Natasha Lako në revistën Time: NOBELIZMI DHE ANTINOBELIZMI POETIK
Në termat e sotme mund të flitet për atë çfarë përfiton njerëzimi, qoftë si klithmë, qoftë si ankth, qoftë si eksperiencë egzistence, në atë drejtim të idealeve, të projektuar nga krijuesi i çmimit Nobel që në vitin 1895. Por, krahas këtij ‘përpunimi’ njerëzor të realiteteve kaq të ndryshme, vihet re në traktatet e sotme shqiptare, një tregim tjetër i trajtimit të artit poetik si viktimë e botës së komercit. Dhe kjo, në një vend që po shijon për herë të parë fruta të ëmbla ose të hidhura të ekonomisë së tregut. Aq sa në mendimin shqiptar, poezia dhe realiteti, duket sikur nuk i përkasin njëri-tjetrit.
Dhe meqë jemi brenda tekstit poetik, mund të nënkuptohet si viktimë edhe vetë njeriu. Dhe të pranosh zhbërjen e shpirtit njerëzor, është një akuzë e madhe për kohën ku jetojmë. Komente të tilla, sado të duartrokitshme, nuk janë gjë e re, për një brez që duhej t’i bindej për një kohë të gjatë demaskimit të vetë ekonomisë së tregut. Dhe, sa të ndryshme të kenë qenë interpretimet, do të jenë interpretimet domosdo, ato janë gati ta venë në raporte armiqësie, vetë poetët me kohën ku jetojnë. Dhe kjo, kur vetë poezia lind nga dashuria për njeriun, qoftë nga dashuria e Dantes për Beatriçen e tij dhe e Bodlerit, që te “Lulet e së keqes”, ka vetëm katër poezi dashurie, por dihet konkretisht se kujt i kushton poezinë për një grua, që mban cadrën e saj me gishtërinj, atje në Bois De Boulogne.
Dhe dhënia e çmimit Nobel, i diskutuar ndonjëherë edhe për tejkalimin në një botë të korruptuar, prapëseprapë brenda sferës që i takon, rrallë herë ka gabuar në piketimin e personalitetit të zhbirimeve njerëzore.
Më kujtohet menjëherë poeti Xhevahir Spahiu, që i këndon pishës flamur, në një ditë në Stokholm, më i ngazëlluar se asnjëherë tjetër, duke dalë në fotografi para godinës ku bëhej ceremonia e çmimit të famshëm.
Dhe në një qytet jugor gjerman, ndoshta të Bavarisë, ky poet i mbijetesës së madhe, më ka mbetur në mendje duke ecur me duar në kokë, ose kokën në duar, rreth një sheshi, ku me një zgjidhje memoriale artistike, kujtohej djegia prej nazistëve e librave të Hajnes, këtij romantiku të madh të lirisë.
Sepse brezi ynë i pasluftës së dytë botërore, në qoftë se mësoi ndonjë gjë nga liria, e mësoi në sajë të romantikëve të mëdhenj. Me zor vinte asokohe zëri i Vicente Aleiksandër, me zor vinte zëri i Eugenio Montales, të dy fitues të çmimit Nobel.
Dhe, pikërisht, kjo madhështi poetike e transmetuar, brez pas brezi, bën jetën e vet në këtë botë të komercialitetit që duket sikur shqiptarët kanë filluar ta shijojnë nga e para, në këtë tridhjetëvjeçar të ri, i cili për disa, është shumë dëshpërues për botën poetike.
Dhe, dhënia e çmimit Nobel nuk ka të mbaruar, si një festë e ditëlindjes të fjalës, ku bota është mësuar së pari me lirinë, por që në të njëjtën kohë personalitetin njerëzor e shfaq si askund tjetër. Dhe në qoftë se për disa ky cmim tregon edhe zbulimin e prirjeve të sotme letrare, për të tjerë vështrohet si fortesë e fundit ndaj botës së komercit.
Megjithëse çdo shqetësim vjen nga mungesa e shitjes së librave.
