Tasim Ruko: HAVAJA

Tregim

Nuk janë pak tridhjetë vjet në emigracion. Gjatë këtyre viteve kam bërë një rrugë të gjatë që nga Picari im, vendlindja, në rrethin e Gjirokastrës, pastaj në Greqi dhe shumicën e viteve i kam kaluar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Sa më shumë kohë kalon, aq më shumë përmallohem për farefisin, njerëzit e fshatit tim dhe Shqipërinë.

Kohët e fundit mora me vete nga Picari një fyell. Mbaja mend shumë barinj të fshatit tim që i binin bukur këtij instrumenti popullor. Zakonisht ekzekutonin duke kullotur kopetë e deleve apo dhive ose në stan pranë zjarrit. Meloditë e tyre na vinin të ëmbla në vesh dhe ne dinim edhe se kush prej tyre i binte më bukur, dinim kujt i rrinte fyelli i feksur në duar dhe kujt i shkonte më shumë në buzë duke i rënë aq me gjogul.

Talentet lindnin vetë, mësonin vetë, shfaqeshin në fshat apo krahinë në mënyrë të pavarur e spontane. Kur ishin të aftë e të talentuar, nami i tyre shkonte larg, gjer në Tiranë. Këta çobanë, kur i lusje t’i binin culës në shtëpi apo në mes të fshatit, ata rrallë pranonin. Lezetin kjo vegël e lashtë e primitive e kishte në kullotë, afër kopeve të deleve apo dhive duke u shkrirë me meloditë e këmborëve dhe zileve. Shteti organizonte Festivale Folklorike një herë në pesë vjet në sheshin e Kalasë së Gjirokastrës. Aty në skenën natyrale të Kështjellës, dilnin edhe fyelltarët ku shquheshin ata më virtuozët. Disa rrethe krijuan bashkim të grupeve të fyelltarëve, sidomos nga veriu, duke e prishur traditën, duke formuar kështu një lloj ansambli apo orkestre.

Fyelli është vetmimtar dhe siç ju tregova, lezetin e ka në anë të kopesë dhe me iso këmborësh e zilesh. Kishte fyelltarë të talentuar, nga ata që “e qanin me lot” culën, por kishin diçka në biografi, një kleckë si për shembull një të burgosur në familje, një të arratisur si kundërshtar i regjimi, etj. Edhe pse të talentuar, këta nuk e shihnin kurrë skenën e festivalit, lëre më të dilnin në podium, në televizor apo radio kombëtare. Hynin tek kategoria e të deklasuarve. T’i mohoje, të bëje sikur nuk ekzistonin, ishte krim shtetëror dhe diskreditim shoqëror. Ata nuk kishin asnjë të metë, ishin si gjithë të tjerët, pse duhet të paguanin për “një faj” që nuk e kishin bërë, qoftë edhe sikur kjo t’i ndodhte vëllait të tyre?!

Picari ka pasur barinj shumë të mirë në breza, të apasionuar, por edhe fyelltarë brilantë, të shquar mbi të tjerët. Zakonisht fyejtë vinin nga Janina e cila ishte kryeqendra e vilajetit, por edhe nga Stambolli. Ishin të derdhur në bronx, ngjyrë ari, por edhe prej alumini. Ata në bronx e nxirrnin tingullin më të ëmbël e më të dashur për veshin. Barinjtë e mbanin fyellin të futur në rrypin e mesit dhe nuk e ndanin nga trupi i tyre, me përjashtim kur milnin dhëntë në shtrungë apo kur flinin gjumë. E lyenin me gjalpë që të ndriste e shkëlqente. Ishin disa melodi të njohura që mua më janë ngulur në kujtesë qysh nga fëmijëria si meloditë “Kur shkojnë dhëntë në ujë”, “Tanë, moj Tanë” apo “Vaje për të rënët”. Tingujt e fyellit mbushnin zemrat tona të drobitura dhe jehonin nëpër luginat, brigjet e gërxhet e Kurveleshit duke i lënë të habitur ata që i dëgjonin.

