UET press promovon veprën e re ‘Fjala-Loja-Imazh” të kritikut të artit, Josif Papagjoni

Në mjediset e Universitetit Europian të Tiranës është promovuar vepra e re e Josf Papagjonit i titulluar ‘Fjala-Loja-Imazh”, një përmbledhje e zgjedhur e artikujve të publikuar kohë më parë në media të ndryshme. Në promovim përshëndetën shkrimtari dhe dramaturgu Stefan Çapaliku, njëheri edhe  parathënës i librit, poeti dhe studiuesi Sadik Bejko, regjizori Gëzim Kame, piktori Abaz Hado dhe vetë autori i librit.

Në takim u nënvizua fakti se Papagjoni është ndër të fundmit e kritikës sonë letrare, ndjekësi më i vëmedshëm i prodhimit kulturor dhe përcjellës i vlerave më të spikatura në teatër, kinematografi, korografi, letërsi, etj.

 

Papagjoni është autor i mjaf librave, mes të cilave përmendim:

Teatri dhe aktori (1981),

Kumti që vjen nga trashëgimia teatrore (1999),

Aktorët (2000),

Individualitete (2002),

Regjisorët (2003),

Biseda për artin (2004),

Dialog me teatrin botëror (2004), Teatri Kombëtar (2005),

Enciklopedia e Teatrit dhe Kinematografisë Shqiptare (2009),

Drejtues i projektit Enciklopedia e artit shqiptar (ASHSH dhe ASHK).(Grup autorësh) Tiranë

Ka shkruar edhe disa drama, si:

Ëndërr apo zhgjëndërr (2002),

Më lind, nënë! (2005),

Zinxhiri (2006),

Hija e dheut (2007),

Dhunues dhe të dhunuar (2008) etj.

 

——————————

Fragment nga libri

 

Josif Papagjoni: “Këngë të Solomonit” – nga dje, sot…

 

Sadik Bejko ka zgjedhur për vëllimin e tij të fundit poetik titullin “Këngë të Solomonit”, diçka e hershme sa dhe e përhershme, e çastit të mbramë sa dhe e gjithë jetës: Dashurinë. Ka zgjedhur “Kanti Kantiku-n” e Solomonit, mbretit hebre të dashuruar pas mbretëreshës së tij plot hire e mirësi, Sulamithit. Ajo, “Kënga e Këngëve”, është vrisi e kroi ku çdo varg poeti mbushet me lëng, buis e gjethon, si dhe poezitë e këtij libri, kushtuar asaj ndjenje qëpoezia i përket, “aht’-it tëëmbël të jetës: edhe lule edhe gjemb, edhe lumturi edhe brengë, gazavaj i përjetshëm teksabota vërtitet e vërtitet ende këtij kozmosi sa në dritë, aq dhe në terr.

Në krye të herës thua me vete se gjithçka do t’i kushtohet asaj, dashurisë së burrit ndaj gruas, diku një Salamith i plagosur kujtimeve, por në fund ti ke një zhgënjim. Janë dhe s’janë për dashurinë të gjitha vargjet e Bejkos: domethënë për dashurinë si eros, si marrëdhënie në çift, si premtim dhe tradhti, si bashkim dhe ndarje, si prani tronditëse dhe kujtesë pikëllimtare. Sepse jo pak syresh shkojnë përtej këtij perimetri konceptual dhe si ato rrathët e Sokratit, prekin ndjeshmëri të tjera, halle të tjera, që rrinë në fakt ulagjunj po te dashuria a burojnë prej andej, por që shkojnë në të tjera vise e kuvende të brengave njerëzore, në tjetër ajri’ tematike.

Pikërisht ky migrim nga poshtë lart, kjo ecejake nga këtu për atje, nga vetjakja tek tërësorja e shëndoshin vargun, i japin më shumë nerv social, më shumë gravitet, ku dhimbja dhe loti ikin prej këndej, domethënë prej përjetimit të poetit dhe degdisen për andej, domethënë përjetimit tonë tanimë si shoqëri e traumatizuar, përgjithësisht në shilarësin e një fati të mbrapshtë ku hungëron inati, zemërimi. Prandaj dhe në “shtresimet thikë të territ/zgjuar vështrimi im rreh të cek sytë e tu!” (poezia Rrotullimi i planetëve), ku “kokën time të prerë/e vë te timoni në xham” (poezia Thirrja e udhës).