Përgjigjet janë të ndryshme, duke filluar nga Facebook, ku sot poezia shfaqet, njësoj si byreku i pjekur në furrë, ose si një nga shenjat e destruksioneve të postmodernitetit.
Dhe, një gjuhë tjetër e shumëfishuar poetike, shfaqet deri në videoart, madje nuk mungon metafora deri në serialet më të arritura të ndjekjes së fateve njerëzore, brenda anktheve të sotme egzistenciale. Kështu plotësohet tabloja e postmodernizmi, ku edhe kulinaria shfaqet si art i përkohshmërisë, si pjesë e asaj që lind nga raporte të sotme mes zhvillimit material dhe shpirtëror, imagjinatës dhe realitetit, në një reflektim si ‘’të zërit shkëlqimtar të hënës, prej ekove të ujit”, në qoftë se do të përdornim këtë varg të Lorkës, këtij përfaqësuesi të hipermodernitetit të lirisë, për të cilin u vra.
Në librin e tij “Pasojat e Modernitetit” po, po, pasoja, dhe asgjë tjetër, Antonin Giddens bën dallimin midis “postmodernizmit” si reflektim estetik mbi vetë natyrën e modernizmit dhe “postmodernitetit”, si fragmentarizim i shenjave krijuese, ku vetë modernizmi pëson një lloj kolapsi.
Në vendet me kultura të mbyllura, shpesh qindravjeçare, prapëseprapë jeta kthehet drejt vetes me një freski të re, në një botë që duket sikur adhuron ato lëvizje të ngadalta të një izolimi të thellë mbrojtës ku edhe fjala ‘kismet’ shfaqet në formën më rrëshqitëse të dheut. Dhe gjatë kohës së formimit të brezit të pasluftës së dytë botërore dhe perdes së hekurt, së bashku me çmimi Nobel të Salvadore Kuasimodo, të cilit i jepej lamtumira e fundit në vitin 1968, vjen edhe vargu i tij për njeriun si një re prej uji.
Dhe nuk po gënjej, por vetëm po e tepëroj, të them se në Bulevardin e Tiranës, tamam m’u në qendër, njësoj si Francesku i Azizit, më është shfaqur kur isha studente një ditë prej ditësh po Xhevahir Spahiu, me dy vëllime poetike të një bote “të huaj” që i mbante nën sqetull, një prej të cilëve ma dha edhe mua borxh për ta lexuar dhe për ta kthyer “shpejt e shpejt, brenda njëzetë e katër orëve”, sikur të më tregonte edhe në një mënyrë tjetër novelën e sapo përkthyer të Cvajgut. Dhe ky ishte libri i parë që unë lexoja nga një autore bashkëkohëse, që qëlloi të ishte Sumako Fukao, një japoneze e famshme edhe për përkthimin e letërsisë franceze në gjuhën e saj, poete e vargut të lirë japonez me prejardhje kineze, të quajtur shi, ndryshe nga tanga, haiku e te tjera poezi tradicionale.
Dhe, që e ka pasur hak të ndiejë e para brenda kësaj tradite shekullore edhe tronditjet e jetës moderne. Mirëpo poezia nuk është dhunë dhe e le njeriun të lirë. Dhe kaq poetike është gjithë shoqëria që ndryshon.
Dhe, nëse brezi ynë, Xhevahir Spahiu, Betim Muço e të tjerë, botuan në fillim zemërhapur, në një kohë që sot tingëllon anektodike, kjo i takon vetë naivitetit të trokitjeje rinore, si po e tregonte dalëngadalë jeta e ngarkuar mbi kurriz, me katër thundrra, po ta hiperbolizojmë në një gjendje tjetër reale, metaforën e Xhek London, një prej shkrimtarëve që kishte mbërritur në shqip nëpërmjet përzgjedhjeve ruso-sovjetike. Dhe rrëzimi i botës poetike, nuk mund të rrëzohej dot as dje, nuk mund të rrëzohet sot, apo nesër.
