Avdulla Kënaçi: SI TA KETË SHKRUAR ZOTI

Novelë

 

1.

– Si u erre, xha Agush, nga ia fytylose sot?

– Ujdise ndonjë gjë të hairit, apo me ato të vjetrat?

– Po të lënë fuqitë xha Agush, kot branisesh nëpër shullënjë. Rehatohu në shtëpi. Nuk ke moshë të ngasësh kopenë e deleve mbrapa!

– E si nuk e lave dot gjakun, a derëzi! – i thotë një tjetër me shpoti.

Këto fjalët e fundit sikur e qëlluan me plumb në zemër dhe ai tkurret e mblidhet sa një grusht. Është lab me sedër xha Agushi. Nga inati rënkon e turfullon. Sytë i gjallërohen e i lëshojnë xixa si urori kur shkrep mbi stërrall.

– Si ta ketë shkruar Zoti, mor bir! – përgjigjet i lënduar dhe bën tutje shtegut, pa kthyer kokën mbrapa.

“Si ta ketë shkruar Zoti!. Ende ka shpresa ky njeri, ky plak i rrëgjuar ta verë në vend nderin”, pyesin veten të habitur ata që e kanë dëgjuar edhe tjetër herë atë shprehjen me besimin tek Zoti. Ta themi troç; xha Agushit nuk i pëlqen fare kjo bisedë dhe as njerëzit që hiqen sikur i ha meraku për fatin e tij. Vallë çfarë ka bërë ndërmend? Është në një moshë që nuk i ka lezet të ndjekë fjalën si qeni gurin. Gjaku, është pika më e dobët e tij, filli më i hollë e delikat, pengu i gjithë jetës. Nuk është se ia pati me të keq ky karafili i fundit, ashtu mendon ai, ashtu mendojnë edhe shumë të tjerë në fshat. Gjakmarrje, kjo fjalë prej vitesh i rri plakut të gjorë si xhëng në mes të kraharorit. Ajo fjalë nuk e lë të gëzojë, por as të vdesë rehat. Jo, nuk vdes kaq lehtë, nuk e jep shpirtin kaq kollaj, është i thatë e i thantë xha Agushi dhe ka të drejtë të ëndërrojë e të shpresojë. Janë miq, kushërinj e kushërira, të vjetër e të rinj që e përshëndesin me dashamirësi kudo që e takojnë rrugës apo në mal, por ndonjeri e çpon likësht, ndoshta edhe pa dashje, si ky djaloshi i fundit. Është burrë i mirë xha Agushi, të gjithëve ua do të mirën. Nuk i ka bërë keq asnjeriu, prandaj e njatjetojnë dhe e duan gjindja, por ky ftujaku që i kujtoi gjakun, pa takt, e dongëdisi dhe e vrau në sedër. Hergjele, i pa gdhendur, qëlloi likësht në plagë. Janë të çuditshëm këta bashkëfshatarët. Nuk iu rrihet pa futur hundët në punët e atij tjetrit. U duket sikur janë pronarë të jetës së tij dhe ai ua ka borxh t’u japë llogari e t’i shkoqitë një nga një, kohë e pa kohë. Ç’është e vërteta janë pak të trashë.

Ky është një fshat i vogël në Labëri, i leksur e i pleksur me njëmijë fije me njëri-tjetrin. Po të gërmosh thellë, të gjithë bien kushërinj. Terreni vjen si një magje e madhe, rrahur nga dielli, vendosur në një pllajë të bukur, rrethuar me male. Ka një grykë të ngushtë si një hinkë që derdhet për nga jugu, në drejtim të qytetit. Nuk mbahet mend se kur kanë nisur të banojnë njerëzia aty. Disa thonë se të parët e tyre kanë qenë jelimë. Gjurmët e jelimëvë janë ato muret e ngritur me gurë të mëdhenj sa një sënduk, sidomos në trojet e vjetra. Disa thonë se atje kanë gjetur eshtra njeriu, pesë pëllëmbë cula e këmbës. Kanë qenë njerëz trupmëdhenj jelimasit. Këta të sotmit në përgjithësi janë me shtat mesatar, rrallë ndonjeri është më i gjatë se sa të tjerët. Nuk kanë bark apo mollaqe të trasha. Terreni i ashpër i kursen nga tulet e tepërta. Fshati ka rreth njëqind shtëpi që nxjerrin vazhdimisht tym dhe jeton vetëm me blegtori. Kur mungojnë burrat, gratë bëjnë punët e tyre. Mbjellin arat apo ngarkojnë mushkat, mbledhin barin për dimër apo korrin e shijnë grurin. I flasin njëri-tjetrit në emër, nuk i njohin ato shkallë gjeraqike si zot apo zonjë, ose ndajshtime që i dallojnë nga të tjerët. Janë njerëz të lirë si era e të fortë si stërralli. Përgjithësisht vishen me rroba të leshta. Pranojnë në kuvende e gosti edhe gratë të cilat nuk mbahet mend ta kenë mbuluar ndonjëherë fytyrën apo t’u jetë prerë fjala në mes. Shumica e krushqive lidhen brenda fshatit, nga mëhalla në mëhallë. Mëhallë quhet fisi i cili besohet se ka rrjedhur vetëm nga një çift. Kështu, brenda fisit nuk ka krushqi e martesa sepse të gjithë konsiderohen vëllezër e motra. Në të mira e gëzime. Vizitat në fis bëhen pa njoftime e ftesa. Në çdo fatkeqësi e gosti fisin e ke të gjithin aty; me peshqeshe, të gatshëm për çdo ndihmë apo punë. Edhe për të luftuar apo për t’u hakmarrë ndaj të tjerëve. Në se ke fyer, ofenduar, ose rrahur ndonjë të fisit, dije se ke hyrë në armiqësi me të gjithë. Kështu ndodhi edhe me xha Agushin kur i vranë djalin Muçomatajt. Vrasësit nuk janë nga ky fshat, por nga tjetri, andej nga fryn murlani.

Gjëma në shtëpinë e xha Agushit ndodhi trembëdhjetë vjet të shkuar. Muçomatajt i qëlluan me thikë djalin e madh, 22 vjeç. Për tre muaj priste të bëhej dhëndër. I mbeti nusja beronjë në derë babe, derëziut. Kullotat e tij në Qafë Gomathi janë ngjitur me ato të Muçomatajve. I ndan vetëm një përrua i hollë, si një vetull që del papritur vetëm kur ka stuhi e tufan. Kopeja e fqinjëve kishte kapërcyer atë dreq përroi dhe kulloste për shtatë palë qejfe në lëndinat e xha Agushit, pikërisht në Trifile. Djali i madh, Zeneli, i pa qysh sipër nga maja e një kokojke dhe u lëshua si skifter mbi kope duke i dëbuar me britma e sokëllima. Ato të bekuara nuk shkuleshin nga bari i njomë e i bollshëm dhe djaloshi si furtunë u detyrua t’i cytë me shkop e thirrje të thekshme. E dëgjuan Muçomatajt dhe iu dhimbs malli i tyre, kopeja me dhën pëlleja.

– Avash, avash Zenel, se i shove me shkop të uruarat! Janë dhën në qumësht, a i vrarë!

– Hapni sytë zorzopë, i keni lëshuar si në limer të babait, edhe ne për dhëntë pëlleja i ruajmë Trifilet!

– Na fal, o bir, u morëm me muhabete dhe nuk i vumë re, por ta çmojmë dëmin e ta shlyejmë me bulmet, – i tha më plaku.

