Miho Gjini: VAFFANCULO!

Tregim

Qenë kohë të frikshme ato… Ne të vegjëlit fshiheshim nëpër shpellat e “Lisit të Pashait” dhe shihnim vetëm nga deti. Andej nga vinin gjylet e topave. Tundej dheu. Ne tkurreshim pas shpinës së njëri-tjetrit duke i numëruar: një… dy… tre… katër… derisa të binte gjylja e fundit. Shanim italianët që s’na linin as të mbyllnim sytë, me atë shprehjen e tyre të ndyrë: “Va Fan Culo”, së cilës nuk ia dinim mirë kuptimin… Se kështu i shante edhe gjyshi Nesti. Ai thoshte se italianët e kanë inatin me grekët e Zervës dhe jo me ne, por jemi ne që e “hamë sa krahu”,-vazhdonte ai, sepse jemi bërë shesh lufte! Kur pushonin gjylet, ai do të dilte jashtë shpellës, te Lisi i Moçëm, do të përdridhte mustaqet e gjata, si të ishte vetë pashai turk dhe do të shante vënçe ushtarët e qeveritë e të dyja shteteve. Pastaj do të pështynte nga të dyja krahët, sikur donte të përzinin”shejtanin” nga rruga.
Kaluan shtatë ditë dhe të tetën italianët zbritën në “stere”. Zbritën dhe topat. Fshati ynë ngrihej mbi një kodër dhe anijet e tyre luftarake dukeshin si në pëllëmbë të dorës. Mbaj mend se gjyshi thoshte që italianët s’janë për luftë, po për punë e dashuri, të merren me femra e të hanë makarona çdo vakt..
-Vanë dy ditë që grekët janë larguar nga fshati ynë dhe këta bythecët qëllojnë akoma,-shfrynte me inat.
Dhe pasi u bindën se kishin bombarduar kot së koti, njera nga kompanitë e tyre hyri aty dhe zaptoi ndërtesën e shkollës sonë, afër varrezave. E bënë fjetore para syve tanë. Bankat i shqyen dhe bënë disa krevate marinarësh. Më pikoi mu në zemr kur pashe se si u coptua edhe banka ime! Pasaj hapën dengjet me batanije, me ushqime dhe rraqe të ndryshme që i sollën me mushka që nga ana e detit dhe nisën të vërshëllejnë atë këngën e njohur “Siçiliana bruna”. U duk sikur asgjë s’po ndodhte dhe neve na iku frika nga zemra. Ata bënin aq shumë potere dhe shakara, sa që shpejtë do ta harronim vërshëllimën e gjyleve. Ushtarët e huaj ngjanin aq paqësorë sa mendonim se nuk do të kishin qënë këta që hidhnin gjyle mbi ne fëmijët dhe njerëzit e pambrojtur. Dhe sa të lezetshëm që ishin! Si ndreqën shtretërit, u ulën mbi varre dhe hapën konservat që kishin me vete, thyenin me dorë franxhollat e bardha dhe hanin si të babëzitur. Ndërsa ne vështronim të uritur. Pa zë. Të heshtur. Tanimë, fare pa frikë nga këta njerëz të panjohur që erdhën nga përtejdetit dhe përtypeshin mbi të vdekurit. U mësuam edhe emrat. Ushtarin e parë që njoha e quanin Dino, tjetrin Salvadore e kështu me rradhë: Bruno e Rafaele…Unë u miqësova me atë që quhej Dino. Dukej si shqiptar dhe nuk bënte aq potere, si të tjerët. Më lëshonte goja lëng, kur ai fuste kafshatën e bukës në konservë, e rrotullonte mirë e mirë dhe pastaj e shtinte në gojë. Ai më pa me sy të shqyer tek iu afrova më pranë, e la konservën me mish kali në mes dhe ma zgjati mua. Këputi dhe një copë nga franxholla e tij e fortë, që kur e preka me dorë m’u duk shumë e butë dhe shumë e shijshme. Lëre kur e shtiva në gojë! E përlava sa të hapësh e të mbyllësh sytë, duke e fshirë kutinë e konservës me gishtrinjtë e mi të lerosur. Pasaj fshiva buzët me cepin e këmishës. Dinoja më hodhi dorën në qafë, më shpupurisi leshrat e dëndura që kishin marrë kot përpjetë dhe, kur se prisja fare, ai kakarisi si pulë. E kuptova. Atij i kishta vajtur mendja për ndonjë koqe ve!