Dhe, sigurisht, që shqiptarët do të binin në kontakt me letërsinë e vërtetë edhe pa ndihmën e dhënies së çmimit Nobel. Dhe personalisht më ka mbetur e paharrueshme, gati si sentencë këmbëngulëse porosia e Fatos Arapit, se nuk mund të bëheshe poet pa lexuar Bodlerin, Vërlenin, Rembonë apo Apolinerin. Dhe, të mësoje lirinë prej tyre, ishte shpërthyese. Se si ata kishin zënë vend brenda shpërthimeve të ekonomisë të tregut, mund ta analizojnë më mirë kundërshtarët apriori të realitetit të sotëm të botës të mallërave, për të cilin brezi ynë kishte “fatin” të lexonte gjithë ata artikuj propagandistikë. Dhe që, deri në fillim të viteve ‘90, ishte gati i paimagjinueshëm.
Dhe është e paharrueshme se si në një gjendje tregu të ngrirë, të një shoqërie etatiste mund të ndesheshe me ndonjë poezi të Zhak Prevert, në ndonjë pasazh të përfshirë në metoden e mësimit të gjuhës frënge. Dhe rrallë mund të flitej për Malarme ose Ezra Paund, madje e rrezikshme ishte thënia e Eliot, këtij fituesi të çmimit Nobel, të vitit 1948, se, poezinë e mirë nuk është e nevojshme ta kuptosh, por ta ndjesh. Dhe sot kjo poezi që përthyhet së bashku me Wollt Witman, ose Ezra Pound në një konstelacion tjetër poetik, të fituesve të çmimit Nobel, ose jo, përmban gjithënjë aeurolën e fitores, të konceptuar jo thjesht si një garë, por si një lidhje plot liri të re me lexuesin, si një kapërcim të origjinës, metodës, natyrës dhe limiteve të njohjes, kësaj epistemologjie të mbetur në duart e krijuesve. Dhe është e çuditshme se si në kohën e një shtypjeje të madhe u kapërcyen edhe këto limite njohjeje, po me gjuhën e metaforës.
Tomas Transtromer ka një poezi të veçantë kushtuar një miku të tij poet të Europës Lindore, ku ankthi egzistencial presohet deri në dërgimin e një letre të vogël. Dhe pikërisht nga kjo botë e presuar nga e cila je i zoti të shohësh edhe mrekullitë, si fitues i çmimit Nobel të vitit 1987 shfaqet Brodskij, si tregues i vetë lirisë. Simborska, e çliruar nga kjo botë e presuar, shpërfill po aq dyfish me një finesë dhe shkujdesje ironie intelektuale, që ka lindur mespërmes botës së thundrës. Po prej kësaj thundrre kanë shpëtuar edhe shkrimtarë të tjera të një polifonie të freskët, të cilat kanë marrë kurorën e Nobelit.
Dhe nga subjektivizmi poetik i modernizmnit a modernitetit, shpërthyes deri në sallonet e pikturës të vitëve 1875–‘86 në Paris, në një lojë tjetër shahu të këmbimit të situatave dhe përjetimeve, vjen për të lexuar njeriun e shekullit XXI edhe poezia e Luise Bruck plot kundërshti, që bëjnë madhështore në mënyrë të veçantë marrëdhënien e ndërlikuar të femrës me mashkullin, në traditën e çmuar të Emili Dikinson. Një poezi që me ekspresivitetin e një bote reale, gati të përditëshme, sjell lidhje të thella me misterin e antikitetit, ku prapëseprapë pothuajse objektivisht njeriu realizon shfaqjen e tij. Dhe në qoftë se Emili Dikinson nuk mendoi asnjëherë për treg, ajo ka sot lexuesin e vet të pakontestueshëm.
