Miho Gjini: Vdekja e artistit

Tregim

(Skica me penë nga Irina Hysi, skica e kopertinës nga Leonidha Bullgari)

Po rishfaqesha në qytetin tim ku pata jetuar për më shumë se dyzet vite, si një fëmijë i humbur në kushedi se në ç’rrethana dhe tani gjithë drojë po endesha sa andej-këtej i frikësuar nga prindër të ashpër. E dija se unë dhe njerëzit e mi ishim armiqësuar tanimë aq shumë sa bartja në shpirt ndjenjën e të braktisurit, njeriut që nuk di nga t’ia mbajë, diçka midis fajtorit dhe të revoltuarit, por gjithsesi të qënies pa strehë. Tanimë kisha fituar një status të ri që quhej ‘armiku i klasës’. U drodha. Një pikë shiu vjeshtak më depërtoi në qafë pas jakës së xhaketës së vjetër, sa më akulloi shpinën…

Lëviza menjëherë nga vendi. E kisha vuajtur dënimin, pa patur asnjë faj, po atë etiketimin e rezikshëm ‘të armikut'(!), më ngjante sikur e mbaja mbi kurriz dhunshëm! Sepse shoqëria e përkthente më të keqe se sa, ta zëmë, imoral, vjedhës, vrasës, apo ku ta di unë se çfarë dhe e gjithë kjo ishte aq e frikshme dhe drithëruese sa të stepte në çdo hap që hidhje.
Pashë orën. Ç’kërkoja vallë në këto anë të vetmuara dhe në këtë orë të mbrëmjes, kur edhe e ftohta t’i pret këmbët dhe kur të gjithë gjejnë një vend për t’u ngrohur? Ecja kuturum,si i themi andej nga ana jonë. Më përmendi akacja që më doli përpara, pemë e lartë, përgjysmë e ndriçuar dhe sikur e njoha atë rrugë. Këtej pat qenë dikur shtëpia ime. Po do më njihnin vallë?

Qesha hidhur. Se asnjë nga kalimtarët nuk e ktheu kokën nga ky njeri i strukur nën akacje. Po sikur të më njihnin, ç’bëhej? Buisi brenda meje kërcënimi i fshehtë i ‘armikut’, se vërtetë më nxorrën prej andej, po vallë a isha i sigurt që nuk do më rikthenin?! Çdo ky tip njeriu që bredh në errësirën e natës, me jakën e një xhakete të vjetër ngritur!? Shiu mori vrullin e vet dhe unë po shikoja se mos gjeja një strehë më të sigurt se nënakacja. Dhe përballë meje vrejta vërtetë një strehë llamarine që zhurmonte hatashëm nga vrundulli i shiut kokërmadh. Renda për atje, me ‘pllaq e plluqen’ e këpucëve të mia tërë baltë. I ftohti sa vinte e shtohej. Duart më ishin akulluar. I hukata disa herë, pastaj i futa nën sqetulla. Po majat e gishtave të këmbëve nuk i ndjeja fare. Nisa të lëviz aty ku isha futur, mandej edhe të hidhesha përpjetë për t’u ngrohur. Syri, veç, vazhdimisht punonte. Kjo qe një nënvetëdije e çuditshme, e vetmja pjesë e palagur e qënies e, për pasojë, endej e lirë ku të donte. Se nuk isha më asgjë, veçse një i burgosur i lirë, nën qiellin e hapur, që merrte frymë, që s’dinte ku të mbrohej nga shiu, fare pa strehën e vet, nën kërcënimin e erës, shiut e, jo pak, edhe të kalimtarëve butaforikë. Sepse kështu më ngjanin, si në teatër, kur gjithçka e rrethon skenën butaforia e sendeve, e objekteve, po dhe e njerëzve që aty i quanim personazhe!
