Një ditë zhegu të verës së 1990-ës, Ardian Ndreca, asikohe student i Gjuhë-Letërsisë në Shkodër, pasi i kish nisur më herët një letër Ismail Kadaresë ku i nënvizonte padrejtësinë e dënimit me burg të disa të rinjve shkodranë që në janar të po të njëjtit vit kishin dashur të hiqnin bustin e Stalinit, i kërkonte atij që të interesohej për lirimin e tyre. Për çudinë e rioshit, që ishte treguar sa i pamatur po aq i guximshëm me kërkesën dhe sidomos me kërkesën në një letër të dërguar me postë, merr një telegram. Ismail Kadare i pohonte marrjen e letrës dhe i thoshte se e priste në shtëpi. Kur më 2 korrik në Tiranë u sulmuan ambasadat dhe qytetarët hynë brenda tyre për t’i shpëtuar regjimit, Ndreca, më datën 3 korrik, mori trenin nga Shkodra drejt Tiranës për të takuar shkrimtarin. Tirana përvëlontre nga zhegu, nga qytetarët që donin të iknin dhe nga sigurimsët që në atë kaos prapë ishin në krye të detyrës. Ardiani ndaloi në nji kabinë telefonike para Hotel ‘Dajtit’ dhe i telefonoi shkrimtarit dhe pak minuta më pas, mbërriti te pallati me kube. Derën e hapi Kadare, që i priu nga studio e tij që tashmë është e vizitueshme për publikun. Pas një bisede të përgjithshme mes shkrimtarit dhe studentit të çartun, Ndreca nis të tregojë arsyen e vërtetë të vizitës.

“I thashë se të dënuemit për heqjen e bustit të Stalinit nuk mund të quheshin fajtorë për asgja, mbasi Stalini nuk kishte se çka bante ma në Shkodër. I tregova për torturat dhe presionet që kishin pësue në hetuesi, për privacionet e ndryshme dhe për trajtimin çnjerëzor që i kishte ba grupi hetuesi drejtuem prej Zylyftar Ramizi”.

30 vjet pas ngjarjes, në librin e tij me kujtime “Pa pike pa presje”, Ndreca tregon gjestet e vogla të kërkimit të lirisë, në muajt e amullt të 1990-ës, kur e shkuara nuk kishte shkuar dhe e ardhmja nuk kishte ardhur. Në purgatorin e paqartë, të flisje ishte me rrezik e të heshtje mund të ishte turp. Asnjanësia ishte mes të dyjave, por frika përtrinte çdo send duke i dhënë formën e vet.

Ndreca tregoi se Kadareja e dëgjoi me vëmendje. Ai do ta pyeste se çfarë po bëhej realisht në Shkodër. Ardiani do t’i tregonte se gjendja nuk ishte e qetë ashtu siç kërkonin ta paraqisnin njerëzit e qeverisë dhe se populli e kishte kuptue se gjithçka kishte marrë fund.

“Që në vitin 1985 kam ngritur problemin e heqjes së bustit të Stalinit prej mjediseve të Akademisë së Shkencave, madje këtë e kam çuar deri në Komitet Qendror. Ka pasur kundërshtime të rrepta prej Nexhmije Hoxhës dhe disa të tjerëve”, do t’i thoshte Kadare, ndërsa Ndreca, që tashmë e rrëfen, kujton se me një shenjë pamaturie, do e pyeste Kadarenë, “Po bustit të atij tjetrit, kur po i vjen dita”?

Ardiani, do të ikte atë ditë nga shtëpia e Kadaresë me premtimin se ai do të përpiqej të bënte diçka.

TAKIMI I DYTË

I kthyer në Shkodër rishtas, ndërsa përpiqej të ikte nga Shqipëria ligjërisht, Ndreca do ta jetonte ‘90-ën në pritje. Në muajt e parë në pritje për t’u rrëzuar regjimi e në gjysmën e dytë, në pritje për të ikur prej vendit. Si një ëndërr e kahmotshme, ndonëse ishte 18 vjeç, djaloshi i marrosur pas të shtunave, rrekej të lexonte kudo që mundej, sinjalet e ndryshimit. Në gjithë rrëfimin e tij, në qetësinë e distancën që të ofron qyteti i përjetshëm, ai ka marrë kohën e duhur për t’u shkëputur prej vetes e kujtimeve për t’i riparë më sy të ftohtë.

Nuk rreket të marrë në duar flamurin e udhëheqësit, por për arsye e rrethane miqësore e familjare, të ndikuara fort nga natyra e tij kërkuese, ‘e çartun’, e pamatur apo thjeshtë nga dëshira për të qenë i lirë, ai është gjendur aty ku liria shfaqej forma lirie përmes rebelimit. Kur nuk ka qenë afër i ka admiruar së largu dhe kur ka qenë larg është avitur për të ndjerë aromën e tyre.

Me 100 mendime në kokë, pasi komunalja e Shkodrës e hoqi vetë ‘Stalinin’ nga qyteti me pretendimin për të rregulluar sheshin, pasi kundroi zbraztinë e sheshit pa Stalinin dhe kujtoi shokët që ende ishin në burg, ai rimori rrugën drejt Tiranës për te Kadareja. Këtë herë për të ditur nëse kishte gjër të re për miqtë e tij.

“Kur më pa iu krijue nji buzëqeshje e lehtë në cepat e buzëve”, shkruan Ndreca.

“Këto ditë është arritur nëpërmjet Hekuran Isait që të lirohet nga burgu vëllai i Ramadan Sokolit….Do të shkoj për të folur rishtas me Hekuran Isain, por nuk është punë e lehtë, sepse sapo janë dënuar. Ti më kupton se si arsyetojnë ata….Ka shumë rezistencë, më shumë se sa mund ta imagjinoni ju”…

Ardiani kupton nga kjo bisedë, si edhe nga ajo e mëparshmja, se nëse do të lëvizte ishte shumë i vëmendshëm dhe do ta përkrahte publikisht. Ndreca kujton se Kadare këmbëngulte të dinte se çfarë po bëhej në Shkodër.

Një herë të tretë, kur ai mbërrin në Tiranë, është shtator, Ndreca tashmë e kish mësuar rrugën dhe kish thyer drojën e takimit dhe të folurit pa dorashka me shkrimtarin e madh, do të gjente në shtëpinë e shkrimtarit një djalë që po paletonte libra dhe piktura.

“Më tha se po bahej gati me u nisë për në Francë, mbasi editori i tij francez e priste për me vendosë detajet e botimit të veprës së tij të plotë në gjuhën franceze. Mënyra sesi me fliste dhe ngutia me të cilën po rrokulliseshin gjanat me bani me mendue se diçka ishte tue ndodhë. Megjithatë, nuk përfytyroja se po ike për me kërkue azil politik, pse një gja e tillë do të më kishte gëzue pa masë”, thotë Ndreca, duke dëshmuar tashmë 30 vite më vonë, edhe se ai ia dhuroi botimin anglisht të “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur”.

Javë më vonë, Ndreca do e merrte vesh nga media se Kadare kishte kërkuar azil në Francë. Vetë ai po përgatitej të ikte drejt Anglisë. Shkrimtari i njohur dhe studenti i kahershëm qenë përshëndoshur duke shenjuar në forma të ndryshme nisjen e shterimit të përvitshëm e të pashmangshëm të studentëve premtues dhe intelektualëve në zë, në kërkim të botëve të lira e demokracive të pakompromis.

Ajo shterje vijon ende sot. Libri veçse dëshmon se jemi në limbën e kahershëm.

(Fatmira Nikolli, gazetashqiptare.al)