Mario Bellizzi: STUDI ETNOGRAFICI E POETICI ARBERESHE

IL FUTURO È UN CASTELLO CON TRECENTO FINESTRE

La rapsodia n. XXVIII scritta da Jeronim De Rada, per me, è una delle più affascinanti pensate e ricreate dalla sua potenza letteraria nonchè dalla genialità e fantasia dell’etnos arberesh nel secolo XIX, le cui radici affondano più lontano nel tempo. Nel bipolarismo, sempre attuale, rappresentato da FUTURO e NOSTALGIA, si sviluppa il tema dell’amore, con tutta la complessità e ricchezza simbolica etnografica della tradizione delle comunità arbereshe, cioè delle genti provenienti dalla Morea, nel Peloponneso, nel XV secolo, verso i lidi dell’Italia meridionale. Il passato ci dà i bauli pieni di ricchezze e simboli, accumulati in un tempo infinito, conservati gelosamente nelle mille fughe nelle geografie collocate nel nostro inconscio collettivo e nella storia.il futuro con i suoi specchi ci abbaglia gli occhi, li riempie di nuove meraviglie, promesse, avventure, nuovi amori. Il futuro ci porta ad attraversare mari e oceani, ci sfida e ci lusinga, ci fa abitare castelli. Noi ci avventuriamo verso il futuro carichi di bauli, oro, saggezza stratificata dal passato pesante delle comunità, con mille difese, protezioni incredibili ma utili per la nostra psiche. Nel futuro sono costruiti castelli con trecento finestre, lì dovremo abitare! Ci verranno dati dei compiti, dei comandi, nuovi usi, ci verrà chiesto di trasformarci, inventare un nuovo etnos. Forse la storia, forse il futuro, ma neanche W. Benjamin probabilmente lo sapeva, ci imporranno di non volgere lo sguardo all’indietro, sul passato! E se lo facessimo? Cosa accadrebbe? A questo punto vi lascio alla lettura della Rapsodia n. 28 dell’Ottocento, rivisitata da me, nella parlata arbreshe di De Rada.

Rapsodia n° 28:
esercizio di stile, maestro J. De Rada

C’era un giovane al di là del mare
con uno specchio in mano
prese e lo alzò
facendo incontrare ai raggi del sole
gli occhi di una ragazza che si abbacinarono.
Si affacciò la madre alla finestra:
– Giovane che hai abbagliato mia figlia
se non lo sapevi apprendilo ora:
Un giovane che illumina una ragazza
significa che la vuol bene e la vuole in sposa.
– Promettele la dote e io la prenderò.-
La dote le promise la madre:
– Figlio, io do a mia figlia per peplo la luce
l’arcobaleno del cielo per cinta
per spille da mettere al petto
prenderò la stella dal cielo
il sole del mattino per diadema,
per sopravveste il mare,
e darò tante colombe bianche come la neve.-
La preparò e la pulì
poi al giovane gliela mandò
la mandò con una nave.
Il giovane andò e la prese per mano
la condusse a casa e su tutto la informò.
Cominciò a raccomandarla:
– Guardami la casa, mia bella,
essa ha trecento finestre
che il vento apre e chiude
ad ogni tuo comando esso spira,
lì dentro sistema le colombe.
Rimetto tutto nelle tue mani!
Non ti rattristare, non lamentarti,
non guardare dove s’incendia il mare.
Ogni sabato ciberai le colombe
una ad una le darai da bere
ogni domenica le conterai,
attenta a non perderne alcuna
ognuna che fuggirà ti recherà un dolore.
La ragazza ascoltò turbata
notte e giorno non trovò pace,
andava e tornava dalle finestre.
Quando fu domenica
la misera di nascosto guardò il mare
guardò il mare e sospirò
poi prese a contare le colombe
ma la più bella mancava.
Cominciò allora a lamentarsi:
Cosa dirò al mio signore
quando tornerà stasera?
Venne la sera ma il suo signore
né si vide né tornò.
La ragazza pianse e si lamentò
né smise di addolorarsi
mentre l’eco riportava i suoi gemiti.
Le colombe cibò e abbeverò
una ad una il sabato sera.
E domenica all’alba
la nostalgia per la sua culla
al cuore fece emettere un lamento
poi cominciò a contare le colombe
si accorse che mancava un’altra.
Di settimana in settimana
tutte volarono via
dietro sua madre per sempre.
Lei in quella casa vuota
restò sola con il dolore e la tristezza
aspettando per l’eternità il suo uomo
giorno dopo giorno lì si consumò
come candela
e la dote si trasformò
in un mucchio di cenere. (mario bellizzi)