Vajta me vrap në shtëpi për t’i thënë gjyshit se ata që kiishin qëlluar me top ishin njerëz të mirë, se hanin konserva me mish kali dhe se u kishte vajtur mendja për ndonjë pulë , qoftë edhe për një ve…
-Atij që të kërkoi koqe ve, i thuaj: “Va Fan Culo”!,-tha ai,-Zabrahani! Duan edhe ve. Pak “ve” na hodhën mbi kokë?! Hahen me grekët, duan t’u vënë atyre mu në derë të shtëpisë dhe iu bien në qafë shqiptarëve!”. Na bënë si “urë kalimi” që të dyja palët!
Gjyshi shfryu dhe s’ma bëri të gjatë. Po unë nuk e dëgjova. Më vinte keq për Dinon. Vajta fshehur në kotecin e pulave dhe aty gjeta dy koqe ve të freskëta. I mora që të dyja e i’a shpura Dinos. Ai u gëzua shumë. Le uove,-bërtiti,- Le uove! Më shpupuriti leshrat edhe një herë dhe pastaj më dha një konservë të pa hapur dhe një franxhollë. Nëna u gëzua shumë, por gjyshi u zëmërua edhe më tepër. Veç këtë herë nuk u dëgjua fare të më shante. Që kur vdiq babai nga tuberkulozi, atë e kisha në vend të tij. Kënaqesha kur vrisja ndonjë mëllenjë me llastiqe dhe ia shpija që të shoqëronte gotën e rakisë që ia donte shpirti çdo mbrëmje… Atë ditë i lashë llastiqet të varura në qafë dhe nuk vrava asnjë mëllenjë. Rroftë Dinoja që më jepte konserva, në këmbim të vezëve që unë i vidhja nëpër kotecet e pulave të gjitonisë. U bëmë miq, jo shaka! Dhe qenë ca ditë të qeta, pa krisma e pa bomba. Mbi varre pihej verë e italianët ia merrnin këngës.
-Gjynah i madh!,-thoshte gjyshi!-Do dalë së prapthi kjo punë! Si lanë të qetë as të vdekurit!
Por jeta vazhdonte me çudirat e veta, si nëpër mjegull. Javëne tretë, se ku u dëgjua një plasje dhe ne vrapuam përsëri nga e përpjeta e malit mbi fshat, drejt shpellës së “Lisit të Pashait”. Nga ana veriore e fshatit u dëgjuan disa krisma pushkësh, të rralla vërtet, por të frikshme. Pastaj ra njëfarë qetësie. Ngritëm veshët përpjetë. Gjyshi doli te lisi, ne prapa tij. Na dridhej vështrimi. Prisnim një shenjë nga ai. Ishim mësuar që, sa herë që pushonin krismat e gjëmimet, ne zbrisnim nëpër shtëpiat tona për të parë se ç’kishte ndodhur e ç’kishte mbetur pa u vjedhur e pa u dëmtuar dhe pastaj dilnim e mblidhnim gjënë e gjallë, nga qe e nga s’qe.
Shtëpia jonë ndodhej në fundin e një sokaku të pjerrët. Më poshtë qe përroi, i mbuluar nga shkurre të shëndetshme, ferra dhe ca pemë të egra që s’ua dija emrin. Netëve, nga gryka e përroit, vinin ulërimat e thekshme të çakejve të uritur, ndërsa rreth e rrotull shtëpive të veçuara gjezdisnin dhelprat. Qe parë edhe një ujk laraman që përgjonte bagëtitë e humbura. Kur ne iu afruam shtëpisë e hymë në oborr, portën prej druri e gjetëm të hapur. Gjyshi hungëriti si derr. Nëna vuri duart në faqe. Unë shqeva sytë edhe më tepër. Nga konaku ynë, në fundin e shkallës së poshtme të oborrit, u dëgjua një kakarisje pule. Pastaj një trufëllim pulash të trembura, me kakarisje si në korin e prishur të shkollës fillore, sikur aty të kishte rënë dhelpra. Gjyshi Nesti, u turr me shkopin që kishte në dorë për të vrarë dhelprën. Pasaj u dëgjuan zëra dhe disa të shara me britma që i shtuan kakarisjet e trembura të pulave. Dhe një zë ndryshe,si edhe një ” Va Fan Culo!” që u pasua nga fjalë të tjera italisht, prej një njeriu të trembur, të ulur në gjunjë e që kërkonte falje.