Pikërisht atëhere, pashë të ndalonte në anë të rrugës një makinë, nga e cila zbritën dy njerëz që hapën me shpejtësi çadrat. U futën dhe ata në stehëzën përkarshi meje. Befas erdhën edhe dy makina të tjera, më të gjendshme se e para. Pas tyre, një mori makinash të tjera dhe se si u sajua aty një grupim njerëzisht, si të kishin mbirë nga dheu. U struka edhe më thellë strehëzës e vetvetes sime dhe po i shikoja me kërshërinë e një njeriu që s’ka ç’të bëjë tjetër gjë. Ata diç kërkonin e flisnin mbyturazi, si për dreq, që të mos i dëgjoja unë, kur mezi shihja vetëm shpinën e tyre. Po dy prej tyre se si u kthyen nga ana ime dhe munda të dalloj disa fytyra të njohura. O Zot! Dy aktorët më në zë të qytetit tonë, njeri prej të cilëve që kërkonte pa rreshtur të bëhej edhe drejtor, në mungesë të roleve, si ca të tjerë përreth tij,-e vetmja gjë e egër, brenda atij tempulli fisnik! Dy të tjerët ishin ‘kacavjerrsa’, të cilët rinë e presin t’u bjerë ndonje rol ‘nga qielli’! Të paktën kështu përflitej në rrethet e tyre e fjalët vinin edhe aty ku isha unë, si në qiej të turbullt. Po hamendësimet e mia u ndërprenë nga dy makina të tjera luksoze që ndaluan përbri trotuarit, jo shumë larg meje. Midis atyre që zbritën, m’u ravijëzua fizionomia e një figure shumë të njohur e, për atë Perëndi, nuk doja që të ishte ajo, ajo, mikja ime e dikurshme… Lagështia më depërtoi deri në kockat e mia. U rrotullova nga ana e murit, për të mos më parë si isha katandisur në atë gjendje të mjerë, edhe pse tisi i mbrëmjes qe zvarrit para meje, tok me shiun që s’donte të pushone, në verbërinë e vet. Po me bishtin e syrit do të ndiqja ecjen e saj elegante, sikur do t’i përthyhej beli, shikoja këmbët e bukura të ndriçuara enkas nga neoni i shtyllës përbri, po edhe flokët që i kishte prerë shkurtazi, si djemtë lozanjarë. Si vizatim që plotësonte ëndrrën time.

Qe ajo. Do të vija bast me të gjithë banorët e botës se qe ajo. Një drithërim e çuditshme më pushtoi të tërin. E doja, po asnjëhere nuk kisha mundur t’i shprehja dashurinë time. Ndjehesha i përhumbur nga preferencat e regjisorëve që i jepnin vazhdimisht rolet e para, jo thjesht se interpretonte mirë, po qe edhe e bukur. Shumë e bukur. Ndërsa unë qëndroja gjithmonë i ndrojtur para saj, tek i shprehja të fshehtat artit të saj, që ajo vet sillej sikur nuk i kishte vënë re, sikur nuk i dinte, por edhe unë, edhe ajo silleshim si të dehur, shpërfillur, të përhumbur. Edhe shkrimet e mia në gazetë, me portretet e saj të rralla, ajo i shihte, kinse, me një indiferencë të shtirur dhe kjo shpërfillje e krenarisë sikur e bënin më interesante!