I biri i tij, një azgan-djalë, nuk u përmbajt, i rrëmbeu kërrabën të atit nga dora dhe u nis drej Zenelit si suferinë. Iu lëshua si një ujk i uritur dhe u përlesh me të duke e kapur nga qafa e shpatullat. Zeneli ishte më i fuqishëm se ai dhe e vuri poshtë duke ngritur sipër kokës së tij një gur, gati për ta qëlluar. Por fqinji, i trembur për vdekje, që poshtë palltos së leshtë, nxori biçakun dhe e shpoi me sa forcë që pati, drejt e në zemër. Djali 22-vjeçar dha shpirt aty në kullotë, tek këmbët e tij. Pllaja u mbush me britma e blegërima delesh.

Ndodhi gjëma. Trifilet u njomën me gjak. Plaku i Muçomatajve i ra kokës së tij me të dy grushtet dhe thirri me dëshpërim: “Ç’më bëre o bir, më hodhe në hasmëri për jetë me Agushin, mikun më të mirë që kam. Ec e ngjalle tani të vdekurin”!  Muçomatajt në fillim u hutuan, por pastaj e mblodhën mendjen shpejt. E ndjenë rrezikun. Meshkujt braktisën kopetë e bagëtive dhe të frikësuar ikën e morën shpellat e skërkat për gjëmën që u bëri djali i tyre gjaknxehtë duke i armiqësuar për jetë me fqinjët shekullorë.

Zenelin e vrarë pabesisht, stanarët rrotull e sollën në fshat mbi një vig me dru bredhi të sajuar në nxitim e sipër. Kur e ulën në oborr, vigu ende kullonte gjak. Plakës dhe të shoqes i ra të fiktë, por xha Agushi i përmendi duke i qëlluar me pëllëmbë në faqe e duke u hedhur nga një sapllake me ujë të ftohtë në fytyrë. Atij vetë iu pre gjuha dhe i iku zëri. Lugina si magje, u mbyt me ulërima që të këputnin shpirtin e të qara grash me oii. Graria çorrën faqet dhe plakat drejtuan mallkime e nëmë drejt qiellit për farefisin e Muçomatajve: “U shofshin e u bëfshin koqe-koqe e gurë-gurë”! Dukej sikur edhe qershitë, arrat e gështenjat nëpër koshtra, kullonin me pikëllim vaj e lotë. Kafshëve, në shenjë zije, u prenë jeletë dhe cullufet e bishtit. Në fshat kishte vite që nuk ishte parë e dëgjuar një gjëmë e tillë. Nëntëmbëdhjetë djem të fisit, me armë në dorë, sa të hapësh e të mbyllësh sytë, u mblodhën grusht në oborrin e shtëpisë së xha Agushit. Prisnin urdhër prej tij për t’u lëshuar si bisha mbi Muçomatajt; do t’i bënin shkrumb e hi.

Xha Agushit i dridhej mjekra dhe lotët e nxehtë i rrokulliseshin faqeve. Iu prenë krahët. E humbi për gjithmonë djalin e madh. Qyshkur mori mandatën për herë të parë çeli gojën:

– Djemtë e mi, gjithë ju lastarë të rinj, ferishte, u ardhsha në të mira e gëzime! U faleminderit që m’u gjendët pranë! Kemi meitin brenda, në qoshe të shtëpisë, të bëjmë zakonet. Ta nderojmë ashtu siç i takon. Këtu jemi, do flasim përsëri, u pastë xhaxhai sa malet! Jo sot. Gjaku do merret se nuk bën, sa të jem unë gjallë këtë sharkun e vjetër do t’ua var në derë Muçomatajve!

Djemuria u step nga këto fjalë, por edhe u çorientua. Urrejtja i kishte ndezur tym e flakë përbrenda, i kishte verbuar dhe që të gjithë zienin nga inati e zëmërimi. Nisën të pëshpërisin me njëri-tjetrin. Si ishte e mundur të shtyhej gjakmarrja?! Hekuri rrihet sa është i nxehtë. Muçomatajt nuk do të kishin ikur shumë larg. Ata mund t’i kapnin për zverku në vrimat e shpellat ku fshiheshin si minj. Më në fund, pas sherresh e shamatash, i dhanë dum të dëgjonin fjalët e plakut. Ai i di më mirë rregullat e gjakmarrjes. Kjo vrasje atij i kishte dhembur e therur në shpirt më shumë se kujtdo. Gjithsesi ata do të ishin të gatshëm e me dyfek në dorë në çdo çast. Nuk u trembeshin Muçomatajve. E thanë disa herë, prej tyre nuk ua bënte syri tërr.

Xha Agushit iu ndodh fshati pranë me kuç e me maç. Zenelit të vrarë pabesisht iu bënë të gjitha zakonet e Labërisë. Në shtëpinë e meitit, qebapi që piqte kafenë, gjithë ditën, nuk hiqej nga zjarri. Mulliri me dorezë argjendi të shkruar, sjellë që nga Stambolli, bluante papushim kafe të pjekur taze dhe filxhanët nuk kishin të sosur, ulu e ngreu nga sufranët. Në atë oda-vakie pihej shumë duhan dhe bëheshin lloj-lloj bisedash, kujtoheshin luftrat, trimat, gjithë të vrarët e të vdekurit; merreshin nëpër gojë punët në fshat e ata që kishin ikur në kurbet. Vetëm hakmarrja nuk përmendej. Xha Agushi ua kishte ndaluar të flisnin për të.

Pasi u mbushën të dyzetat, krushku, babai i të fejuarës së Zenelit, në një çast, kur kishin mbetur vetëm, heshti pak, kroi zërin dhe nisi bisedën i pari:

– Si do bëjmë me vajzën time, Agush?

– Të shohë punën e saj, Zeneli nuk më ngjallet më, – tha ai dhe një lot i nxehtë i rrëshqiti faqeve të rrudhosura.

– Atë e di, por unë nuk kam qejf ta prish këtë miqësi e vëllazëri. Kemi shkuar mirë së bashku.

– Të thashë, im bir nuk ngjallet më.

– Ti ke një djalë tjetër dhe unë kam një vajzë më të vogël se sa ai.

– Po, kam Lirimin që iu bëfsha kurban, po është i vogël, shtatë vjeç djali i babos.

– Nuk do rrijë gjithnjë i vogël, do të rritet.

– Më zure ngushtë, mor mik. As unë nuk dua të prishet miqësia, por e mira do të ishte të ta kisha kujtuar unë. E kam humbur fare toruan, m’u dogj zemra likësht.

-Të ranë halle të rënda, Agush vëllai, nuk të shkon mendja në gëzime, po i gjalli me të gjallin.

– Nuk po ta prish. Për hajër na qoftë!

Kështu miqësia midis dy familje nuk u këput nga vdekja, por vazhdoi më e fuqishme. U lidh me besa-besë, në kulmin e dëshpërimit. Lirimi shtatë vjeç u fejua me Zerdelinë pesë vjeçe. Kjo u mbaj sekret edhe për shtatë vjet të tjera. Atë e dinin vetëm të dy burrat zakonllinj e namusqarë.

Ditët, muajt e vitet rridhin si pa kuptuar dhe xha Agushi nuk kishte kohë të kujtonte as emrin e tij. E humbi mendjen pas punëve të stanit. I mbetën të gjitha hallet mbi kurriz. Kopenë e deleve jo vetëm e ruajti në numër, por e shtoi edhe më shumë. Zoti i dha fuqi dhe ai i doli zot e në krye mallit e shtëpisë, si në të ri të tij. U përpoq që njerëzve të tij të mos u mungonte asgjë. Lirimi po rritej me gjithë të mirat. Kur djali shkoi 14 vjeç, e shpallën fejesën në fshat e këmbyen nishanet, por këngë nuk u bë. Vajza çdo ditë e më shumë zbukurohej, rritej si një lastonjë me faqet si shegë, me flokët ngjyrë mjalti, sytë e zinj si ullinj dhe mesin e hollë si purtekë. Hodhi shtat si një kumbull zerdeli dhe sa herë që shihte xha Agushin, i fshihej, por me Lirimin fliste si pa gjë të keq. Ishin rritur së bashku. Nuk i besohej se një ditë do të largohej prej prindërve e do të bëhej nusja e tij.