Nuk mund të thuhet se edhe një poet si Seamus Heaney, në vitin 1995, fitues i çmimit Nobel, autor i një etike të thellë, me një ndjeshmëri delikate, nuk bashkëjeton me botën komerciale, po për hir të lirisë dhe të lexuesit të vet dhe dihet që lexues nuk janë vetëm asketët. A mund të pranojmë që poetët mund të bëjnë dashuri edhe me këtë komercialitet, kur kanë mundësi të shfaqen në botën e ecosistemit të sotëm të shtrirë me natyrën, këtë mund ta japin si përgjigje vargjet më të mrekullueshme dhe nga më të ndryshme edhe të poetëve shqiptarë. Dhe, gjithë pikëpyetjet shtrojnë hapësira mes komercialitetit që u merr njerëzve pushtetin. Gjë që, si rezultat ka sjellë edhe largimin prej poezisë.
Aq sa, ndonjëherë, për disa, duket sikur vendin e tiranëve të djeshëm e ka zënë konsumizmi, ku, sikurse shprehet Soraj Hongladarom, një studiues i njohur tajlandez edhe ‘’koha është një komoditet që shitet me sekonda, sikurse bën televizioni me reklamat”. Të tjerë flasin për totalitarizmin estetik të modernizmit, që po zhvoshket ngadalë-ngadalë. Ndërsa zhvillimet poetike thonë vetvetiu se, duhet lënë Cezari të flasë për Cezarin, teksa kriza e përgjithshme e komunikimit vazhdon.
Pasi të gjithë e dinë se, që të egzistojë një libër, duhet të egzistojë edhe një lexues. Dhe prej këtu fillon leximi si politika e parë e botës, si mund të perifrazohet sado pak Geddins. Dhe ma merr mendja se më tepër duhet të zhbirohet gjendja e lexuesit të sotëm, se sa gjendja letrare.
Dhe ja, së bashku me një udhëtim të gjatë poetik, megjithëse në pamundësi të deshifrimeve të thella, mund të arrijmë, në ditët e sotme si shpallje të kohës së informacionit. Dhe duhet thënë se, në vend të komercializmit kaq turbullues, është informacioni që e le letërsinë, gjithnjë e më prapa, thua se gjithë bota, që në shumicë vuan prej varfërisë, të jetë mbushur me analfabetë të pakonsumuar.
Në të vërtetë janë shoqëritë që dëshirojnë ta nxjerrin jashtë lirive të sotme komerciale, poezinë e vërtetë. Gjë që është një fat i madh, sepse poezia fton në eksplorime të mëdha, të një freskie të pafundme. Nuk është fjala për zhbirime dhe vetëpërgjigje të cilat mund t’i bëjë më mirë ndoshta proza. Por për udhëtimin e njeriut në rrugëtime që mund t’i hapë vetëm mendimi poetik.
Dhe ia vlen t’i kthehemi përsëri befasive të Emili Dikinson, që nuk e pa çmimin Nobel, por që në fund të shekullit të XIX thotë se oqeanet dhe lutjet janë dritare. Mund të ecësh me poezinë e Fernando Pessoa, që në mes të shekullit XX dhimbjes i jep aftësinë automate të zemrës. Mund të takosh veprën e Saint Xhon Perse, nobelist i vitit 1960, i lindur në Guadalupën Franceze, diplomat në Kinë, i ndjekur nga Franca e Vishisë e vitit 1942, i strehuar në SHBA, por që nga vitet e përndjekjeve i ka mbetur në Europë qeni i tij, më i mirë se ai si poet, si thotë autori.
Dhe me çdo varg të tillë që thyen kufijtë e kohërave, mund të shtjellohej një roman i plotë.
Atëherë përse në një periudhë kur të gjithë ankohen se jeta është kaq e ngarkuar, përfshi krizat dhe varfëritë, njeriu nuk gjen kohë, si na duket, për t’iu afruar poezisë, kësaj gjinie të shpejtësive më të mëdha.
Përgjigja e parë që të bie ndërmend është se vetë njeriu ka frikë nga liria e tij e plotë.
Dhe, njëkohësisht, duhet pranuar se, nëpërmjet internetit, si përhapës i një informacioni të pafund, askush nuk ka kohë të flasë për raportet shkak-pasojë, po, po, për raportet shkak-pasojë si një këmbim i vazhueshëm në ndërtim të botës reale.