Studime etnografike dhe poetike arbëreshe

E ardhmja është një kështjellë
me treqind dritare

Rapsodia n. XXVIII e shkruar nga Jeronim De Rada, për mua, është një nga më magjepsësit e projektuar dhe rikrijuar nga fuqia e tyj letrare, si dhe nga gjeniu dhe imagjinata arbëreshe të etnosit në sh. XIX, por rrënjët e të cilit shkojnë prapa më tej në kohë. Në bipolaritet, gjithmonë i tanishëm, i përfaqësuar nga e ardhmja dhe nostalgjia, zhvillohet tema e dashurisë, me gjithë kompleksitetin dhe pasurinë simbolike etnografike të traditës së komuniteteve arbëreshe, domethënë të njerëzve që vijnë nga Morea, në Peloponneso, në shekullin XV, arriti në brigjet e Italisë së Jugut.E kaluara na jep sënduka plot pasuri dhe simbole, të grumbulluara në një kohë të pafund, të ruajtura me xhelozi në mijëra arratisjet në gjeografitë e vendosura në pavetëdijen tonë kolektive dhe në histori. e ardhmja me pasqyrat e saj na verbon sytë, i mbush me mrekulli të reja, premtime, aventura, dashuri të reja. E ardhmja na drejton të kapërcejmë dete dhe oqeane, na sfidon dhe na bën lajka, na bën të banojmë në kështjella. Ne marrim pjesë në të ardhmen të ngarkuar me trungje, ar, mençuri të shtresuar nga e kaluara e rëndë e komuniteteve, një mijë mbrojtje, mbrojtje të pabesueshme por të dobishme për psikikën tonë.Në të ardhmen ndërtohen kështjella me treqind dritare, ne do të duhet të jetojmë atje! Do të na jepen detyra, komanda, përdorime të reja, do të na kërkohet të transformojmë veten, të shpikim një etnos të ri. Ndoshta historia, mbase e ardhmja, por as W. Benjamin ndoshta nuk e dinte atë, ne do të detyrohemi të mos kthejmë kokën pas, në të kaluarën! Po sikur ta bëjmë? Çfarë do të ndodhte? Në këtë pikë ju lë të lexoni Rapsodinë n. 28 të shekullit XIX, e rishikuar nga unë, por në arbrishtjen e folur nga Jeronim De Rada.

Rapsodia n°28, ushtrim stili:
mësues J. De Rada

Ish një trim mbatan deti
me një pasiqyr ndë dorë
muar e ngrëjti pasiqyrthin
rrezat e diellit bënë t’përpikjn një kopile
viri-viri bën sit e vajzës.
Ndodhi jëma dritësores:
-Trim, çë llambarise t’ime bil
mos ng’e di xoje nani:
Një kopil çë dritëson një vash
e do mir e e do për nuse.
-Taksi palen e u e marr.-
Palen më i taksi jëma:
-Bir i jap u s’ime bil
për cilonë driten, rreth e qiellit për brezë
spingullat t’i vë ndë gji, illin marr qiellsit
diell menaties për kezë, për cohë detin,
e llumbardha dhja si borë.-
E me ndrekj e m’e pastroi
prana trimit ja e dërgoi
ja e dërgoi me një ani.
Trimi vate e e muar për dorie
e m’e kjelli ndë shpi
e gjithsei bëne më xu.
E m’u vu e m’e porsinej:
-Shihem shpin e bukura ka treqind dritësore
ajiri i hapen e i mbullin si do ti, vashes, frin,
mbrëndë atje kumbis llumbardhat.
Ndër duar tënde u gjith i vë
mos u helmo e mos sharto’
e shi’ të ruash ka shkrepin dielli.
Nga të shtun ti m’i tagjis
një për një e m’i potis
nga të diell m’i namro
po të mos biersh ndë një
se aq më biren sa të llipsen.
Vasha e gjegji me tërbim
nat e dit ngë zu pushim,
vej e vij dritësorasit.
Kur erdh e diella e shkreta
fshehur vërejti detin
vërejti detin e shartoj
pra zu fill t’i nëmroi
e më e mira i mangoi.
Ajo u vu më llastimisej:
Çë t’i thëm u zotit t’im
kur të vinj sondënith?
Erdh po mbrëmia e zoti
sai nëng u duk e nëng u mbiodh.
Vasha qajti e shartoi,
as la ndë helm m’e pritur
era mos i prir shertimet.
Zogjët tagjisi e potisi
një për një të shtun mbrëma.
Mori e diella kur u di
malli po djepes e saj
zëmres bine e i nxuar një vaj
pra llumbardhat nëmroi
e pa se jatëra mangoi.
Java pas javie gjithë fjuturuan e van
pas të zonjës e sai për mon.
Ajo nd’ato shpi të veta
ndëdh me helm e me mëri
prit për mon zotin e sai
dit pas dit atie u los
pala u bë një grumbull hi e m’u shua si një qiri.