Qëndroni pak këtu! Figura është dykrerëshe, imazhi një koke në xham, pra fytyra e shoferit-poet, si e prerë, diçka virtuale, e ëndërrt, që të sheh përballë, syngulur a syshuar dhe nënkuptimi për trallisjen e një rruge jete mbushur përplot andralla, përplasur ndofta në shkëmb a që bie në humnera. Imazh dhe brendi, frikë dhe kuturisje, fat dhe fatalitet, një kontrapunkt që i bashkon të dyja së toku zymtësia. Vetëm te kjo poezi ka një sërenditje metaforash të njëpasnjëshme, ku rruga bëhet kalë dheu dhe mitër nëne, gurë vatre e gjethërim shpuzë, shtat femre e ditur a e shkallmuar, ku njerëzit ngjajnë si hone e me fytyra të tunelta, me kërthizën e djepit lidhur në rrufe, pastaj shfaqen mushkëri dhe kupa uji në buzë, për t’u kthyer në plugim të tejdukshëm ajri.

Dhe te kjo rrugë jete, e gjatë sa një e shtënë plumbi, në një karrocë me rrotat buzë greminës tek vrapon si e çmendur fatit idiot, jemi të gjithë ne, dje dhe sot, të mençur dhe të marrë, kryembushur me mendime dhe kokëbosh në harenë e çastit. Dhe ecim, ecim, më shpesh kuturu e ndonjëherë me dritën feksur tej si majmali mbi retë, që nga mitra e honeve e gjerte përrenjtë…

Poezia e Sadik Bejkos është një poezi serioze, e një stofi të rëndë, ku mendimi ngjishet e ngjishet gjer në nënshtresime semantike, pa i hapur udhë thjeshtëzimit dhe lehtësisë, prandaj dhe kërkon një mendje të qetë për ta shijuar e rrokur me tërësej. Vargu nuk është aspak vrapacak, entuziast, por vramendës.

E dyta, ndryshe nga në jetë, Sadiku, një njeri mbushur përplot rrëfime të bukura, anekdota, tejet social, i hareshëm e i këndshëm me miqtë, edhe me pak raki para, në varg, përkundrazi, është i zymtë. Jeta duket se e ka ngopur me zhgënjimet e saj, fshikulli i ka rënë egër mbi shpinë dhe mosha, kur farfuritë dhe përshkënditjet rinore të duken larg, shumë larg, në një tjetër kohë e ajër, prandaj dhe vrerin zemra s’ia mban më.

Poeti e zbraz në kamzhikime sarkastike kundër kohës së mbrapshtë, hajnave të politikës, rrenacakëve gjithfarësh. Është e çuditshme ta them se Bejko godet habitshëm me dy fshikuj, i pari, më i egri, kundër vdjerrjes dhe zdërhalljes së shoqërisë dhe njeriut busullhumbur, ku spërndritet satira, dhe i dyti disi më lëndues, gricës, fshikulli kundër vetvetes, falë një autoironie që merr kah filozofik, një farë mazohizmi a ekzorcizmi kristian vetëfshikullues, për të qitur vrerin nga thellë shpirtit të plaguar e të zhgënjyer, aty ku s’mban. Lëkurën e tij e kanëshpuar gjilpërat e brymës, lëvarur te akulli, thëllimi dhe rrapet, lëkura që zhvokshet nga shpina e gjarpërinjve (poezia Ora 24). Dikur njeri, tani ka radhën të bëhet ujk e të vë kujën: uuuuu…!