Vitin e kaluar, kur unë isha për vizitë për të takuar mëmën në Picar që e kam akoma shëndoshë e mirë si dhe farefisin, mora me vete një fyell të bukur, nga ata të derdhur në bronz. E solla në shtëpinë time në Florida ku jetoj prej kohësh me familjen time. Pak nga pak, pas punës ushtrohesha për ta mësuar. Vura re se ekzekutimi me këtë instrument të thjeshtë ishte shumë i vështirë. Tingulli përfitohet nga fryma që përcillet nëpërmjet buzëve, po sa marifete ka nxjerrja e frymës dhe ujdisja e buzës në fyell! Në pamjen e parë duket e lehtë dhe mund ta bëjë kushdo, por nuk është hiç e vërtetë. Nuk u dorëzova, provova ta bëj mijëra e mijëra herë. Pas disa muajsh arrita diçka. Nuk e dhashë veten, vazhdova të ushtrohem. Ata që më dëgjonin, më inkurajonin, por unë e dija se isha shumë larg nga fyelltarët virtuozë të Picarit tim. Dhe një ditë, ime shoqe, Xhina, më tha:

– E po nuk do bëhesh si Musa Budua!

Musain e njohin të gjithë jo vetëm në fshatin tim, në Picar, por në gjithë krahinën. Ka punuar për shumë kohë bari, pastaj roje në një depo ushqimesh shteterore. Është i nderuar e i respektuar edhe pse tani është në pension dhe ka arritur moshën 88 vjeç. Të përmendësh emrin e tij, nuk ke se si të mos kujtosh Havanë e cila ndërroi jetë para disa vjetësh. Është e habitshme sepse si Havaja, si Musai, pasi nuk u bashkuan dot, krijuan familje dhe kanë plot nipër e mbesa, por gjatë jetës së mëvonshme, që të dy tregonin historinë e dashurisë së tyre si një legjendë, si një përrallë. E tregonin me krenari dhe pa iu dridhur qerpiku. Po kështu e tregon edhe bashkëfshatrët dhe krahinarët. Ngjarja ka ndodhur pas Luftës së Dytë Botërore, atëherë kur plagët e luftës nuk ishin shëruar mirë dhe ende nuk kishte filluar kolektivizimi.

Picari, në shumicën e tij banonte në fshatin e vjetër që është në buzë të malit, si në një ballkon nga ku natën duket gjithë lugina e lumit Drino, Lunxhëria dhe Gjirokastra. Nganjëherë, Në xëc, kur ajri është transparent, prej andej shquhen dritat e qytetit të Janinës, në Greqi. Arat e Picarit janë poshtë në Gurrë ku vendi është i shtruar, i mbrojtur nga erërat dhe ka ujë të bollshëm për të pirë e vaditje. Aty mbillej misër, grurë, perime, vreshta, jonxhë dhe pemë, sidomos arrë që i do aq shumë vendi. Ka një mikroklimë të mrekullueshme. Në çdo pronë ishte ngritur nga një kasolle ku gjatë gjithë verës picarjotë e kalonin aty. Eleminonin rrugën prej 2-3 orësh, hip e zbrit në mal ku ishte fshati i tyre i vjetër. Djathtas e majtas, në dy kodrat, gjer në Shega, ishin vendosur stanet me dhën apo me dhi. Natë për natë, meloditë e një fyelli magjik mbushnin luginën me tinguj të ëmbël. Kishte edhe barinj të tjerë, por fyelli i njërit shquhej mbi të gjithë dhe ky ishte fyelli i Musa Budos, adoleshent, djalë 18-vjeçar, flokëdredhur, i shkathët e i bukur. Ai ishte çoban me vëllain e tij më të madh. Të dy kujdeseshin për një tufë dhish nën njëqind krerë. Njerëzia pyesnin se i kujt ishte ai fyell që na çmendi natë për natë. Fjalë pas fjale u mësua se ishte biri i atij fshati, Musa Budua. Kur ai zbriste për të marrë ujë në Gurrë, të gjithë e shihnin me admirim, por sidomos vajzat. Një prej tyre ishte Havaja, vajzë 15-vjeçare, e zhvilluar, mes hollë dhe me sytë e zez si ulli, punëtore dhe trimëreshë. Nuk i trembej as punës e as natës. Një ditë prej ditësh, në Gurrë, Havaja dhe Musai u ndodhën ballë për ballë.

– Ti apo yt vëlla i bie culës natë për natë? – e pyeti ajo Musain.

– Unë, – iu përgjigj ai duke u skuqur gjer në rrëzë të veshëve.

– Na le pa gjumë, more i paudhë.

Djaloshi e ndjeu tek zëri i saj ledhatar se ajo e pëlqente, e admironte dhe guxoi ta pyesë:

– Cili avaz të pëlqen më shumë?

– “Tanë, moj Tanë, ngreu e zgjo babanë”

– Mirë, dëgjoje, sonte do t’i bije për ty, – i tha me sytë që i shkëlqenin e i lëshonin çika stërralli.