– Zerdelia mu bë më e bukur nga vajzat e tjera se e kam rritur me xipë qumështi e kulaç të situr. Është më e vogla, zemra e ligos, vajza e pleqërisë, – thoshte e ëma me fodullëk në krua duke i dhënë pak përpara gjoksit kur fliste mes shoqeve.

– Eh, moj korbë, ia more vonë dorën marifetit të bukurisë, tani të është tharë barku e nuk pjell më të tjera, se kushedi, mbase do të ishin burbuletur edhe djemtë tanë me to, – i gjegjeshin ato me një fije zilie e shpotie përzier.

Dukej sikur plaga e vjetër për humbjen e Zenelit ishte mbyllur dhe i ishte vënë kapak, madje edhe gjakmarrja ishte harruar. Edhe nëse e kishte harruar xha Agushi, nuk e harronin ata, bashkëfshatarët e tij. Kur e shikonin që ai nuk e merrte në sup dyfekun me vete, pas kopesë, i thoshnin si me shaka:

– Ku shkon pa armë, Agush, ja të dolën përpara Muçomatajt, çfarë do të bësh? Me gurë e shkopinj do luftosh?

– E po kur mun, mun e kur s’mun, s’mun, – u përgjigjej ai pa të keq.

Domethënë kjo puna e gjakmarrjes qenkisht sipas mundësive, kur mund, mund e kur nuk mund, nuk mund… Xha Agushi po dilte kundër fshatit, po shkatërronte një zakon, një traditë të lashtë. Me sa duket, po vinte rrotull të hiqte dorë nga gjakmarrja dhe disa nga bashkëfshatarët e shihnin atë si një vulëhumbur, mos mundash, të vjetër e të squllur. Ama ata nuk harronin që ditën e varrimit të të birit ai ishte betuar: “Gjaku do merret se nuk bën, sa të jem unë gjallë këtë sharkun e vjetër do t’ua var në derë Muçomatajve”! I ishte sosur durimi njerëzisë duke pritur xha Agushin të shkrepte dyfekun. Dhe njeri prej bashkëfshatarëve, Ferriku, ai stërhelli syhirrë, me leshrat si tela të ndryshkur e vetullat njësh me faqet, iu bë ferrë. i dilte përpara ngado. Në fillim ia sillte rrotull atë punën e gjakmarrjes, por më vonë i drejtohej me përqeshje dhe një ditë i tha si me të ngjeshur:

– Akoma e ke atë sharkun e vjetër? Të shoh që mallin e gjënë e ke shtuar, edhe shtëpinë e bëre të re. Nuk besoj të kesh sëkëlldi për gjërat që u ka ikur koha.

– E di që të ha meraku për punët e mia, mor çpëlak, pa lyrë e rrakada, po shih më mirë quramidhet e tua. Ke një jetë të tërë që punon dhe mbulove vetëm një faqe shtëpie me quramidhe të kuqe, tri faqe të tjera i le me kashtë, ashtu siç i trashëgove nga yt at. Marr apo nuk marr hak unë, atë ia kam lënë në dorë Zotit, si ta ketë shkruar ai, – i tha me sy të skuqur e leshrat ngritur përpjetë si xinë.

Dhe këtij rremalli të shpëlarë e syhirrë, i ktheu krahët me zemërim e urrejtje. Nuk donte t’ia shihte bojën.

– Ti nuk di ta lexosh Zotin se nuk di shkrim e këndim, o plak i rrjedhur! – i tha Ferriku duke e ditur se ai ishte larguar shumë dhe nuk po e dëgjonte.

Zaten ky tip më shumë fliste tinëz e mbrapa krahëve, asnjëherë ballë përballë. I mungonte guximi për t’u përplasur sy më sy. Por jo, tamam sikur ta kishte dëgjuar, i mllefosur, xha Agushi ndjeu se i vërshoi gjaku në ballë dhe i përshkoi nënlëkurën si gjarpër. Ama këtej e tutje Ferrikut në fshat ia ndërruan mbiemrin, i thërrisnin Ferrik Quramidhja. Malësorët e kësaj krahine janë krenarë e fodullë, nuk lënë qime t’u ngjitet në kadife, as Ferrik shpifaraku nuk është i paktë, i cili që nga ajo ditë, përhapi e mbolli në gjithë krahinën fjalën se xha Agushi duhej veçuar e dalluar nga fshati se po u shkallmonte zakonet që të parët u kishin lënë amanet. Po bënte ligj të ri në fshat të vjetër, ashtu si i thoshte rradakja e tij. I dyti që e përkrahu dhe i erdhi Ferrikut pas oreksit, ishte Kokodash rrondokopi. Ky i fundit për çdo gjë, hynte në kuvend me mendjen e tij dhe dilte jashtë me mendjen e Ferrikut. Bëhej kështu edhe më i zellshëm e më i egër se vetë ai, por të paktën nuk e kishte shtëpinë të mbuluar treçerek me kashtë e një çerek me tjegulla.

Fshati u përça dhe u nda në dy pjesë; të parët ishin ata që thonin se gjakmarrja është e drejta e personit që e ka në kurriz e brenda shtëpisë. Pikërisht i zoti ishte fuqiplotë të vendoste si e qysh. Dhe të tjerët që ishin me zakonet e kohës së Babaqemos; ata u shprehën pro mënjanimit të xha Agushit nga kuvendi e pleqësia. Me sa dukej Ferriku që bënte gjithë atë intrigë e gurgule, i kishte vënë synë kullotës së xha Agushit. Djall i madh Ferriku, qoftëlarg i veshur me lëkurë njeriu. I kishte gjurmët si të gjarpërit, të padukshme. Mos donte vallë që ai të shuhej me farë e fis nga lufta vëllavrasëse?! Po kush e hante atë kokërr ulliri! Realisht këtë qëllim djallëzor të Ferrikut e zbuloi pa dashje miku i tij më i ngushtë, Kokodashi. Kur njerëzia mësuan se çfarë lëvizte nën rrogoz, shumica dërmuese në kuvend vendosi në favor të xha Agushit. Ai jo vetëm nuk duhej të përgojohej, por duhej të mbetej i nderuar në krye të qoshesë kudo nëpër sebepe e gostira. Ishte nga njerëzit më të mirë e më të ndershëm, rob Zoti, burrë i drejtë e i leshtë. Le ta linin të qetë në hallet e punët e tij. Dhe ato ishin jo pak.

Ndodhi edhe një rrethanë tjetër lehtësuese që i erdhi për shtat plakut me nder e sedër. Në dyqanin e Shoshe kishte ardhur nga Janina me kalë, shoqëruar me një tufë suvarinjsh, konsulli austriak. Ishte një burrë hollak, vetulltrashë e mustaqe të zeza, me një vështrim të zgjuar e depërtues, veshur allafranga. Ai mblidhte të dhëna për Kanunin e Labërisë si dhe gjurmonte disa fjalë të rralla. Ndalonte tek ca shtëpi të larta dhe i vizatonte në letër. Mësoi se një gjakmarrje në fshat ishte shtyrë dhe kërkoi të flasë ballë për ballë me personin, domethënë me xha Agushin. U takuan, këmbyen duhan me njëri-tjetrin e nisën një bisedë të shtruar e të këndshme. Konsulli, i cili dinte pak shqip, e dëgjoi me shumë vëmendje, mësoi si kishte ndodhur tragjedia dhe në fund i bëri pyetjen:

– Si ke ndërmend të bësh, do ta falësh apo do ta marrësh gjakun?