Pastaj, jeta ime u këput e ra degë më degë, u zhduka diku, nëpër burgjet e shtetit, si të banoja nën dhe. Pas arestimit tim edhe këtë grua e kishin thirrur në hetuesi dhe unë akoma nuk e di nëse më kishte mbrojtur apo shitur. Mos të të rrëshqiste këmba, se vajte në djall të sëmës,-thoshte im atë… Dhe ja tek e kisha tani, pas kaq vitesh, disa hapa larg, unë do të rikthehesha përsëri nga muri dhe, për një çast, do të besoja se ajo ishte ku takohej fundi dhe fillimi i botës. Befas u riktheva me vrull, se diçka më erdhi në kujtesën time të vrarë, do të më kujtohej se, në atë shkallë, ku hynte grumbulli i atyre njerëzve që mërmërisnin pa pushim, jetonte miku im i vjetër Frano Namiku… Po po, aty ndodhej. Diku këtu afër ndaheshim bashkë, pas shfaqjeve, gati të përhumbur nëpër diskutimet tona të zjarrta, aqsa do të ndaheshim ngadonjëherë edhe të zemëruar, rrëmbyer nga pasioni fërgëllenjës. I kujtoja edhe në qelinë time ato mbrëmje magjie. Kur zbriste edhe i ftohti, ai ngrinte cepat e palltos së tij të vjetër e dalëboje e herë pas here kollitej dhe e hidhte cigaren poshtë, pa e mbarur dhe përnjëherësh ndizte tjetrën. Pikërisht në këto çaste unë ndiqja gishtrinjtë e tij që dridheshin, të zverdhur nga nikotina, zgavrat e mëdha të syve e ballin e gjëre si të Moisiut, bashkë me po atë ekspresion drithëronjës kur interpretonte Hamletin e Shekspirit.
E gjithë qënia ime u përpi nga vetëtima të brendshme mendimesh. Kohët e largëta sepse ngatërroheshin me të atëditshmen si në një lojë të mprehtë, sa aty gëzohesha aty edhe gjakosesha. Personazi i Hamletit qe një ëndërr që u bë realitet me ardhjen e një regjisori rus, i cili e zgjodhi pikërisht atë për ekspresivitetin, shtatin e hijshëm dhe botën shpirtërore që kishte. Në sallën e veshur me pellush vishnjë, në natën e premierës, unë isha i ulur pranë së shoqes, Kleopatrës, e cila ngjante atë mbrëmje tepër e hijshme. Në krahun e saj rrinte e strukur e bija 12-vjeçare, me një drojë e frikë të natyrshme. I ati kishte kohë që s’ishte në vete, po mërmëriste fjalët e Shekspirit, shkruar që në mesjetën e hershme. Dhe kur u hap perdja nën imazhet e forta që krijonte Bethoveni me muzikën e tij, ne u përpimë nga vuajtjet e Hamletit, tek përballej me fantazmën e atit të vrarë në pabesi! Një pasion i jashtëzakonshëm derdhej nga shpirti i Namikut, mikut tim-Hamlet, thuajse mbinjerëzor. Sytë e tij të mëdhenj, herë digjnin prush e herë shkrepëtinin si kometa. Salla kishte ngrirë e tëra nga kjo qënie njerëzore, mbi të cilin tradhëtitë binin njera-pas tjetrës, ndërsa ai vuante e mezi duronte i dërmuar dhe i papërmbajtur, me lote burri të heshtura e ulërima të brendshme që vinin si jehona të largëta. Mbaj mënd se aktori që interpretonte Horacin, sikundër më kishte thënë një mbrëmje, tek ktheheshm për në shtëpiat tona, i qe afruar i tronditur nga shpërthimi i pazakontë i ndjenjave të Franos e do t’i mërmëriste në një çast pauze: “Miku im, ç’bën kështu?! Nuk po të ndjek dot”! E, pas shfaqjes i kishte thënë përsëri: “Dëgjo, vëlla! Po të interpretosh gjithmonë kështu, do ta kesh jetën të shkurtër”!
Dhe vërtetë, kështu do të ndodhte. Edhe kur e shpoi rapjera e Laertit ne skenën e fundit e ai u shtri përdhe si i vdekur, e bija në sallë, kishte ulërritur e tmerruar… Pati ndjesinë se i ati kaq e pat. Dhe vetëm kur i ati doli nga roli, hoqi paruken, fshiu makiazhin e ndërroi rrobat e Princit të Danimarkës dhe doli nga teatri, e bija i’u hodh në qafë e përlotur dhe e shtrëngonte pranë trupit të saj që dridhej si purteka.