– Mi dispiace, mi dispiace… signore Anesi! Scusatemi! Më falni! Më ndihmoni!
Unë u gjenda aty me një frymë, kur gjyshi Nesti donte ta godiste me shkop bythëve. E quajti “Hajdut pulash” e “makaronaxhi” dhe e shau me atë shprehjen “Va Fa Culo”, por unë me shpejtësi e guxim ia zura shkopin me të dyja duart.
-Mos gjyshi, mos! Ky është Dinoja!. E zura shok. Mos e qëllo!
Dinoja erdhi e u struk pas meje, duke u dridhur. Gjyshi e ngriti shkopin përsëri dhe tha i egërsuar se “këta qelbanikë na i prunë luftën te dera dhe ne mbetëm shpellave, s’dimë ku të futim kokën e gjënë e gjallë”. Por Dinoja, me sa kuptuam ne, tha se nuk donte të luftonte, as me grekët dhe as me ne shqiptarët, duke përsëritur fjalët “sono antifacista”! Pastaj bërtiti: “Duce mascakzione!” që donte të thoshte se e kishte fajin Duçja-Maskarai, i cili nuk bindej se e ka humbur luftën dhe se, edhe ai qe fshatar e donte të kthehej në Itali, tek njerëzit e vet, ndaj edhe u fsheh aty, që të shpëtonte kokën… Mama e papa… mama e papa segnor Anestio! Aiutatemi!… Dua ndihmë,-tha ai, pa pritur në shqip! Qe gati të qante. Unë u preka. U prek edhe gjyshi. U mallngjye edhe nëna pas nesh, ” E mjera unë,-tha ajo me një zë fare të këputur, ky i ziu Dino, që e ka edhe emrin si ne, do jetë nga shqiptarët e parë që mbetën në fundin e “Çizmes” së tyre, njëherë motit!”. Pamë njeri tjetrin e që nga i çast Dinoja mbeti tek ne. Torbën me konserva dhe dy franxhollat ia dha nënës. Me duar e me këmbë shpjegoi se pushkën e fishekët i kishte vërtitur në përroin e thellë, poshtë shtëpisë tonë dhe, kur pa konakun hyri brenda për të mos u diktuar! Na erdhi keq për të dhe e mbajtëm këtë njeri fatkeq të një lufte që s’merrej vesh fare. Dhe e ushqyem me ato pak gjëra që kishim, me varfërinë tonë: në mëngjes qull me miell misri, në drekë lakra me pak vaj e me një copë bukë misri, shoqëruar me ca kokrra ullinj, ndërsa në darkë shtrëngonim rripin. Kur vinte e diela, hapnim konservën e mishit që kishte rradhën. Racionin e Dinos e shpija unë në konak, duke e porositur që të mos dilte prej andej, të mos nxirrte as kokën, se mos e shihte njeri që mbanim në shtëpi një njeri të përtejdetit, që na kishte hedhur bomba!
Udhëve të luftës, e cila do vijonte edhe me ikjen e grekëve, kishin mbetur ushtarë nga të dyja palët, që i strehuan shqiptarët me bujarinë e tyre. Neve na u bë peshqesh Dinoja e nuk dinim ç’të bënim me të. Po as zemra nuk na bënte që ta përzenim. Flitej që Italia kishte kapitulluar dhe ushtria e saj qe bërë “përre-përre”, siç thoshim ne të vegjlit. Disa qenë kthyer në shtëpi e disa të tjerë kishin mbetur udhëve. Lufta krijoi shumë telashe te njerëzit, la mjaft plagë, por la te ne edhe një ushtar të shpartalluar që e quanin Dino. Emër puro shqiptar, Si një Dino Çiço nga Gjirokastra që donte të shpikte një avion për të lidhur përmes ajrit, Gjirokastrën me Sarandën dhe një urë që të lidhte Sarandën me Korfuzin. Pastaj aty erdhën erdhën partizanët, më pas edhe ballistët, U dukën në kalim e sipër edhe gjermanët. Krismat vazhdonin, po vazhdonte edhe lufta! Ne e mbanim Dinon të fshehur, herë në konak e herë në bodrumin e poshtëm të katit të sipërm, të cilin e quanim edhe “Thollo”, ku mbanim vajin e katandinë e shtëpisë për dimrin e gjatë. Po kur u çlirua vendi, nuk dinim si t’ia bënim me këtë njeri, të cilin se mbanim dot më të fshehur. Dy-tre vite më pas u bë edhe regjistrimi i popullsisë. Vendi përgatitej të bënte votimet e para. Gjyshi ra në mendime të zymta dhe më vështronte mua, sikur të thoshte:”Hej, gjeç belanë more djalë”!
Bëri një dimër i egër, por ullinjtë u rënduan nga kokrrat e shumta. Kush do t’i mblidhte? As gjyshi, as nëna e sëmur e as unë. E pra, ja tek ishte Dinoja, i fuqishëm, që s’kishte pse rrinte më i fshehur. Bëri-ç’bëri dhe gjyshi hapi fjalë se kishte marrë një argat për të mbledhur ullinjtë e dimrit, një njeri pa njeri, që e kishte humbur lufta, fukara-i shkreti dhe i pagojë! Nuk dha shpjegime të tjera. Dhe Dinoja doli nëpër fshat si shkundësit e ullinjve, me një kërrabë të gjatë mbi kurriz, gjynahqar që çapitej për bukën e gojës, i pafjalë dhe i papërtuar. Tepër vonë do të merrnin vesh se qe i mbetur nga lufta italo-greke, me kombësi italiane, po ama antifashistë. Po nga erdhi ky italian.-tha dikush, nga mbiu?!
I pari që e vrau mendjen për këtë gjë ishte Stavri, sekretari i organizatës bazë të partisë. Konaku ku flinte Dinoja u ndreq nga gjyshi Nesti dhe nga vet Dinoja, të cilit ia zinin duart çdo gjë. Një krevat tek prej dërrase, një komodinë e vogël dhe një dollap prej kompensate, pa kapak. Në mesin e dhomës, një biçim tavoline, po prej dërrase dhe një fron. Asgjë më tepër. Harrova të them se në trarët e nxirë nga bloza qe çengeli i hekurt, ku varej llampa me vajguri, pa qelq, Dyshekun ia mbushi nëna me leshterikët e thatë të detit, që nxirrnin vazhdimisht një afsh të kripur. Një shkorsë leshi, shumë të vjetër, që e perdornim edhe vet dimrave të egërsuar, ia dhamë Dino Qyqarit për tu mbuluar. Kotecin e pulave e rregulloi vet Dinoja, poshtë, në fundin e oborrit. Ç’i merrte syri i bënte dora. Rrëmbeu vetë belin dhe i punoi një e nga një koshtrat e shtëpisë gjer poshtë në përrua. Me gurët e shumtë që nxori nga dheu, bëri dhe anësoret e ledheve. Preu hunj në pyll dhe e rrethoi kopshtin rreth e përqark. Pa fjalë, ashtu siç qe, thuajse memec. Zëri i tij dëgjohej vetëm kur kuvëndonte me gjyshin që dinte ca fjalë italisht edhe me mua, kur nisa të mësoj këtë gjuhë të bukur po prej tij. Ndërsa shqipen Dinoja e mësonte vetvetiu, një fjalë sot e një fjalë nesër. Ndërsa një njeri në fashat që e quanin Stavri, thoshte parreshtur me vete: “Ç’ishte ky njeri i huaj e nga mbiu?!”. Mirëpo ky Stavri, nuk qe sido kudo. Ishte komunist i flaktë e si i tillë e kishin zgjedhur të parin e tyre. Në atë kohë ata pagëzoheshin me emrin”sekretar i organizatës bazë të partisë”. Dhe kjo merrte një trajtë të rënd ësishme e disi të fshehtë, që vendoste për gjithçka, edhe për jetë njerëzish. Ndaj trëmbeshim për Dinon e shkretë, që kishte hyrë aq natyrshëm edhe në jetën tonë.
Kështu, kaluan edhe dy vjet të tjera, kur në Tiranë u hap ambasada italiane. Dinoja e mori vesh dhe u bë më i zymtë, nuk fliste dhe pastaj nuk doli as të punonte me bel bythat e ullinjëve. Gjyshi e pa belin si me trishtim te qoshja e oborrit dhe bëri për nga konaku. E shtyu derrën prej dërrase dhe dalloi Dinon të mbledhur shuk, kokë e këmbë duke qarë. Qante njeriu si fëmijë e thoshte ca fjalë italisht e ca shqip. I ishte kujtuar nëna e babai i tij, atje, në një fshat të Siçilisë.. E pa gjyshin drejt e në bebëzat e syrit dhe e zuri nga sharku që kishte veshur. Nisi t’i lutej për të gjetur një “shteg” që të ikte, sidomos tani,-tha,-që punët ishin qetësuar dhe në Tiranë kishin ardhur ca italianë, tanimë si miqë. Kohët paskan ndyshuar ,-tha ai dhe s’kishte pse ta qanin atë akoma, si të vdekur , apo të humbur në një luftë kotsëkoti! Unë e vura re gjysin se si u step e ra ngushtë fare… Ktheu kokën nga Ikona e Shën Marisë në kamare, përdrodhi të dyja cepat e mustaqeve dhe foli me zë të ulët se kjo qe një gjë që s’bëhej. Dinos iu thanë lotët, po u bë si i ngrirë. Gjyshi shtoi se, po të dilte Dinoja me ” gjoks hapur”, mund ta dënonon si dezertor vetë italianët. Po edhe Stavri në fshat,-e zgjati llafin gjyshi,-kishte nisur “të gërmonte” që ta shtinte brenda, d. m. th në burg!,-sqaroi ai, kur Dinoja u tkur edhe më tepër. Po menjëherë i erdhi keq për italianin dhe e zbuti fjalën.
-Bëj si tëduash Dino,- i tha ai,-daç rri e daç ikë, është puna jote. Po unë të them që të rrish te ne, të të gjejmë edhe një grua që të leqendisesh, të të martojmë de, të bësh edhe ndnjë kolopuç të vogël dhe pasaj shohim e bëjmë!
Ai e përqafoi gjyshin dhe gjyshi i drodhi mustaqet përsëri, kësaj here duke i njomur mollëzat e gishtërinjve me pështymë. Kështu ecën punët. Dinoja u duk përsëri në sheshin e fshatit, përpara dyqanit të konsumit, kafenesë edhe kishës. U bë një fytyrë e pranueshme dhe e përhershme. E merrnin në punë të gjithë, herë njëri e herë tjetri dhe nisën ta donin si fukara njeri, që di të punojë, po di edhe të ulë kokën, pa bërë llafe, sidomos atëhere kur, po të thoshe ca llafe më tepër e paguaje shtrenjtë. Mjaftonte të thoshe:pse nuk ka një kokër oriz dyqani ynë,-apo,-na mbiu në bark kallamboqi… dhe përfundoje burgjeve.
Në krye të vitit, Dinon e martoi gjyshi me Sofinë. Ajo çalonte nga njera këmbë, po nga trupi qe e bëshme. Të tërë e lakmonin Sofinë për atë punë…, por nuk martoheshin me të, për këmbën e çalë që kishte. Sikur të çalonte gomari nga veshët, de! Sofia qe dërdënge dhe ishte në lulen e moshës… Po qe peshqesh për Dinon, ardhur nga “parajsa”. Ia shpunë në konak, mu në krevatin e tij “mbretëror” dhe ai s’doli nga dera dy ditë e dy netë. Kishte ngjitur me Sofinë, zgjuar a fjetur, në atë krevat të ngushtë dërrasash, i malluar, i djegur e i përvëluar nga afshi i ngrohtë i shalëve të Sofisë, gjersa qe shkundur fare, i ziu njeri, si ajo dega e ullirit me kokrra shumë. Gjyshi u merakos se mos e kishte lëshuar zemra mbi të dhe më dërgoi mua që të shoh gjëndjen nga të plasurat e derës me dërrasa. Vajta me vrap. Digjesha edhe unë nga kureshtja.
– Jo vetëm që s’kishin vdekur,-i thashë gjyshit,-po loznin me njëri-tjetrin si të vegjël! Dinoja hidhej “hop e bumb” mbi Sosinë e shkretë. Kollotumba! E kishte zhveshur lakuriq dhe e rrotullonte sa andej-këndej. I hipte edhe përsipër si hamshor.
Gjyshi qe ngazëllyer edhe më shumë, duke i shpurë mustaqet gjer te maja e veshit, aq sa iu dukën dhëmbët e prishur e si të grryer nga krimbi. Gjithçka do të shkonte mbarë, sikur katër sy të tjera të mos e shihnin shtrembër të gjorin Dino. Stavri, që krekosej nëpër fshat e bënte ligjin, i hidhte Dinos vështrime të fshehta e zhbiruese, si të donte të zbulonte te ai agjentin e Duçes. Një film që kishte parë, me titullin: “Cili jeni ju, Zoti Sorge”?, i cili bënte fjalë për një spiun rus, iu tipos në tru dhe nisi të flas me vete: “Cili jeni ju, Zoti Dino”?!
Nga dita në ditë ui dukej si njeri i dyshimtë, i vënë në shërbim të të huajit, për të minuar pushtetin popullor! (siç thuhej nëpër mbledhje e nëpëtr gjyqet e kohës). Dyshimet e veta , Stavri ia shprehu operativit të sigurimit, Riza Myrtos, që vinte vërdallë me nje çantë varur pas qafe. Ai e mori seriozisht këtë punë dhe e porosti Stavrin që t’i vinin Dinos një njjeri nga mbrapa, për ta përgjuar se çdo të thoshte e çdo të bënte. Kështu që, mbi jetën e Dinos, nisën të vërtiten re të zeza. Mirëpo , vetë Dinoja, po kalonte netë, ditë, javë e muaj të lumtur! Për herë të parë, ai nuk donte t’ia dinte tani për asgjë. I mjafronte Sofia, konaku ynë dhe beli. Asgjë më tepër. Nuk u mbush viti dhe u bë me djalë. Dinoja sa se përplaste kokën në trarin e nxirë të konakut, nga të hedhurit përpjetë, kur ia tha lajmin mëmë shulla, mamia e fshatit tonë. Nuk dinte si të shprehej e i tha dhe asaj “Va Fan Culo”!,-pasi bëri edhe një rrotullim rreth vetes e rreth Shullës që i krreu djalin në dritë!Qe me të vërtetë i lumtur!
Kaluan kohë. Dimëra dhe behare. Njerëzia ndryshonte. Ca bënin më të përpjetë e ca bënin më të poshtë. Unë isha larguar nga fshati nëpër shkollat kyeqytetit dhe nuk e dija se ç’bëhej me Dinon. Gjatë pushimeve të verës, punoja si kamarier në restorantin që u hap në kodrat e liqenit, kur u prish kisha e “Shën Prokopit”. Nga letrat që më shkruante nëna, mësova se Dinos nuk i bënte më konaku ynë dhe qe vendosur në shtëpinë e Kiço Vasilit, që mbeti në Amerikë e nuk u kthye më. Katër vite më pas, në muajin qershor, m’u desh të kthehesha për të parë gjyshin që i kishte kaluar të tetëdhjetat e mezi mbahej në këmbë. Po Dinon nuk e gjeta më në fshat. E kishin arestuar. Operativi i Sigurimit i kishte dalë përpara, tek ecte në sheshin e fshatit e i kishte thënë me zë të lartë: “Dino Frateli, spiun Italian. Në emër të popullit je i arestuar”! M’u duk e pabesueshme e megjithatë nuk e gjeta kurajon në vet- vete që të veja të ngushëlloja Sofinë e të përkëdhelja vogëlushin Albano, sikundër i’a kishte vënë emrin me kënaqësi të rrallë. U trishtova së tepërmi dhe doja të dija rrethanat e çuditshme të këtij arestimi. Çdo gje mund të ishte Dinoja, por jo spiun!
Gjyshi Nesti, i zbardhur krejtësisht, që mezi fliste, tha se e tëra kjo qe një proçkë e sajuar. Thoshin se Dinoja, kur fëmija u bë një vjeç e hyri në një shtëpi për të qenë, u fut në klubin e fshatit dhe i qerasi të gjithë ç’ishin aty brenda me raki, duke përfshirë edhe Stavrin, Sekretarin e Partisë dhe Kryetarin e Këshillit. Piu edhe vetë verë sa u dend. Po kur i ziu Dino vajti pranë banakut për të paguar, nxorri nga xhepi paratë e pështjella në një gazetë dhe gazeta i rrëshqiti për tokë, bashkë me një kartmonedhe pesëdhjetshe. Stavri që ishte në tavolinën pranë banakut, gjatë kohës që Dinoja ishte mbështetur aty që të merrte restin, u përkul me shpjtësi të merrte gazetën me kartmondhen permbi të. Këtë të fundit e mbuloi me brrylin e dorës dhe hapi përmbi të faqen e zhubrosur të gazetës, ku shquante edhe nje portret i Enver Hoxhës duke folur diku. Turfulloi menjëhere e u ngritë në këmbë, si ta kishte pickuar gjarpëri!
– Ej, pepino, çfarë bën?!-i bërtiti ai. E shkele gazetën me këmbë!
-Mbaje,-ia ktheu Dinoja gjysmë i dehur, e ç’e dua, për të fshirë b… Va Fan Culo!
Kaq ishte puna. Dinon e arestuan brena 24 orëve, përpara atij klubi, Në gjyqin që ishte zhvilluar, po aty, në shkallaret karshi kishës së shembur, po ato ditë, u lexua edhe një letër e tij drejtuar Ambasadës Italiane, me shkrimin tim, kur ai kërkonte të riatdhesohej. Po kjo s’pinte më ujë, sepse u quajt një “truk”për të mbuluar “veprimtarinë e tij armiqësore”!
* * *
Askush nuk do ta besonte, mbase, rrjedhën e përfundimin e këtij tregimi të trishtuar, që e ka të tretur dramën, tragjedinë dhe absurditetin e njeriut dhe që s’ka asgjë të trilluar nga mendja. Por ne jetojmë në një botë të tillë, fare të vogël, ku ndodhin çudirat më të mëdha e më të pabesueshme.
Nuk me hiqej mga mendja e nga shpirti ky njeri i mire dhe nuk ia kisha rrëfyer askujt këtë ngjarje të dhimbëshme. Po ja që, edhe trajektoret e mëndjeve puqen përsëri, si të ishin frekuenca… Mund të isha po aq vjeç, sa ishte edhe ai ushtar, kur ne u bëmë miq, atje, te shkolla ime fillore, pranë varrezave dhe po e tregoja vite më vonë, në një reth të ngushtë shokësh. Patëm mbaruar provimet e maturës dhe po pinim nga një birrë të ftohtë te stolat e drunjtë, buzë liqenit artificial të Tiranës. Dhe e zgjidhëm gjuhën. Secili rrëfente të vetat. Mirëpo, njerit prej tyre, emrin e të cilit nuk e di akoma, i kishte bërë përshtypje kjo histori e vërtetë, që unë sapo e rrefeva, me sy mbyllur nga vuajtja e shpirtit të lënduar, për fatkeqin Dino Frateli, dezertorin e ushtrise së shpartalluar të ushtrisë italiane, të cilin e fshehëm në shtepinë tone në fshat në ato vite lufte dhe që e futën brenda hekurave të gjorin, pse kishte shkelur padashur një gazetë, e cila kishte të botuar aty edhe portretin e Udhëheqësit,-gjë që mund t’i ndodhte kujtdo,-shtova unë, duke i hapur sytë e duke i parë të gjithë me rradhë. Kaq mjaftonte që të kryhej “çudia” edhe me mua, nëndëmbëdhjetë vjeçarin, për t’u gjendur në burgun më të tmershëm që kishte vendi ynë, diku mes honit të maleve të veriur, ku mbaheshin kapota dalëboje ushtarësh nga vuajtësit edhe në verë, prej të ftohtin e duhej të punoje lakurirq brenda minieres, kur jashtë binte borë e brenda galerive zhvillohej nje temperaturë prej 41 gradësh…
Qe ende pa zbardhur dita, kur në atë hon të lemerishëm të burgut, ku qielli mezi dukej në një gri të errët, do të dëgjoja emrat tanë në apelin e mëngjesit.
-Dino Frateli,-thirri kapter Gjoni.
-Këtu,- u përgjegj një zë i mekur. Ngriva i tëri.
-Kush, kush?,-pyeta mumjen -njeri përbri.
– Do kenë burgosur Dino Buzatin!
Qieli u nxi i tëri mbi kokën time të qethur. Çava midis kapotave të murrëtyera ushtarke, si të lyera me ndryshkun e hekurishteve që mbanin veshur të burgosurit e shfytyruar, për t’u ndalur para njeriut tjetër, krejt të ndryshuar. Ai ishte. Qe thinjur e brazduar. U drodha. Pastaj qava me dënesë me kokën mbështetur mbi gjoksin e tij të bëshëm.
(Marrë nga librin “ACARI I DASHURISË”, me tregime dhe novela. “Edlora”, v, 2014)