– Si ta ketë shkruar ai lart, i madhi Zot, – u përgjigj xha Agushi.

– Realisht ka kaluar shumë kohë dhe po të kishte shtet mund të zgjidhej ndryshe, por ju nuk keni shtetin tuaj. Ne europianët, sidomos Austria e Gjermania, duam t’u bëjmë me shtet! – i tha ai.

– Ku ma ke të bëhet Shqipëria shteti ynë i pavarur, atëherë qeveria mua më lehtëson e ma heq barrën e rëndë që kam në kurriz, siç e sheh. Kjo brengë nuk më lë ta ngre kokën lart, – tha plaku dhe sytë iu mbushën me mallëngjim, dritë e gëzim njëkohësisht.

Konsulli vazhdoi:

– Kam edhe një pyetje tjetër; a s’më thua ku ndodhi krimi, në pronën tënde, apo në pronën e atij tjetrit?

– Në timen, – u përgjigj xha Agushi.

– Ekzakt, është haku yt, duhet drejtësi. Unë kam studjuar Kanunin e Lekë Dukagjinit, në Veri. Kam vizituar Hotin, Kelmendin, Kastratin dhe Kosovën, – tha më tej konsulli – por nuk e kam ndeshur atë zakonin e sharkut apo të gunës që lihet në derën e hasmit pasi ke marrë gjakun?

– Atë e kam shpikur unë, – i tha xha Agushi – po të dija shkrim e këndim si zotërote, do t’i lija një kartë të shkruar në prag të shtëpisë.

– Aha, lab i zgjuar, lab i mençur, – tha konsulli dhe tundi kryet e qeshi nën mustaqe duke u rënë me pëllëmbë shpatullave të rrëgjuara të xha Agushit.

Konsulli austriak nuk pyeti vetëm për gjakmarrjen, ai kërkoi të dijë pse qarkullojnë në këtë fshat disa emra të vjetër vendesh si Hilgjin, Nikëdukë, Lekërbosh, Buzë Dede, Gjifrënge, Leksune, Përroi i Pilatit, Gjikë Qesari, Nikëshoga, Shkalla e Kadafiqit, Hija e Gjoshokut, Gjitrushi… Ai tha se këta emra kanë prejardhje katolike sepse kanë për bazë emra si Nikë, Gjon, Gjin, Lekë, Hilë, Dedë dhe emrat Pilat dhe Qezar kanë lidhje me kohën e Perandorisë Romake, ndërsa Kështjella e Kadafiqit përmendet shumë në letërkëmbimet e priftërinjve bazilikë.

– Po më thua që llagapi im ka dy emra katolikë, Hilë dhe Gjin? – i tha Agushi duke vënë në punë llogjikën e tij.

– Ekzakt, domethënë një nga të parët e tu ka qenë Hila, i biri i Gjinit. Me kalimin e viteve u bë Hilgjin dhe mbeti si mbiemër që e trashëgoni ju sot, – tha konsulli.

Ja çfarë bën shkolla, dituria, këto nuk i shkoja kurrë ndërmend, torri me vete xha Agushi duke e parë mysafirin me admirim.

Dukej për dritë të diellit se ai burrë nuk ishte thjesht një nëpunës, por një albanolog i shquar. Atëherë askush nuk e kishte idenë në fshat se sa dashamirës ishte ai për kombin shqiptar dhe historinë e tij. Jo më kot kërkoi me këmbëngulje varrin e Gjergj Arianit Komnenit që ishte vrarë duke luftuar kundër osmanllinjve gjatë pushtimit të parë dhe varrin e kishte aty, në anë të fshatit. Gjithçka studjoi ky europian i shkolluar, e la me shkrim e ato gjenden në arkiva edhe sot.

Vizita e Kosullit austriak në dyqanin e Shoshe dhe biseda e përzemërt e miqësore me xha Agushin, u përhap me shpejtësi në gjithë Labërinë. Era ia dërgoi bregut, bregu ia tha pyllit e pylli ia përcolli lumit. E mësuan edhe Muçomatajt.

-Ju çobanët e staneve, mbani dufeqet në zemberek. Jemi në gjak, xha Agushi nuk na ka harruar, e kuptuat, e morët vesh çfarë ka thënë e molloisur me konsullin austriak? – porositi më plaku i Muçomatajve.

***

Nuk bëri dasëm të madhe xha Agushi.  Zemra i pikonte dhimbje dhe shpirti i qante përbrenda. As ai, as e shoqja e tij nuk kënduan, por të tjerët i lanë të lirë të gëzonin. Sa shkeli këmbën nusja e re e vuri dorën e ngjyer me mjaltë në shtëpi, u duk sikur hyri drita e diellit të mëngjezit. Ajo hija e rëndë dhe e zezë që kishte lënë mbrapa vrasja e djalit të madh, sikur po largohej dalngadalë. Hyri engjëlli dhe mbarësia në banesën e zymtë të xha Agushit. Nusja ishte jo vetëm punëtore, por edhe e bukur si dritë. Bagëtitë po shtoheshin e miqësia rritej e forcohej. Nusja e re kishte ardhur me këmbë të mbarë. Zuri fëmijë me një të shkrepur. Pas një viti Zerdelia u gjend nën përpëlitjet e lindjes. Desh humbi jetën, desh vdiq e bekuara. Djali që kishte në bark ishte mbipeshë. U var në tërkuzë lidhur pas trarësh, vuajti një ditë e një natë të tërë për ta nxjerrë në dritë të diellit. Jeta e saj kaloi në fije të perit. Për pak e rrëmbeu dhe e bëri për vete vdekja. Dademadhja që bënte punën e mamisë në fshat i tha:

– Kam pritur një dyzinë fëmijë, por kurrë nuk kam pasur në duar si ky domodek, marshalla, kaq i bukur djalë. Çudi si shpëtoi, kordoni i kërthizës i qe mbështjellë dy herë rrotull qafës. Do të jetë me fat, do rritet kanakar, me babë e mëmë, Zoti është i madh!

Të sapolindurit i prenë kërthizën me gërshërët që qethnin delet. E lanë, e sapunisën, e veshën me rroba të reja dhe Zerdelia e vuri në gjoks për të pirë nga kulloshtra e saj. E mbuloi dhe e rrethoi të gjithin me shikime të ëmbla, vështrime të buta nëne e dashuri që i buronte pafundësisht nga zemra.

– Vure re, mëmë, – i tha ajo e gëzuar së vjehrrës, – sa me uri e lakmi po ma merr gjirin djali, llupës i madh, – dhe qeshi e lumturuar. I harroi dhimbjet dhe vuajtjet e lindjes, sikur nuk kishte qenë ajo, por një lehonë tjetër.

– Plaç të preftë, ze gjuhën se do ta hash me sy, – i tha e vjehrra dhe u ngrit të kërkontë një kokërr hudhër për të prerë syrin e lig.

Pastaj plaka e mori fëmijën në duar gjithë dashuri e dhembshuri dhe i këndoi këngën: “Rrush’ i zi e rrush i bardhë/ Nusja na bëri djalë/ Ashtu si trimat e parë/ Ku qe fshehur këjo pallë…”.