Dhe, dalëngadalë, ne po mësohemi me një epokë, ku lidhjet shkak-pasojë, nuk vlejnë më. Dhe në një vend ku është bërë çmos për të përkthyer Platonin e tezës dhe antitezës deri në burgje, kjo mungesë e re e lidhjeve shkak-pasojë, është arsyeja e vërtetë përse bjerret edhe roli i shkrimtarit dhe poetit. Dhe, nëse flasim për humbjen e lidhjes se poetit me lexuesin e vet, ne vërtetojmë këtë lëvizje të shkatërrimit të lidhjes të pasojave me shkaqet, po, po me shkaqet. Dhe ky raport shkak-pasojë vendoset, prishet ose triumfon, midis një autori dhe lexuesit.
Sepse asnjë tekst nuk mund të shfaqet i plotë pa lexuesit e vet.
Dhe kjo lidhje bashkëvepruese mes autorit dhe lexuesit, si vetë lëvizjes shkak-pasojë, është një fitore tjetër e një bote që nuk mund të vetëpërgjigjet brenda vetes, si mund të ndodhte në kohën e riprodhim të amebës.
Dhe ndoshta shkrimtarët dhe poetët të parët, e kuptojnë më mirë se kushdo këtë ngathtësi të bashkëpunimit me lirinë, që nuk ka lidhje as me merkantilizmin, as me komercialitetin, por me mekanizmin që dhuron shkolla e sotme, e prirur drejt zgjedhjeve utilitare të tregut dhe vetegzistencës së kufizuar njerëzore, në po atë formë të automatizuar si të dhimbjes së Fernando Pessoa. Por nëse gjithçka e kësaj bote rrezaton të kthehet në objekt, është komercializmi, që synon të mbajë për vete lidhjet shkak-pasojë, duke na dhënë vetëm një produkt të gatshëm. Madje deri te informacioni, sepse dikush e ka më lehtë ta quajë një flluskë sapuni edhe botën e ndjenjave, përderisa mallrat nuk kanë shpirt.
Dhe, në qoftë se, krijojmë po si flluskë sapuni, rrezikun e komercializmit, megjithë ekseset që mund të krijojë ai vetë, në të vërtetë ne i trembemi vetë vetes sonë. Por vjen, më së fundi, edhe një poete si Luise Glück që thotë: “Ja ku jam”!
*************************************************************************************
Luise Glück (1943)
MONOLOG NË ORËN 9 TË MËNGJESIT
Nuk është gjë e vogël ajo që arrin
të jetë e këndueshme duke jetuar,
me të, ishte një zjarrdjegie e jashtme.
Gjashtëmbëdhjetë plot. Ulesha për gjashtëmbëdhjetë vjet,
të prisja që gjërat të shkonin më mirë.
Më duhej edhe të qesh,
të vazhdoja të ëndërroja të arrija cakun e vdekjes,
ose ndryshe që të binte përsëri në dashuri, të ndërronte pllakën,
me diçka si këmbim, dhe e pandehja se e kishte,
të mendoja mungesën dhe tashmë ai është larguar dhe është mpiksur,
përqëndrimi në vezët si sy të vdekur dhe diçka e paprekur te thekësja.
Frederik Holderlin (1770 -1843)
POEZI E VJESHTËS
I lidhur kam qenë çdo ditë me gjethet aq sa jam prej vjeshtës i lodhur,
ngjyrat e hedhura një zot tejpërtej i di në forma gjethesh të shenjtëruara,
i shtënë jam unë nëpër fortësi, krenar si jam edhe në frike,
i lidhur si kam qenë dhe i sigurt nën këmbë me gjethet e një tjetër viti.
Gjatë verës ato i kisha mbi kokë të nderura atje sipër meje,
në tokë të shkonin në vendin e tyre final u duhej të më kapërcenin.
Gjithë verës i mendoja ato, i dëgjoja si mpleksnin gjithë atë frymë,
dhe iknin dhe më dukej sikur më tërhiqnin dhe mua me vete drejt vdekjes së tyre.