– Dëgjo, bija ime, – i kishte thënë ai. – Sa herë që aktori vdes në rol, aq më tepër i shtohet jeta në të vërtetë! Pastaj i tha së shoqes të merrte vajzën e ta vinte të flinte sepse kishte dëshirë të rrinte edhe ca me mua. E dija. Ai donte gjithsesi mendimin tim për rolin, para se të qetësohej në shtratine vet. Nuk mund të priste të nesërmen, kur gazetat e pakta do shfaqnin pikëpamjet e tyre apo të thonin atë shprehjen stereotipe se “teatri ynë e bëri edhe një hap përpara”! Unë isha, jo vetëm miku i tij, po edhe kritiku e biografi i tij dhe do të më dëgjonte në heshtje. Roli qe për të e për mua si një jetë njeriu dhe do të na zinte mesnata, duke u endur buzë Lanës, nën ekualiptet, pa na bërë përshtypje, era e rënduar që vinte prej andej…
Qe errur plotësisht. Dhe vazhdonte të binte po ai shi i dendur, i shtruar, i ngeshëm, sikur të mos kishte ndërmend të pushonte kurrë. Para meje kaluan disa gra me të zeza veshur. Andej nga u drejtuan ato më zuri syri një ‘Lajmërim vdekjesh’ të buavitur nga shiu. Prita sa hynë në shkallën e pallatit dykatësh të stilit rus, e ngrita xhaketën mbi kokë dhe u afrova. Stepa! Midis asaj kornize mortore shquajta qartë emrrin e Frano Namikut. Edhe fotografia e tij ishte aty. Nuk i ngjante aspak, as mikut tim e as pamjes së Hamleti që pata parë unë në skenë. Ngjante gjithçka e pavërtetë e më lindi në çast njëfarë proteste. Po duhej të zhbëhej gjithçka e të ikte edha miku im, si iku Princi i Danimarkës?! Dhe bile, kaq papritur?! Ku kisha qënë vallë për ta shpëtuar nga vdekja? Ku? Kishte vdekur një njeri mandej, që nuk duhej të vdiste… Sot…me datën… ora… nga nje sëmundje e pashërueshme thuhej… Po ç’rëndësi kishin të gjitha këto! Ishte përmbysur një copë tokë, or zotëri! Me sa dukej kishte dhënë frrymën e fundit, ndërsa unë endesha gjysmë i çmendur bregut të Lanës së qelbur nga ndotjet e flija poshtë urës, përbri Hotel Dajtit, duke u zënë vendet me letra e kashtë lypsarëve e prostitutave të shplara nga endjet rrugëve dhe vuajtjet që kishin edhe ato?! Dhe e dija… nesër në varrimin e tij, me siguri, do të gëlonin autoritetet e këtij kombi të sëmurur rëndë, për të rrëfyer se sa shumë e donin atë e artin e tij…
Harrova gjithë ç’më kishte ndodhur në të djeshmen time, po edhe në ditën e sotme të hallakatur, hallin që më kishte sjellë rastësisht deri këtu. I shtangur para këtij njoftimi ogur-zi, s’pyeta më, ngjita me vrull shkallët pej granili gri e u gjenda në katin e dytë para një dere të hapur katrash, si një gojë e shqyer që priste të më përpinte edhe mua, nga ku shihej vetëm hija e njerëzve të dëshpëruar, deri tek porta. Shpejt vura re arkivolin e vendosur në mes të dhomës së pritjes, i përmbytur nga tufat e luleve. Një erë borziloku më solli lotët nën qerpikë. E mbështetur në krye të arkivolit shquhej figura e përzishme e Kleopatrës, që qante me dënesë, rrethuar nga vështimet e të pranishmëve të veshur me sqimë, me uniformën e zisë. M’u errësua pamja krejt. Idea e asgjësë, idea se nuk do të kishte të nesërme, nuk do të kishte as hapësirë më tej, as kurrë, askund, idea se unë e Franoja nuk do të shiheshim më asnjëherë, më solli në grykë një thirrmë të mprehtë sa e lëshova, derisa pashë që njerëzit kthyen të gjithë kokën nga unë
.- Më lini ta shoh për herë të fundit Zonjë, Ju lutem,- iu përgjërova.