Në mbrëmje, pa kapërcyer dielli majën e Gravës, xha Agushi mblodhi më herët se ditët e tjera kopenë e deleve në vathë. Kishte marrë sihariqin e lindjes së trashgimtarit dhe ishte bërë me krahë. Po varej poshtë zallit i lumtur sa më s’ka. Pallton e kishte veshur vetëm nga njera mëngë dhe tjetra i lëkundej sa majtas e djathtas, si një lavjerës. Dukej sikur po kërkonte ashtu t’u jepte lajmin e madh e të gëzuar kalimtarëve që takonte rrugës. Fshati iu duk më i vogël se herët e tjera dhe shtëpia e tij e madhe. Bëri kujdes të hynte në konak me këmbën e djathtë. Pyeti se si u shqit nusja dhe kërkoi të shihte djalin. E mori, e ngriti lart në duar dhe tha se ky mysafir i ri, ky engjëll, i ngjalli të birin e vrarë pabesisht. Do të quhej Zenel. Pastaj me hundë shtyu këmishën e trashgimtarit dhe i puthi bibilushin.

I pari, si gjithmonë, lajmin se në fshat kishte ardhur një mysafir i ri, djalë, e mori vesh Ferriku të cilit nuk i shpëtonte çdo njoftim i ri, apo edhe thashethem. Habi si ky njeri rrinte ditë e natë me veshin pipëz dhe nuk duronte dot pa futur turinjtë e pistë në punët e të tjerëve. Kishte lënë mendjen e kokës kur mësoi se xha Agushi kishte ngjallur emrin e Zenelit. Sipas tij kjo kishte një kuptim të madh. Kërkoi ngado nëpër shtëpi e kopshte Kokodashin për t’i shprehur edhe atij dyshimet e tij.

– Vate, kaq e pati kjo punë, tani do harrohet hakmarrja, e ngjalli djalin e vrarë Xha Agushi, i ka vënë emrin Zenel nipit të tij të sapolindur. E kupton apo jo domethënien e kësaj, o Kokodash vëllai?

Kokodashi nuk po kuptonte asgjë. Mbeti si guak dhe priste me gojë hapur që Ferriku ta shkoqiste më mirë, por ai heshti për ca sekonda që atij iu dukën shumë të gjata. Më në fund i ra vetë në të, zgjati e rrotulloi qafën e trashë si të një kau dhe iu duk sikur po çlirohej për herë të parë nga zgjedha.

– Njeriu duhet të matet kur të flasë e të mos bëjë betime si ajo puna e sharkut të vjetër, – tha Kokodashi duke marrë pozat e një cjapi të tredhur që mediton mbi shkëmb. Ishte e para herë që ai fliste me mendjen e tij.

Ende është një zakon i lashtë në Labëri; aty ku ka dalë një shpirt njeriu, sidomos kur është vrarë nga armët apo me thikë, në kujtim të tij, sa herë kalojnë udhëtarët pranë, hedhin nga një gur dhe thonë nëpër dhëmbë: “Ndjesë pastë”. Atij lloj lapidari, apo shenje, i thonë edhe qilivur. Kishin kaluar gjithë ato vjet dhe tek vendi ku kishte mbyllur sytë e dhënë frymën e fundit Zeneli, togu i gurëve qe bërë i madh, gati sa një bojë njeriu dhe haka e tij nuk ishte marrë ende. Më mirë se kushdo, këtë e dinte xha Agushi. Pavarësisht se çfarë dërdëlliste Ferriku sokakëve, ai kurrë nuk e kishte ndarë nga mendja të birin, Zenelin 22- vjeçar. Kishte ardhur koha që Muçomatajve t’u varej në stan sharku i tij i vjetër, ashtu siç kishte premtuar e betuar. Askush nuk e dinte që ai atë shark e kishte mbyllur në sepete që kur sollën të vrarin mbi vig. Dhe nuk e kishte hapur asnjëherë. E nxori kujtimin e dhimbshëm kur nipi i tij mbushi dy vjeç. E vari në një furkaçe në krye të odës. E shoqja e tij që u ndodh aty, kur e pa çfarë po bënte, u rrënqeth e tëra dhe iu drodh zemra e iu përpëlit si një zog në kraharor. “Plak i rrjedhur, çfarë po kurdis”?! tha me dëshpërim dhe ia zuri vajit duke kujtuar djalin e vrarë. Xha Agushi thirri të birin, Lirimin, veç nga gjithë të tjerët dhe i bëri këtë bisedë:

– Dëgjo, djalë xhani, mua çdo ditë e më shumë po më lënë fuqitë e po më shkurtohet filli i jetës, umuri. Po më mblidhet lëmshi. Ti i ke dalë zot shtëpisë, je duarflori e nikoqir, po na ka mbetur vetëm një punë pa mbaruar e cila për lanet është majisur e nuk mban më.

– Çfarë, baba?! – pyeti i habitur Lirimi.

– Kam nxjerrë sharkun e vjetër nga sepetja. Ka ardhur vakti t’ua varim tek pragu Muçomatajve. Besoj e ke atë dogranë që të fali ai komiti, Çerçiz Topulli kur i prite në stan vitin që shkoi së bashku me çetën e tij…

– Ti do që edhe mua të më sjellin mbi shufra si Zenelin, baba? Pse nuk i le djemtë e mëhallës të merrnin hak, atëherë, flakë për flakë?

– Se do hapej luftë midis dy fshatrave, do ishim shuar të tërë, edhe ata, edhe ne. Tani ka ardhur koha, kur Muçomatajt nuk e presin. Ti nuk e pëson si yt vëlla, falëm o Zot, por ti je më i zgjuar e më i fuqishëm se ai. Ti vë një dem motak poshtazi. Zeneli ishte i rrëmbyer, ndërsa ti i bën hapat të matur e punët me sira. Duhet të na zbardhësh faqen, duhet t’ia ngresh kokën lart babos, sa është gjallë. Nuk do më lësh të më pështyjë Ferriku mbi varr. Zoti do të vijë në ndihmë se je në të drejtën tënde. Nuk ka për të të hyrë gjemb në këmbë. Haka duhet marrë dhe ajo është në dorën tënde. Ia kemi hua këtë Zenelit atje poshtë ku bën gjumin e thellë e të përjetshëm. Thirri rradakes, bir, dëgjoje plakun.

– Jo, baba, nuk bëhem unë kokë turku. Ajo punë është mbyllur e harruar. Të gjallët me të gjallë dhe i vdekuri me të vdekurit.

Midis babait e birit, atë natë, u ngrit një gardh me driza. U ftohën e u bënë akull me njëri-tjetrin dhe nuk po kuptoheshin e nuk po mirreshin vesh për qamet. Lirimi e donte shumë të birin dhe nusen, Zerdelinë. Kishte dyshime se ajo mund të kishte mbetur përsëri shtatzanë. Nuk mund t’i braktiste tani që ata kishin aq shumë nevojë për të. As i shkonte ndërmend t’i linte jetimë. Farmak e kishte gojën ky babai. Nuk e kishte harruar gjakmarrjen edhe pse kishin kaluar trembëdhjetë vjet.

Pas asaj dite nisën tersllëqet. Kishte humbur qeni i kopesë, Beleci. Ferriku jo vetëm që e mori vesh i pari, por e hapi lajmin në gjithë fshatin e tha se Belecin e Agushit e kishin vrarë Muçomatajt. Gjatë mbrëmjeve ai fshihej tinëzisht pas murit të shtëpisë së xha Agushit dhe priste me veshët pipëz se mos flitej gjë për Muçomatajt. Ishte i lindur për spiunime. Këtë ves e kishte të trashëguar. Përgjonte me durim gomari edhe kur binte shi e breshër. Dhe kapi diçka:

– Besoj e di, o bir që kur dikush të prek qenin e kopesë është njësoj sikur të kanë çnderuar gruan, – i tha xha Agushi të birit. Qeni është kafshë dhe njeriu njeri, nuk kanë fare lidhje, baba, – u përgjigj i Lirimi pa e prishur terezinë.