Atë natë, kur kopeja kishte heshtur, kur natën nuk lëvizte asnjë gjethe peme dhe qielli ishte i mbushur plot yje që reflektoheshin në pellgjet e ujit në lumë, lugina e Gurrës u mbush me tingujt e fyellit të Musait. Dhe Havasë i ngjau sikur ishte Tana. Hajdutët kishin kapur e lidhur Musain dhe ai u kishte thënë: “Mos ma hiqni fyellin e mos m’i lidhni duart”. Kur ra nata, nxori fyellin nga brezi, e vuri në buzë dhe nata u mbush me tingujt e magjishëm dhe kënga vazhdonte: “Qën Korbec ma vranë/ Tanë, moj Tanë/ Ngreu e zgjo babanë…”.

Dhe Havasë iu duk se kishin lidhur atë vetë për këmbësh dhe jo Musain. Kështu vazhdoi çdo natë. Fyelli gjëmonte “Tanë, moj Tanë….”. Dhe Havaja përpëlitej e përpëlitej aty mbi bushica në kasolle në Gurrë… U takuan përsëri tek Mulliri. Për një çast mbetën vetëm të dy dhe Musai i tha se e dashuronte marrëzisht dhe duhej të martohej me të.

– Po a do na lënë prindërit? – e pyeti Havaja.

– Në mos na lënçin, ne bashkohemi fshehurazi – i tha djali.

– Jo, gjë që nuk bëhet, mua më konsiderojnë të vogël nga mosha, – i tha Havaja me lot në sy.

– Ti e vogël? Jo, ti je sa një pelë, – i tha Musai. U ndanë me zemër të plagosur, por fyelli vazhdoi duke u bërë gjithnjë e më i trishtueshëm. U shtua një mall, një brengë.

Havanë nuk e zinte gjumi dhe fyelli thuajse vazhdonte gjithë natën. Nuk ishin buzët, nuk ishte fryma që përcillej në bronz, por ishte shpirti dhe zemra e plagosur. Havaja, o duhet të vdiste, o duhet të shkonte për të shpëtuar “Musain e lidhur me zinxhirë”. Dhe një natë të errët, ai zbriti në arat në Gurrë, iu afrua kasolles ku flinte Havaja, fërshëlleu si zogu i padukshëm i pyllit gjon dhe Havaja doli vjedhurazi duke i lënë të tjerët në gjumë.

Një vajzë 15-vjeçe, e humbur, e grabitur apo me dëshirën e saj tani ndodhej në një stan. Kush ishte fajtori, djali, ajo vetë, apo ndonjë tjetër? U alarmuan të dy palët, u ndez flakë i gjithë Picari. Dy vëllezërit ishin të armatosur dhe askush nuk mund t’u afrohej. Armë e fishekë kishte plot të mbetur nga Lufta. Do bëhej nami, do derdhej gjak dhe këtë nuk e dëshironte asnjera palë. Havaja u dërgoi lajm njerëzve të saj se kishte ikur me dëshirë, të cilët duhet thënë se ishin nje fis i madh, me emër në Picar e gjithe krahinen,. Ajo iku pa e detyruar askush. Nuk do ndahej kurrë nga Musai. U njoftua qeveria se ishte grabitur një vajzë 15-vjeçe në Picar nga një bari i armatosur. Erdhi në fshat polici i parë, u dërgoi lajm dhe u bëri thirrje dy vëllezërve Budo të dorëzonin vajzën dhe armët, po ata u përgjigjën: “Ejani na i merrni po qetë të zotë”! Pyetën vajzën fshehurazi se mos mbahej me detyrim, por ajo tha se kishte shkuar me dëshirën e saj dhe Musai ishte burri i saj i jetës. Ditët kalonin dhe asnjë lloj presioni nuk kishte vlerë përpara dashurisë së dy të rinjve dhe besnikërisë së dy vëllezërve. Policët u shtuan në Picar, ishin të armatosur si për luftë dhe i rrethuan djemtë së bashku me Havanë. Pas ca ditë rrethimi, me dredhira dhe gënjeshtra, ata u dorëzuan dhe e gjetën veten të lidhur me pranga. Shteti nuk mbajti asnjë premtim. I plasën në qelitë e burgut të Gjirokastrës sikur të ishin kriminelë dhe i akuzuan se kishin grabitur një adoleshente. I dënuan me burg, por fyelli dhe historia e tyre e dashurisë nuk u harrua kurrë. Ajo do të tregohet brez pas brezi. Dhe unë i kujtoj sa herë vë fyellin në buzë dhe mundohem të imitoj Musain.

Florida, SHBA.

Please follow and like us: