa mund të bëhej edhe pas varrimit. Në se nuk u mjaftonte koha, të vdekurin duhet ta linin në morg, në frigorifer, kundrejt një qiraje. U nemitën të dyja, ishin rregulla që nuk i dinin. Edhe Viola po ndeshej për herë të parë me një rast vdekje dhe sa e mësoi se për vendin duheshin paguar 15 mijë dollarë, u step. Përsëri do t’i shtyhej universiteti Mirës për të cilin aq shumë kishte ëndërruar. E habitëshme, me gjithë këtë territor të madh që ka Kanadaja dhe parcela paska këtë çmim të kripur?! Ky shtet vjen i dyti në botë për nga madhësia. Sikur Rusisë t’i hiqet Çeçenia, Kanadaja del e para. Ku mund t’i gjente Suzi kaq shumë para?! Kur mbërritën në apartament, dhomën e pritjes e gjetën të mbushur citë më cite me njerëz. Ishte një zabullimë e padurueshme. Gratë, sa panë Mirën tek dera, ia dhanë kujës. Edhe ajo qau së bashku me to. Viola mendoi se nuk ishte momenti për t’i njoftuar Suzit çmimin e varrimit. Ajo do të kthehej përsëri në orët e vona të darkës për ta diskutuar hollësisht këtë çudi kanadeze. Zbriti në zyrë në katin e parë për të mbyllur ca shkresa që e prisnin mbi tavolinë. Kur u kthye, mori me vete një shishe uiski që ia kishin sjellë dhuratë. Kishin kaluar pesë orë të mira dhe fqinjët ishin larguar, kishte mbetur vetëm Dani me të zotët e shtëpisë. Mira u kishte treguar për çmimin e parcelës së varrimit. Vetëm Dani nuk u habit.

-Si qenka kjo punë kështu, kush është ai që vdes me pesëmbëdhjetë mijë dollarë në xhep? – tha Suzi kur erdhi Viola.

-Është rregulli, ligji mama, nuk është se kjo na bëhet ne me kast, – iu përgjigj Mira.

-E marrim ne boshnjakët në parcelën e xhamisë sonë ku kemi varret tanë, por edhe aty duhet paguar, por diçka më pak, mirëpo hoxha nuk e pranon pa qenë synet, – tha Ramadani dhe sytë i mbajti nga Suzi, ndoshta nga ajo e priste përgjigjen.

-Niku e ka emrin e plotë Kreshnik dhe nënën e ka pasur muslimane, por nga babai janë me origjinë korçarë, orthodoksë. Ai nuk e kishte bërë rrethprerjen, – sqaroi Suzi shumë seriozisht dhe pa ia bërë syrri tërr.

Dy vajzat ulën kokën dhe u erdhi për të qeshur, por u përmbajtën, ndërsa boshnjaku i nervozuar e hapi vetë shishen e uiskit dhe mbushi një gotë citë më citë të cilën e shkulloi me fund.

-Kam edhe diçka tjetër, – tha ai duke lëpirë buzët – mua Kreshniku më ka lënë një letër të mbyllur dhe atë, sipas amanetit të tij do t’ua dorëzoj kur t’i bëhen të tretat. E kam këtu në xhep.

Secilës nga vajzat dhe Suzit, u shkoi mendja se Niku duhet të kishte para të fshehura mënjanë. E habitshme, kushedi sa kohë përpara ka menduar për vdekjen. Nuk qënkishte edhe aq budalla i gjori. Kishte menduar për ata që do të mbeteshin pas në familjen e tij.

-Është i trashë zarfi? – pyeti Viola.

Të njëjtën pyetje mendonte të bënte edhe Suzi, por i erdhi zor nga Ramadani se mos dyshonte se ajo ishte e dhënë pas lekut.

-Nuk di si të them, as i trashë e as i hollë, por diçka të vlefshme duhet të ketë brenda sepse më ka bërë njëmijë porosi i ndjeri.

Duheshin pritur të tretat. Suzit i shkoi ndërmend ta linin meitin në frigorifer dhe varrimin ta bënin pas një jave. Me këtë rast merrnin vesh çfarë kishte në zarf dhe në të njëjtën kohë lajmëronin edhe kushërinjtë e farefisin në Amerrikë për ceremoninë mortore. Kush mund të vinte në varrim, ishte i mirëpritur.

-Uau, çfarë kishte brenda ai zarf?! – secili e bënte këtë pyetje sipas mënyrës së tij.