Të nesërmen që pa gdhirë, Ferriku hyri i pari në dyqanin e Shoshe dhe zuri be për shpirt të babait të vdekur se familja e Agushit po shkatërronte zakonet e lashta të Labërisë; nuk donte të lante gjakun, kishte hequr dorë përfundimisht nga zakoni dhe e drejta. Po e linte fshatin në turp. Dhe atij i doli fjala që kishte thënë dikur se ky gjak do mbetej jetim. Kokodashi e kishte mbështetur i pari dhe tha që Ferriku ishte si çoban Babai, i vërtetohej kurdoherë parashikimi.

Nuk mbaroi me kaq kjo histori, pas Belecit u zhduk edhe dashi i madh i kopesë së Hilgjinajve. Ishte e qartë si drita e diellit se Muçomatajt, kush tjetër do ta vidhte dashin përçor dhe do të hidhte këmborën e madhe, bypen e tij tek dera e shtrungës së Agushit? I gjithë fshati gumzhinte si një zgjua bletësh. Çfarë po ndodhte kështu me Agush Hilgjinin?! Derëziut, nuk po i ndaheshin tersllëqet.

– E sheh çfarë po bëhet, Lirim djali, na grabitën para syve edhe dashin përçor, vazhdojnë të na turpërojnë e ne bëjmë sehir, – i tha i ati, por i biri nuk e mori seriozisht dhe iu përgjigj me të qeshur:

– Pa merak, baba, unë u vjedh atyre dy desh të tjerë dhe këmborën ia var njërit prej tyre, atij më të madhit.

– Po ç’flet kështu more rrënjëdalë, ata duhen vrarë, duhen grirë, duan shkuar në satër një nga një, në hell! – bërtiti plaku duke turfulluar – Ti nuk paske gjak fare nga yni, mos je gjë dobiç? Të kisha moshën dhe fuqinë tënde, pa më shihje…

Ferriku nuk e la t’i shkonte huq kjo zënkë. Kishte shkuar përsëri në dyqan të Shoshe. Ishte mbajtur pas banakut dhe kishte ligjëruar një çerek ore pa marrë frymë. Kishte thënë se xha Agushi e pat qëlluar me pëllëmbë të birin dhe sharkun e vjetër e kishte hedhur në zjarr nga inati. Pastaj i biri u zu ngushtë dhe kishte nxjerrë pisqollën që i kishte dhuruar ai komiti i maleve, por nuk e kishte shkrepur. Do ishin vrarë e therur sikur të mos kishte hyrë në mes ajo alamet nuse trime e namusqare, Zerdelia.

Eh, ky Ferriku, gjithnjë do hapte avaze të reja. U vinte fjalëve bisht dhe nuk linte njeri në fshat pa marrë nëpër gojë. Kishte maçokun e zi në bark që e gërryente papushim dhe nuk e linte të shihte të vërtetën, realen. Shpifja e fundit e tij nuk arriti të shpërndahej derë më derë se gjëmë tjetër edhe më e madhe ndodhi të nesërmen. Ishte grabitur Zerdelia me gjithë djalin dy-vjeçar. Këtë radhë Lirimi nuk priti t’i jepte urdhër i ati. Rrëmbeu dogranë, sharkun e vjetër dhe thikën më të gjatë e më të mprehur në gurin e Grihave.

Ishte hëna e plotë e muajit ajo që e ndihmoi të gjente rrugën për tek stanet e Muçomatajve. Pasmesnata ka një orë kur flenë delet, flenë çobanët, por edhe qentë e kopesë. Vetëm një bari i regjur e me përvojë mund ta kapë atë moment të shurdhër. Duhet të gjente se kush prej të dy vëllezërve flinte në anë të kopesë. Hëna e ndihmoi të dallojë një shark të zi mbështetur pas një dëllinje. Aty duhet të ishte një nga Muçomatajt. Një Zot e di si ia doli asaj përleshje dhe shpëtoi gjallë. U kthye shëndoshë e mirë. Trim si një luan.

Të nesërmen, së bashku me diellin që lindi nga Maja e Mollës, ai zbriti në fshat. Jo vetëm kishte larë hesapet me dorën që i mori jetën të vëllait, por solli peng edhe një tjetër burrë nga Muçomatajt. E kishte lanisur e handakosur të gjorin çoban sepse i duhej të dinte prej tij ku e kishin fshehur nusen dhe djalin e tij. I kishte lidhur duart mbrapa me tërkuzë dhe e kishte vënë përpara për t’ia sjellë ballë për ballë të atit. Xha Agushi e pa që larg, u gëzua pa masë që Lirimi kishte shpëtuar gjallë, por nuk kuptonte gjë, në se haka ishte marrë apo jo. Mos vallë të birit nuk i bënte zemra të vriste njeri me dorën e tij dhe do t’ia linte atij ta mbaronte këtë punë?! I tërbuar nga inati u bë gati të qëllonte me sopatë mbi kokën e burrit të Muçomatajve:

– Jo, baba, – ia priti i biri – ajo punë ka mbaruar, hakën e mori vetë Zoti. I vëllai i këtij ka shkuar sonte të piqet në nahiret me Zenelin. Kur po jepte shpirt i thashë ke të fala nga Agush Hilgjini. Këtë që kam sjellë këtu e kopanisa në dru dhe meazallah se më tregon ku është Zerdelia me tim bir. U betua e u stërbetua se nuk dinte gjë. Tani merru vesh ti vetë me të.

-Lëshoje, bir, zgjidhe të Muçomatajn, nuk të ka gënjyer. Nusen dhe nipin tim t’i tregoj unë se ku janë. I ke tek Shpella e Jelimëve, shëndoshë e mirë, janë si kokrra e mollës. Bashkë me Belecin e me dashin përçor. Aty i kam fshehur unë. Një hak kishim për të marrë dhe ti atë e more dhe nuk të hyri gjemb në këmbë. Zoti paska qënë me ty. Të lumtë, kapedan i babës! Hej, djalë për kokë të djalit që ka lindur e rritur ky gërxho! Trim më gjyshin ke ngjarë, por mezi t’u mbush mendja, a derëzi… Je i sigurtë që ai i Muçomatajve ishte dora që na kishte gjakun borxh?

– Ai ishte, Zoti e mori me vete, – foli e tha burri i lidhur i cili dëgjoi çdo fjalë – tani jemi larë me ju Hilgjinajt. Bravo të qoftë, Agush! Nuk na e merrte mendja të na e punoje kështu. Usta i mbaruar paske qenë. Nuk na e priste fiqiri të na varje sharkun e vjetër në stan pas kaq vjetësh! Bukur e ke ormisur e kurdisur këtë punë.

– Kështu e kishte shkruar Zoti! Tani ik e trego në Muçomataj, o njeri, falëndero atë aty lart në qiell që ky evlati im zemërflori të la gjallë, – i tha xha Agushi serbes dhe i ktheu krahët burrit të turpëruar të Muçomatajve. Për të mos e parë kurrë më. Tani le të vdiste i qetë.