I thinjur si një pyll me borë, në hungërimë, në mug, në mjegulli. Është kuja e dëshpërimit (poezia Ujku). Ai i bën thirrje vetvetes të dalë nga pika e mortit, shkartisur, vithisur, ku truri i çarë nga thundrat e elefantëve ia bën kokën rrëmujë dhe me rrobat e kipcit të vet rron, në një dyzim prishamendës, e shtyrë si një kufomë nga dhuna e dritës! Sa e gjetur kjo e fundit, “dhuna e dritës” që e çon poetin periferive të terrta, madje një paradoks i lakmuar, sepse ka brenda pikërisht atë që e thashë edhe më sipër: zymtimin kundruall kohës, sikundër ironinë ndaj vetes dhe moshës (poezia Nën dhunën e dritës…).

Por ja ku përndizet diku gjetkë një varg plot lëng e njomështi për dashurinë, ku “Pa ty cimbal tingëllues,/ pa ty, pa ty nën gëmush i fshehur jam…”Edhe peizazhin Bejko e përthyen në mugëtirat e brymta të vetes, ku errësirat bëhen qiell, frymojnë, ia shkulin mishrat dhe kali i akullt botën e ha gjer në baltë, ndërsa reja mbi Dajt nga truri i tij beson se ka mbirë (poezia Reja mbi mal).

“Apokalips 2016” sjell një peizazh tmerrues, ku peshqit hanë mish njeriu, varrezë e madhe të vdekurish, kurvash, lapërdharësh, një tokë e qiell i vdirur, ku e tashmja i thërret të shkuarës, kërkon apokalipsin. Poezia “Bora mbi Dajt” është një imazh i bukur, pleksur me ndjeshmëri, frymë, një borë e kërthijtë, avull mbi një gotë çaji, ashtu e fshikët, me njerëzit në ngrohtësitë e shtëpive të tyre dhe shpirtrave.

E ndjerë sa dhe një klithmë çjerrëse në gjoksin e mbyllur dhe gjirin pa qumësht nëne është fati i“burrneshës”, ky status i habitshëm antropologjik shqiptar, lindur nga jetë-vdekja, me mohimin e më të shenjtës dhe më të dëlirës gjë femërore, dashurisë dhe mëmësisë, e quajtur nga poeti si gozhdë e zezë ngulur në fytyrë kohe, thëngjill i zi, i gjallë në vdekësi të ftohtë, e zeza e grykës së pusit në brymësi të thinjur hëne, aht gruaje në asht të mohuar, (poeziaBurrnesha).

Komunizmi poetit i ngjan si kometat, dritë utopish e lumturish duket se sjell, iluzion përshëknditës, ndërsa dheut gropa të terrta hap e zemrat vret për flokët e një vashe, errësirë e zhgënjim lë pas, eshtrat e vdekjes (poezia Lamtumirë kometë!). Por ky komunizëm, më në fund i groposur, duket se sërish po mbin në tjetër formë, si gruri i ri në pranverë, dhe zhgënjimi i poetit klith: “Kotësi e kotësive… është kotësi…” Sepse ish-ët e dikurshëm të komunizmit në demokratë janë klonuar, ciklopë e krokodil zbutur, dhe loja e fatit ta përplas talljen në fytyrë!

Te vjersha “Kush është ai”, diçka nga marrëzia e mbretit Lir të Shekspirit më sjell në mendje, ndoshta një njeri i pushtetshëm dikur, mizor i mizorive, por që tashmë mendja e çartur nga pleqëria mizorinë e tij të hershme mëton ta shëroj me mizorinë e çmendurisë dhe shastisjes pleqërore, si një ndëshkim prej vetë Zotit.

Shumë dhembje ka poezia “Shqipëri e karafilave”, ku në duar gruaje, tej ngricave, ngjallen krizantema, vibron karafili, këto dy simbolika të ëmbla erotike, aq mallëngjyese, mbushur përplot vesime të trishta varreve, lotit dhe ledhatimit, mes kujtesave fytyrçjerra të motrave tona që vajtojnë vëllezërit e tyre të pamartuar, me plumbat në tëmtha, që shkreti e bëjnë shpirtin. Dhe këtu s’mund të ecësh më tutje pa thënë se vjershërimi i Sadik Bejkos, pak sa ta shtypësh me gishta, gjak zemre qet, një gjak i hidhur, i vrugët. Trishtimi e mundon gjithandej poetin, e mundon shpërfillja, inati i pakuptimtë, teksa pi me shokët në harrim dhe mendja mbi ekran të celularit një SMS nga dikush pret dhe e përgjon. Lotin në cepin e syrit e kafshon me qerpik, e merr në gishta, kripën lëpin…

Bëhet gërryes ky trishtim edhe në të tjera vargje kur me qetësi “uraganin” pret që t’ia shkul rrënjët, ndaj pa mëdyshje, si në një ndarje lamtumirë, ai vikat: “Tu mirë, fytyra të dashura/Tu mirë qiejt e mi, ajri im, dielli im/ Dhe… natë….”. Mendja, herë-herë, ashtu e shpenguar siç është, ose në moskokëçarjen e çastit të hareshëm që jeta na fal, e sfidon brengën, zhgënjimin, se ja, poeti-njeri doli prej pyllit të vetme rrënjët ngulur dheut thellë e mes gjarpërinjsh fjeti, dhelprash dhe lakuriqsh kokëposhtë. Hajt, o miq, të dalë ku të dalë! (vjersha Pylli dhe lakuriqi i natës).

Shumëçka mund të them për vjershërimin e Sadikut, por nuk mund të lihet tej vëmendjes dialogu me vdekjen dhe të vdekurit, një nga temat sublime të poezisë, eshtërim i shpirtit poetik. Ky dialog shfaqet si një ndjenjë përhirimi, një lloj murgërimi i kredhur në meditimin filozofik se sa në pikëllimin e njerëzve që shuhen e që dikur krijonin jetë, një mbamendje të brylltëpër poetin, duke i ngjallur e mbi drurë nga gjethe të rëna në blerim i kthen. Ndërsa eshtrat e vdekjes, bërë qymyr, mëton t’i kthejënë një zjarr vatre dimrit të ftohtë. Paradoksi i pakuptimësisë midis brezave e bën të qesh, por edhe një dinozaur i plakur i duket vetja me frymë eshtrash. Poeti nuk krekoset dhe s’vesh parzmore heroizmi, paçka se në ditë të zeza ka qenë dikur, sepse ai është njeriu nga “frikërat i prekshëm”, njeriu me brishtësitë e penjta dhe kufizimet e kithëta, i përkohshëm si flaka e qiriut kur e rreh fshika. Prandaj ai sfidon gjithkënd e gjithçka, nënjë yllësi ëndrre, me thjeshtësinë e gjer me varfërinë e tij, me një gotë verë te një kioskë, kur koha bëhet pakohësi dhe bota gjithësi, një “mbret i askushit e njëherësh bash sovran”. E ky mbret, me emrin poet, mbretit të botës reale një sekondë nuk ia fal… (poezia Kohë e përjetshme).

Të menduarit poetik metaforik të Sadik Bejkos është diç e brendshme, s’ka nevojë për ftesë dhe apelime teorike. Po kujtoj fare pak të tilla si: zogj me akuj në sqep… lule lejleku… ashti vertebror i ajrit… fletët e qelqeve… diell i mishtë… ajër i theur… Dhe dhjetëra të tjera… Vëllimi mbyllet me vjershën e gjatë “Kënga e Solomonit”, që mban dhe titullin e tij. Me këtë po i mbyll dhe unë këto shënime. Poezia mitike e “Këngës së këngëve” dhe Sulamithi si frymëzim dhe ngasje, edhe pas 3000 vjetësh, është po njësoj. Ka qenë dhe do të mbetet bukuria e femrës dhe drithërima e mashkullit. Sepse dashuria nuk ka kohë, as fytyrë, është po e njëjta duke qenë e gjithkundshmja, nga dje, sot e përmot.

Sadik Bejko e ka lexuar këtë kod të pamort, prandaj dhe poezia e tij te ky libër vjen si një testament dashurie, ku zemra jo thjesht dhemb e ofshan, por pikon heshturazi gjak…