Hamendjet ishin nga më të ndryshmet. Dani mendonte me mendjen e tij se shqiptarët janë shumë të thellë, nuk njihen kollaj, mendojnë edhe për pas vdekjes, kushedi sa para ka lënë, Viola thoshte se një pijanec nuk mbledh kurrë para, por do të ketë ndonjë pronë që ia kanë rrëmbyer të tjerët dhe atij nuk mund t’i ngjitet shpirti në qiell pa iu kthyer prona familjes, Suzi mendonte se ai e ka ditur që varri ka qënë me pagesë dhe duhet të ketë lënë paratë e parcelës, ndërsa Mirës i shkonte mendja se ai duhet të kishte ndonjë amanet për shkollën dhe burrin e ardhshëm të saj. Eh, kush rrinte e priste tri ditë në ankth deri sa të hapej zarfi.

Pas vizitës së mjekut dhe lëshimit të çertifikatës së vdekjes, agjensia funerale e mori në dorëzim trupin e vdekur të Kreshnik Dhogës. Ceremonia mortore do të bëhej pas një jave. Vizitat në apartament ndërpiteshin pas orës dhjetë të mbasdites dhe nënë e bijë mbeteshin fillkat. I vetmi problem ishin paratë. Ato pak dollarë që kishte mbledhur Mira për makinën mjaftonin vetëm për ceremoninë mortore. Agjensia funerale ‘Parajsa’ duhej paguar me çek në dorë, po 15 mijë dollarët e blerjes së dy metra katrorë tokë, ku do gjëndeshin? Ndoshta kishte diçka të hajrit ai zarf i mbyllur kushedi për çfarë arësye.

-Si thua mama, pse nuk ia la zarfin ndonjë noteri ose banke, por ia dorëzoi shokut të tij. Ja ta zëmë se brenda ka një shumë të mirë, si mund t’i besohet një boshnjaku? – pyeti e bija.

-Mbi të gjitha Ramadani është besimtar, i rregulluar ekonomikisht, ka dyzet vjet emigrant në Kanada. Mendoj se mund t’i besohet. Problem është çfarë ka brenda ai zarf, çfarë është ai sekret që unë nuk e kam ditur? Vdiq ky njeri dhe unë nuk munda ta njoh dot? Po më vjen plasje dhe çudi, po ha inat me veten. Pus i thellë paska qenë.

-Viola thotë se duhet të jetë ndonjë pronë, kurrësesi para të thata.

-Për pronat u tund Shqipëria, diku do bëhej i gjallë edhe im shoq. Jo, hiqe nga mendja pronën.

-Mos ka bërë ndonjë transport droge me Amerikën dhe ne nuk e kemi ditur, mos ka qenë i lidhur me ndonjë nga ata kushërinjtë mafiozë?

-As këtë nuk e besoj, ai urrente gjithë ata që shkelnin ligjet, lëre më që ishte frikacak, droga do zemër. Të presim të dielën kur mbushen tri ditë, kot e vrasim mendjen. Ah, sa na duhen tani ato para të bekuara!

Dhe nënë e bijë binin për gjumë e ngriheshin me zarfin në sy. Çfarë dreqin kishte brenda? E biseduan edhe njëherë në sy të Violës, por ajo u tha se e mira i gjen vetë, le të mendonin se Niku në atë zarf ka lënë vetëm ca porosi, ca amanete, por jo para, ndryshe mund të çmendeshin ende pa u hapur zarfi. Nuk e kishte keq Viola.

Ditën e tretë mbasdite Ramadani erdhi për ngushëllim së bashku me gruan. Kur vuri buzën në filxhanin me kafe allaturka uroi: “Niku qoftë i xhenetit!” dhe kur e mbaroi kafen, si në një film me xhiro të ngadalta, nxori zarfin nga xhepi dhe e la mbi tavolinë. Gjashtë sy si gjashtë shigjeta me rreze infra të kuqe ndiqnin çdo lëvizje të tij. Suzi nuk guxonte ta merrte në duar zarfin, i dukej si minë me sahat. I shkeli syrin Violës dhe i bëri shenjë të mos ikte pa u hapur zarfi. Ramadani e kishte marrë shtruar, tregonte kujtime nga spitali kur ishte shtruar me Nikun dhe as kishte ndërmend të çohej nga divani. I tha të birit në telefon të vinte pas dy orësh për t’i marrë tek rruga ‘Marlin’. Dreq, o punë, kush priste edhe dy orë të tjera.