Pas kësaj thirme e ndjeva se diçka ndodhi, jo vetëm me ata që ishin aty, por edhe me veten time… Nuk e di nga ç’skutë mbiu ajo fjala “zonjë”, e cila, në atë kohë, me sa shihej, nuk njihej dhe kishte një kuptim të tmerrshëm. Vonë do kisha rastin të kuptoja se në ato vite burgu qenë rrënjosur të tilla fjalë fisnike, sepse atje nuk kisha të drejtë të quaja askënd shok dhe kështu nënshtresa e vuajtjes pat triumfuar trishtueshëm, falë edhe hutimit tim në këtë humbje dramatike të heroit tragjik! Por e mblodha menjëhere veten. Nuk ishte aspak koha të merresha me përshtypjen që shkaktonte fjalori im. Lutja kishte zënë vend dhe ashtu e përçudnuar, sepse ndihej që endej akoma një ngërç në mjedisin e murmë. Zonja qe ngritur në këmbë me sy të shqyer, paralel edhe me mua, që kisha mbërthyer fundin e arkivolit. E ndjeva pasigurinë e saj, si edhe atë vështrimin e ndrojtur nga dy prej figurave të asaj mizanskene të kobshme ‘teatri’ dhe shtova, me një zë të mekur, si të isha unë mbi varrin e Ofelisë e jo Hamleti i tij!
– Zbulojen, ju lutem, vetëm për një çast. Sa ta shoh për herë të fundit. Bëjeni për mua!,-nisa të lutesha si fëmijë, kur ndesha në murin e heshtjes njerëzore.
Kleopatra i hodhi përsëri sytë andej nga vinte mërmërima, si një ulërimë e mbytur. Unë ndjeva një zagushi po kaq mbytëse sa gjendja e krijuar e vura të dyja duart mbi kokën time të qethur, e cila m’u duk si ai livadhi pas shiut. Kushedi se ç’pamje të mjerë kisha marrë, kur bashkëshortja e të ndjerit e pikasi më në fund se kush isha dhe, edhe pse e tunduar nga vështrimi i rreptë i njerit prej uniformave të zeza, dha shenjë me dorën që i dridhej që arkivoli ta hapej.
Gjithë gjendja kishte ngrirë. Nuk e di ç’meritë kisha që të kërkoja atë shpërblim. Për herë të parë pashë njerëz të më bindeshin. Ndoshta vetë vdekja kishte vënë në përdorim gjithë mekanizmin e fshehtë e djallëzor, sikur donte të më tregonte se ky fund më priste edhe mua. Lëvizën ca hije, ashtu ngadalë, sikur të kishin frikë se mos e zgjonin njeriun që flinte thellë dhe ja… e pashë! Fytyra e artistit, si një ftua i verdhë, tërësisht e transformuar nga vuajtjet e muajve të fundit, por edhe nga hija e vdekjes, ishte atje. Jo, ky nuk ishte miku im. Me siguri nuk ishte as miku i qindra mijëra njerëzve që e kishin admiruar. Vetëm se, pas kapakëve të syve të mbyllura, sepse ndjeva se duhej të vërtiteshin përbrenda vetëtima, si ato që ndjente Mbreti Lir kur u verbua. E gjithë gjendja sikur u mpi përsëri. U përkula dhe i putha ballin e akulluar mikut tim dhe pasaj e mbulova me mjetin e fundit të egzistencës. I kisha dhënë fund kështu një ideje makabre që kishte përpirë gjithë gjendjen. Pak minuta më pas do të pendohesha që kisha kërkuar një marrëzi, edhe pse diku e kisha lexuar se egzistonte edhe një e drejtë kanunore për të parë të vdekurin për herë të fundit që edhe ne e bënim andej nga anët tona. Porse do të ishte edhe më mire që Franoja të mbetej në mendjen time ashtu si e kisha njohur e parë vitin e fundit. Në vitet para se të vdisja dhe vetë. Por ky do të ishte një arsyetim i gjakfohtësisë, kurse atë çast unë e ndjeja se nuk isha askund. Lotët më vareshin faqeve të paruara si të isha një fëmijë. E mblodha veten kur ripashë dy burrat me kostumin e zi, me kravata të kuqe e me kapele republikë si të Udhëheqesit ndër duart e tyre. Kur mendoja se ata me rroba të zeza duhej të ishin mbajtësit e arkivolit, befas vrejta me shqetësim se, njei prej tyre, ai që më shikonte ngultas, qe një figure e lartë e Partisë, një anëtar i Byrosë Politike, me të cilin njihesha mirë në vitet e paravdekjes time. E pashë se si picëroi sytë me nervozizmin e tij tipik, uli vetullat e trasha, më vrejti me vëmendje dhe, kur më njohu, bëri një gjest të habitshëm me kokë, sikur donte të më tregonte diçka jashtë derës. U hutova. Por vështrimi i tij qe aq këmbëngulës, sa më mbuluan një palë djersë të ftohta. E gjithë gjendja atje kishte ngrirë papritur dhe ndiqte me vëmendje ato lëvizje memece. Durimi i zyrtarit të lartë pat mbaruar me egzistencën time,-doemos ai më kishte fshirë me kohë nga lista e të gjallëve,-sepse pas pak, do të çonte lartë dorën e djathtë dhe do të më tregonte haptazi derën. Me sa shihej, vetëm kodet e vdekjes nuk e lejonin të ngrinte zërin. Apo kishte frikë se mos zgjohej nga gjumi i vdekjes miku im Hamlet dhe më merrte hakun? Nuk funksiononte më asnjë impuls arsyeje. Tanimë njerëzit kishin drejtuar shpinat, madje kishin hapur edhe një korridor të ngushtë, aq sa e lejonte vendi dhe prisnin të zbatoja urdhërin e njeriut të partisë. Tanimë edhe këta, të gjallë të vdekur më ngjanin, si ca statuja të murosura pa arsye, pa frymë, pa shpirt. Verbëria politike i kishte ngurtësuar. Një dallgë zemërimi më mbërtheu të tërin. Po më ndiqnin si një qen nga shtëpia e mikut tim, por fyenin gjënë më të shenjtë që kanë qëniet njerëzore dhe, fatkeqësisht, megjithëse i kuptoja e i ndjeja të gjitha këto, isha katandisur edhe unë si një kukull amorfe, pa frymë.

Ktheva shpinën, pastaj riktheva kokën edhe një herë, pët të riparë arkivolin e mikut tim dhe u përpoqa të gjeja edhe sytë e përlotur të Kleopatrës së mirë dhe u nisa. Ndala edhe një herë tek sheshi i shkallës dhe u ktheva me gjithë trupin, kësaj here. Ç’bënte ajo, ajo aktoria që më donte dikur e që betohej kushedi se sa herë që… O Zot ishte fshehur pas njerëzve-hije, edhe ajo. I gjithë absurdi qe brenda butaforisë së një shfaqje teatri atë mbrëmje… Tek zbrisja shkallaret prej graniti, m’u duk sikur isha unë i vdekuri, i vdekuri i gjallë akoma, i vrarë përsëdyti herë, duke zbritur në varrin tim të thellë!

Miho Gjini, “VDEKJA E ARTISTIT”, tregime dhe novela, Botimet Albin. 2005.