Disa tregojnë se nuk harroi ta porosiste t’u jepte këmbëve e të nxitohej për varrimin e të vëllait, atij që kishte therur Zenelin pabesisht. Tani e tutje le të flinte në paqe shpirti i birit të tij të vrarë në lulen e rinisë. I prekur e i mallëngjyer që haku u mor dhe nderi i Hilgjinave u vu në vend, xha Agushit i ngjau sikur t’i ishte ngjallur nga varri djali 22-veçar, Zeneli. Dhe sytë i shkrepën xixa. Ngriti kokën lart e drejtoi trupin. U ndje më mirë se kurrë. Mori frymë thellë dhe mbushi kraharorin me ajër të pastër.

Babë e bir mbetën vetëm dhe u nisën për tek Shpella e Jelimëve të gëzuar. U ndjenë të lidhur fort midis tyre, si lisi me rrënjë të thella në tokë. Lirimi mezi priste të shihte Zerdelinë dhe djalin e tij. Gjatë rrugës, midis tij dhe të atit, u bë kjo bisedë që e dëgjuan vetëm fluturat krahëshkruara mbi lulet e bardha të tërfilit dhe zogjtë e pyllit që luanin kukamsheftasi midis tyre.

– Nuk e vrava unë, baba, e vrau i vëllai i vet, ky që solla lidhur përpara teje. E goditi hatajet, pa dashje.

– Si more nuk e vrave ti, po më pataks, po më lë pa mend. Si ndodhi kjo? – pyeti i habitur xha Agushi.

– Unë e zura në gjumë atë, dorën vrasëse të Zenelit, në anë të kopesë, – vazhdoi të tregojë i biri – po flinte, i vura gjurin në kurriz dhe kokën ia ngjesha në baltë. E pyeta për nusen dhe djalin tim, por befas m’u lëshua qeni i tyre, ai më i tërbuari, Murrua, sa një gomar. Do më kishte bërë copë e çikë sikur të mos kisha me vete dogranë që më fali Çerçizi. Ia shkrepa në kokë, ra kafsha e gjorë shakull tek këmbët tona. U bë gjullurdi e madhe. Ky tjetri që solla këtu ishte brenda në kasolle, edhe ky në gjumë. E zgjuan britmat dhe të lehurat e qenve. U drejtua tek ne duke bërtitur, me dyfek në dorë, por i vëllai i thirri: “Qëlloje me armë, vraje jezitin se më mbyti, më nxori gurmazin, është i biri i Agushit”! Ndjeva rrezikun dhe erën e vdekjes; u shtriva me shpejtësi brinjaz tij, u bëra njësh me dheun. Pashë në dritën e hënës flakën e dyfekut. U shkrep arma dhe plumbi në vend të më godiste mua, plagosi rëndë e për vdekje të vëllanë në kraharor. E kisha pesë hapa larg grykën e dyfekut. Nuk i lashë kohë ta mbushte përsëri. Ai u hutua nga britma dhe rënkimi i thekshëm i të vëllait që vikati: “Ooo, ç’më bëre, më vrave mua, vëlla”! Nuk i lashë kohë të mendohej. Iu vërvita përsipër. Ia zura armën nga gryka dhe e hodha poshtazi, për tokë, pastaj e lidha. E drejta jonë më dha fuqi e kurajo. “Vëllai im po jep shpirt, më tha ky duke m’u lutur, e more hakun, ma fal të paktën mua jetën”! Vetëm kur të më kesh treguar ku keni fshehur nusen dhe djalin tim, i thashë unë. I erdhi çudi kjo pyetje. E shtërngova keq, e pyeta me gjogul ku ma kishin çuar nusen e djalin, por ai betohej e stërbetohej se nuk dinte gjë. Mirë, i thashë, këto ia trego babait tim dhe e detyrova të ecte para meje me duar të lidhura me tërkuzë. Ta solla ty, baba, ta merrje ti në hetim. Nuk e besova, isha bërë tym. Nuk mendoja për asgjë tjetër veç nuses e djalit. Ku ta dija unë se si ishte e vërteta dhe se si e kishe ujdisur ti këtë punë.

Xha Agushi po habitej gjithnjë e më shumë se si ishte rrotulluar kështu kjo mesele, si i shpëtoi djali i dytë pa i lyer duart me gjak dhe haka u mor. Ka ca gjëra, ndodhin ca çudira në jetë që nuk kanë shpjegim. Janë jashtë logjikës. “Paska Zot, paska drejtësi nga ai aty lart në qiell”, mendoi xha Agushi dhe tha i menduar:

– Eh, mor bir, kështu e kishte shkruar Zoti! Ne jemi në rregull, jemi me të drejtën. Muçomatajt le të thonë si të duan, por nuk u leverdis të tregojnë se vëllai vrau të vëllanë. Ajo puna që e solle të birin e botës tek unë të lidhur me tërkuzë, nuk besoj të mos bjerë në sy të Pleqësisë, lere më që po harruan ata, i kujton xhebraili, Ferriku. Është kundër sheriatve si sjellje e veprim. Burrin më mirë vraje se sa ta turpërosh. Nuk ke faj, mor bir. Po le të presim, si ta ketë shkruar i madhi Zot. Nderi ynë u vu në vend. Kjo mua ma ka shtuar umurin e shëruar shpirtin. Jemi larë me Muçomatajt. Do vdes rehat. Mos jep asnjë shkoqitje, po të duan le të flasin ata vetë. Të vërtetën e dimë ne të dy dhe ai derëziu që solle të lidhur.

Agushi kërkoi me sy midis bashkëfshatarëve se mos shihte gjëkundi Ferrik ngatërrestarin, rremallin e fshatit, por nuk e pa. Nga çfarë fliste e nga çfarë kurdiste ai njeri, e dinte mirë se kërkonte jo të merrej haka, por të bëhej hataja, të shkonte gjaku deri në gju midis dy fshatrave. Kishte shejtanin në bark, ai e mësonte të shpifte e të ngatërronte, të mbështillte e të çmbështillte thashetheme e intriga. Ja, tani që duhej, e kishte pirë dheu, derëziun, telalin e fshatit. Iu afrua Kokodashit dhe e pyeti se ç’u bë vëllami i tij binjak, kur ai duhet të ishte aty, në trivas. Kokodashi iu përgjigj si i zënë në faj, plot keqardhje, se Ferriku u sëmur nga një dhëmballë. I dogji e i theri për qamet kur priste të kthehej Lirimi nga stani. Kur pa që ai po vinte së bashku me çobanin e lidhur me tërkuzë të Muçomatajve, si i ndërkryer, mori me vrap rrugën e kasabasë.

– Nuk rri pa punë Ferriku, e ka në gjak spiunimin, – tha një tjetër – mbase ka për detyrë të lajmërojë hyqymetin.

– Kjo nuk më kishte shkuar në mendje, – tha Kokodashi duke zbardhur e rrotulluar kokërdhokët e syve nga të gjitha anët, ashtu siç bëjnë budallenjtë.

Ferriku u kthye nga qyteti me mendje tjetër. Ai tha se u bë mirë që haka ishte marrë edhe pse me vonesë. Nderi i fshatit ishte vënë në vend, por ishte bërë një shkelje e gjynah i madh. Ishte turpëruar një burrë nga Muçomatajt në kundërshtim me zakonet, ishte lidhur me tërkuzë dhe ishte tërhequr zvarrë si një kafshë.  Ky gjest binte ndesh me sheriatet e Idriz Sullit. Këtë fjalën “zvarrë” si pa të keq e kishte shtuar nga xhepi i vet. I biri i xha Agushit duhej të përgjigjej përpara Pleqësisë, këmbëngulte ai. Dhe fjalët e Ferrikut përhapeshin në fshat si bari i krisjes në grurë. Kokodashi i përcillte derë më derë. Në fillim njerëzit i merrnin me dyshim, por kur përsëriteshin, harronin që burimi i atyre fjalëve ishte vetë Ferriku, zemërziu që ngazëllehej t’i shihte bashkëfshatarët e tij në siklet e vështirësi, pse jo edhe me kokëposhtë. Urrejtja ishte ushqimi i tij shpirtëror, frymëzimi dhe frymëmarrja. Shpifja ishte gjaku i helmuar që i lëvrinte nëpër deje. Fara e dyshimit se ishte shkelur sheriati i Idriz Sullit shkrepi e ndezi tek një nga anëtarët e pleqësisë, pastaj u përhap tek të tjerët, me radhë; tek i dyti, i treti e më në fund tek Kryeplaku. U vendos që djali i xha Agushit, Lirimi, të thirrej në Pleqësi e të jepte shpjegime e llogari. Xha Agushi e porositi të birin që të gjitha fajet t’ia linte atij. Përpara Pleqësisë duhet të tregonte të vërtetën. “Është çorbë e gatuar nga Ferriku”, i tha.

Dhe xha Agushi i tregoi të birit këtë histori: “Dolën shejtanët nga Shpella e tyre dhe gjezdisën nëpër Labëri. U ranë kryq e tërthor fshatrave që nga Kallarati, Fterra, Kuçi, Bolena, Vërmiku, Progonati dhe kur dolën Buzë Dedes dhe panë dritat e fshatit tonë përmes errësirës, më i dituri i tyre tha: Në këtë fshat nuk duhet të hyjmë se aty kemi Ferrikun që na zëvendëson. Ai e bën punën më mirë se sa ne, të jeni të sigurt. Dhe ikën dreqërit pa u kthyer këtu…”. E vërteta nuk kërkon avokat, atë thuaj, atë trego, bir, ishim në hakun e të drejtën tonë. Nuk thonë kot se nuk mbetet kurrë hak pa marrë e borxh pa larë, – i tha të birit dhe e puthi në ballë. E përqafoi duke e bekuar me shpirt e zemër përpara se sa ai të paraqitej në Pleqësi për gjykim.

Pyetja e parë që iu bë në Pleqësi, ishte:

– Ti e more hakun, pse të duhej ta sillje përpara Agushit vëllain e dytë të lidhur me tërkuzë duke e tërhequr zvarrë?

– Unë nuk shkova për të marrë hak, por në radhë të parë për të gjetur nusen time dhe djalin. Kërkova me çdo çmim familjen time dhe iu drejtova stanit të hasmëve. Aty e kisha shupehenë, dyshimin më të madh.

– Ama ishe i armatosur me dogra.

– E kisha për të mbrojtur kokën time. Ndodhi që vëllai vrau vëllanë, ishte hatajet. Plumbi u nis për tek unë dhe u sos në kraharorin e vetë dorës që na mori Zenelin. E po mbi të gjitha ka Zot.

– Po e mësojmë ndryshe historinë, – tha Kryeplaku – pse nuk na e ke treguar më parë? Ne e dimë sikur ti shkove për të marrë hak. Malum, ishe në të drejtën tënde.

– Nuk më ka pyetur njeri, – u përgjigj ai – babai nuk deshi të njolloseshin edhe më shumë Muçomatajt pasi humbën njeriun e tyre dhe ua ka lënë atyre në dorë të tregojnë të vërtetën, ta pranojnë ose jo vrasjen hatajet. Nuk deshi t’i hedhë në sherr me njëri-tjetrin. Pavarësisht se ishte Zoti ai që mori hak për ne, mua më duhej djali dhe nusja, për ata e mora rrezikun në sy. Nuk i besova të Muçomatajt, prandaj e solla lidhur burrin e botës para babait tim. Mund të më ikte nga duart po të mos e lidhja. Nuk kisha qëllim as ta çnderoja e as ta poshtëroja. Po të doja i merrja shpirtin. E solla me duar të lidhur mbrapa. Babai ia fali jetën. As e kam tërhequr zvarrë si kafshë, as e kam goditur gjatë rrugës, vetëm më parë e kam shtërnguar të tregonte. Të tjerat janë shpifje të Ferrikut. Është ai biçim që trovolis fshatin dhe gjithnjë kërkon të na futë në sherr e bela. Na është qepur këmba këmbës, si muti pas këpucës.

– Djali këtu ka të drejtë, – tha një nga burrat e Pleqësisë – ne nuk kemi çfarë i bëjmë gomarit e mba e vut samarit.

– Duhet të pyesim Muçomatajt, – tha Kryeplaku – nuk e zgjidhim dot këtë lëmsh vetëm sipas fjalëve të Lirimit. Do të shkoj unë vetë të bisedoj me ta. U takon atyre të ankohen në se ndjehen të poshtëruar e të turpëruar. Janë ata të parët që hapën vëllavrasjen. Na kishin borxh një gjak. Këtë që bëri ky djalë trim, do ta kisha bërë edhe unë, po të isha në vendin e tij.

***

Kryeplaku u kthye nga fshati fqinj me një lajm të gëzuar. Muçomatajt jo vetëm i vërtetuan fjalët e Lirimit, por kërkuan pajtim me Hilgjinajt dhe nuk donin që të përhapej në fshatin e tyre e vërteta se vëllai vrau vëllanë, qoftë edhe aksidentalisht. Ama as nuk donin të vazhdonte më tej hasmëria. Ishin të larë, një me një. Vëllazëria në krahinë duhet të vazhdonte ashtu si më parë. Së bashku i lidhnin martesat dhe më shumë kujtime të mira se sa të hidhura. Në çdo luftë kundër hasmit e pushtuesve, kishin qenë së bashku, si një grusht.

I vetmi që u pizmos nga zhvillimet e reja të kësaj historie, ishte Ferriku. U struk si një urith në shtëpinë e tij dhe nga inati që nuk i shkoi shpifja, hante thonjtë me dhëmbë. Këtë radhë nuk i eci intriga dhe ment pëlciste nga vreri që i ziente përbrenda. Dukej rrallë nga dyqani i Shoshe me justifikimin se ishte i sëmurë. Ngado i shmangej përplasjes me xha Agushin. Nuk ia duronte dot as emrin e as pamjen me mustaqe të gjata e flokë të bardhë që i valviteshin në erë, si për karshillëk. Sa e shikonte së largu, ndërronte rrugë e drejtim. Mendonte se ky plak mendjehollë kishte diçka të veçantë, kishte me vete një engjëll që e mbronte, kishte Zotin me vete.

Dyqani i Shoshe, në çdo mbasdite, gjer natën vonë, gumzhinte si një zgjua bletësh nga hyrjet e daljet e njerëzisë. Madje aty ia ngritën edhe një këngë Lirimit për trimërinë e guximin që kishte treguar. Emri i xha Agushit gati përmendej në çdo pesë minuta për mençurinë e zgjuarsinë që vërtetoi duke i bërë saktë llogaritë e gjakmarrjes. Ajo shprehja e tij: “Si ta ketë shkruar Zoti” dhe sharku i vjetër, përmendej gati në çdo familje e në çdo bisedë. Në një nga ato herë, dikush tha:

– Jemi të gjithë qorra me sy në ballë, Konsulli austriak e tha hapur; se zoti Hilgjini është burri më i mençur i Labërisë. Koha vërtetoi atë çfarë tha austriaku. Evropa ka njerëz të ditur e me shkollë, dinë ç’thonë.

E tha apo nuk e tha Konsulli i Austrisë, ec e merre vesh. Atëherë nuk kishte magnetofon që të regjistrohej biseda.

 

Toronto, nëntor 2020.