Viola zbriti në zyrë nga që dikush nga banorët po e kërkonte, kishte një ankesë. E shoqja e Ramadanit tha diçka në gjuhën boshnjake. Ramadani përktheu: “Thotë se Kreshniku ishte evlat i Zotit dhe shpirti i tij ka shkuar në xhenet dhe aty e ka pritur i biri melaqe”. Nënë e bijë ia shkrepën të qarit me zë. Qau me lotë të nxehtë edhe gruaja e Ramadanit, ndërsa ai vetë, pa pyetur njeri, e mbushi gotën me uiski dhe e hodhi drejt e në gurmaz me një shkathësi të paparë, sikur të ishte një prestigjator.

Ramadani me bashkëshorten u larguan me makinën e të birit nga rruga ‘Marlin’ dhe Vioa hipi në ashensor për t’u ngjitur në katin e shtatëmbëdhjetë. Nënë e bijë e prisnin me padurim dhe ia dhanë asaj zarfin për ta hapur. Kishin një paragjykim; nuk duhet ta lexonin ato të parat. Viola e grisi me kujdes zarfin dhe nxori prej andej dy fletë të palosura. Njera ishte shkruar në një faqe fletoreje me viza katrore dhe tjetra në një format A-4, të bardhë, shkruar në gjuhën greqisht, me stilolaps.

-Viola, lexo atë amanetin në gjuhën shqip sepse atë në greqisht e lexoj unë, – sugjeroi Mira duke marrë në dorë fletën ku shkronjat mezi shquheshin nga që ajo fletë prej shumë kohësh ishte shkuar shumë herë nëpër duar.

-Lexo fletën në greqisht, Mira, çfarë thotë dhe na i përkthe, – tha Suzi gati duke u dridhur si shufra në ujë. Kishte shumë emocione.

U bë heshtje e thellë. Dëgjohej vetëm çezma e lavamanit të kuzhinës që binte pikë-pikë mbi një pjatë porcelani. Asgjë tjetër nuk pipëtinte. Thuajse të tria femrat nuk merrnin frymë. E para foli Mira:

-Është një kontratë huajve prej 10 mijë eurosh, ato babai ia ka dhënë shitësit të dyqanit të mobiljeve në Selanik, qiries Stavros Skordhanis.

-Dhjetë mijë euro, ku i gjeti aq shumë para Niku?! Ai kurrë nuk ka pasur në xhep më shumë se 300 euro, gjëpura, ëndërra me sy hapur. Gënjeshta.

-Jo, prisni, – tha Viola me zë të prerë – këtu në shqip Kreshnik Dhoga thotë se ato euro i fitoi nga bastet me skedina sporti në një klub në Selanik dhe ia dha hua me dy dëshmitarë mikut të tij, Stavros Skordhanis për të shlyer gjobën e vënë nga tatimet. Pas vdekjes, atë shumë ai ia lë amanet vajzës së tij, Mirës. Ajo duhet të shkojë ta marrë sa më parë shumën në dyqanin e Stavros në Selanik me qëllim që të vazhdojë universitetin, shkruan këtu.

-Në këtë mes ka diçka të dyshimtë, pse e la pa marrë ai vetë këtë borxh prej dhjetë vjetësh, por po na e lë ne amanet?! Pse nuk vuri në djeni, të paktën mua me të cilën ndante shtratin martesor, por na fut në stress sikur pak halle kemi?! Niko Dhoga, Niko Dhoga, akoma do të na mundosh? E ke lënë litarin zvarrë, jashtë varrit…. Shtatë pashë nën dhe do të fut! Pesëmbëdhjetë metra thellë do të varros dhe vendin që mbetet sipër ty do t’ua shes dhjetë të vdekurve të tjerë që do vijnë më pas. Do bëj biznes varresh. Këtu jemi në vendin e biznesit. Ke për të më parë…

Kaq foli për atë natë zonja Suzi dhe kapi me shpejtësi shishen e uiskit të cilën më parë e kishte përgjysmuar Dani. E ktheu me një frymë, por dora e së bijës e kapi shishen në ajër dhe ia hoqi nga buzët. Viola nuk deshi të ishte dëshmitare atyre që mund të ndodhnin më vonë dhe doli në korridor pa u ndjerë. Kërkoi me ngut ashensorin për të zbritur në katin e parë. Po vinte mesnata. Nga kupa e qiellit vëzhgonin miliona yje, por ata nuk kishin gojë të flisnin. Në rrugën ‘Marlin’ kishte rënë qetësia.

Toronto, Shtator 2020.