Me vrull i folën ato zemrës, asaj që dukej sikur ishte gjethe për gjethe,
mbi qerpikë u peshuan dhe në ikje i prekën buzët e mia me një ftesë për dhimbje,
por nuk kishte arsye që edhe unë të ikja, ngaqë iknin edhe ato,
në gjunjë tani më duhet të bie të arrij në majë të vitit tjetër me dëborë.
X X X
Me ty nuk do të mundja të jetoj,
kjo mund të jetë jeta,
jeta që është më përmbi,
se rafti më i poshtëm.
Çelsin Sekston e mban,
për të na çuar deri atje,
ku duket që jeta mbetet porcelan,
në formën e një kupe.
E ciflosur nga një zonjë shtëpie,
e rrëzuar ose e krisur,
i freskët është vetëm shërbimi,
por e vjetër gjithë ajo gërryerje.
Po të mundja të mos vdisja me ty,
do të më duhej të prisja edhe një,
një baltë tjetër të glazëruar që thyhet,
por ti as që e bën.
Po të mundja të gjendesha unë pranë teje,
ty do të të shihja, cingërimën më të keqe.
pa të drejtën time për kallkanin,
që vdekjen ka privilegj.
Ose do të kisha mundur të lindja me ty,
sepse fytyra që unë të di,
tej Jezuit ka vendosur,
edhe më të re mirësinë.
Edhe nëse do të na gjykonin se si,
ti i shërben qiellit, e ke parasysh,
ose je nisur më drejtpërdrejt,
por unë nuk mund.
Po të përmblidhje ti në gjithçka dritën,
unë nuk do të mundja të kisha as sy,
plotësisht për përkryerjen,
sa parajsa e gjithë.
Po të humbisje ti, unë do të isha,
emri im, mespërmes,
në rangun e rëndë,
të famës që ka gjithë qielli.
Dhe po të ishe ti që shpëton,
dhe unë të isha e dënuar,
nuk mund të gjendesh ti atje,
ku unë do të jem ferri.
Në të kundërt mund të puqemi ndoshta,
atje ti dhe unë këtu,
atje ku dyer të hapura, janë oqeanet dhe lutjet,
e ndiej në të bardhë nderet kjo humbje.
AUTOPSIKOGRAFIA
O, poeti është ai që formon,
dhe shpik kaq tërësisht,
vetëvetiu të krijohet dhimbja,
e provuar në dhimbjen e tij.
Dhe ata që lexojnë çfarë shkruan,
atë dhimbje ndjejnë që ther,
jo dhimbje të dyfishtë prej tij,
por atë që nuk është atje.
Sa kaq një lodër pa cak,
shumësisht vrapon dhe endet,
kordë e plagosur mekanikisht,
ajo që kalon nëpërmjet zemrës.
POEME PER TE HUAJIN 1942
Këtë mbrëmje të një moshe madhështore e durimi të madh,
në verën si shëllirë peshku, qumështi të ngrysur,
ku nga fundi i një humnere dalin njerëzit e llampës suaj,
i vetmuar, si një burrë që ec mes distriktit të fondacionit të të verbërve,
rrezatuar mes gjethnajave dhe mbërthyer në luginën për të vdekurit,
me portat dhe lëndinat e veshura që zgjaten nga kopshtet e bukur alla italiane,
ku një natë të zotët kanë ikur të çuditur prej një parfumi varrezash.
Unë prej tyre largohem, o kujtime!
Me hapat e mia prej njeriu të lirë, pa asnjë hordhi e tribu,
mespërmes këngëve e timpaneve prej orëve të qelqta,
dhe balli im i zhveshur mbledh pikla furfuri në këmbë të qiellit të pafund,
mes një blertësie prej akulli si dyshemeja e detit,
dhe ia marr fërshëllimës për njeriun e Sibilave,
për njerëzit e mi që nuk më besojnë,
e me duart e mia një ëndërr më hapet mes ca qënieve të padukshme,
I imi qenush në Europë si ish, i bardhë dhe më shumë se unë poet.
Zgjedhur dhe përkthyer nga Natasha Lako/revista Time