Para se të kishte mërgatë shqiptare në Amerikë, pati emigrim të hatashëm arbëror në Kalabri, pas vdekjes së Skënderbeut, – janë Arbëreshët.

Para se të mbërrinte shqiptari i parë në SHBA, kishin shkuar me mijëra në Greqi, -janë Arvanitasit.

Para se të bëhej e pandërprerë udha e shqiptarëve për në Amerikë, nuk u ndal kurrë – ndërsa pat nisur herët – mërgimi i shqiptarëve në Turqi, por i menjëhershëm dhe masiv ishte sidomos pas spastrimit etnik serb të Kosovës veriore, të fshatrave të Nishit dhe nga Toplica, gjatë viteve 1878- 1880, – ishin Arnautët.

Kësisoj, edhe në shekullin e 20-të e më vonë, vijoi pa u ndalur në tri periudha të gjata: që nga fundi i shekullit të 19-të e deri në vitin 1945 të shekullit të 20-të, emigrim në SHBA ishte përgjithësisht ekonomik, por pati edhe emigrim domethënës të karakterit politik.

Pas vitit 1945, sistemi komunist e ndaloi emigrimin me ligj, mirëpo nuk u ndërpre dot krejtësisht. Në rreth gjysmë shekulli kohë, përpjekjet për të ikur nga vendi nëpërmjet arratisjeve ishin me sakrifica të jashtëzakonshme, dhe të gjitha për arsye politike, në mospajtim me regjimin, në shumë raste me përfundime tejet tragjike: të vrarë te gardhi i klonit në kufi; të kapur e të burgosur gjatë; apo si mësuesi dhe poeti Havzi Nela, i arratisur në Jugosllavi, të cilin shteti jugosllav e ktheu dhe ai u dënua me varje në litar mu në mes të qytetit të Kukësit dhe mu në fund të ekzistencës së sistemit, enkas për të përcjellë terror.

Qysh nga vitet 1990 dhe më vonë, përmasat e emigrimit masiv janë të paimagjinueshme, madje edhe në kohën e shkrimit e të botimit të librit “Mërgata legjendare e Amerikës”, të autorit Shefqet Saliu, numri i shqiptarëve që kanë aplikuar lotarinë amerikane, arriti të rrokë shifra të frikshme: sipas informacioneve të botuara e të transmetuara në media numri i tyre vetëm në një vit arriti në 285 000 – 300 000 vetë!

Pikërisht në këto kohëra më rastisi të lexoja librin voluminoz “Mërgata legjendare e Amerikës”, të Shefqet Saliut. Dhe, duke parë se vajza e tij është në SHBA, si dhe dy mbesat e tij të vogla amerikano-shqiptare, – se një degë e kanë nga Shqipëria, – kujtova se shtysë për të shkruar këtë libër të vështirë duhet të ishin edhe të tre këta individë: vajza e dy mbesat, si dhe qenia e tij rezident atje për rreth 20 vite. Por kur ia shpreha autorit këtë pikëpamje, Shefqeti më largoi nga e sotmja dhe të vërtetën e vërviti thellë në kohë, madje përtej një shekulli duke thënë: “Jo, unë jam përmetar dhe në familjen time kurrë nuk është pushuar së biseduari për kurbetin. Gjysma e pjesëtarëve të trungut të familjes time kanë emigruar që në vitin 1914, nën trysninë e luftës pushtuese greke”.

Të shkruash për mërgatën legjendare të shqiptarëve në SHBA është ndërmarrje tejet e vështirë. Për t’iu futur kësaj punë, të cilës nuk i delet lehtë në krye, Shefqeti ka pasur disa faktorë ndihmues.

Së pari, ai është autor i disa librave, më i veçanti i tyre “Hulumtime për Luginën e Sipërme të Përmetit (Rrëza dhe Shqeria).

Së dyti, me emigracion familjar e shqiptar të pandërprerë që nga viti 1914, të shkruarit e këtij libri është si në thënien “Ku dhemb dhëmbi vete gjuha”.

Së treti, vajza, sidomos miqtë e tij amerikanë, i kanë krijuar mundësinë e udhëtimeve nëpër SHBA, në këtë shtet sa një kontinent. Dhe, për habi, përmes përpjekjeve për informim në të gjitha mënyrat, nga libra, arkiva, muzeume, gazeta, revista, shoqata, veprimtari, interesimi plot kërshëri për të mësuar e njohur edhe hollësi e imtësi, personazhe të jashtëzakonshëm si Fan Noli, dijetarë të tjerë e patriotë të mëdhenj të mërgimit të hershëm shqiptar deri të sotmit, ai ndeshi në një fakt të panjohur jo vetëm për të: mërgimtarë shqiptarë në Amerikë gjenden thuajse në të gjitha shtetet e SHBA-së, deri në ishullin e ngrohtë Hawai’i në Oqeanin Paqësor e në shtetin e Alaskës së akullt, që shqiptari mesdhetar do ta karakterizonte si vend me gjysmëviti terr e gjysmëviti me diell që nuk perëndon.

Sidomos në vitet ’90-të – pas rrëzimit të sistemit komunist në Shqipëri dhe nga Kosova gjatë luftës në vitin 1999 – emigracioni shqiptar është bërë shumë i madh, mjaft veprues e ndikues, ai është plotësuar me individë në mënyrë masive nga të gjitha trojet shqiptare. Gazetarja e njohur amerikane Stacy Sullivan ka botuar librin “Nëna mos ki frikë se ke djemtë në Amerikë”  (edhe në gjuhën shqipe, përkthyer nga Etleva Sakajeva), një titull i nxjerrë nga formulimi i famshëm i Fan Nolit për diasporën shqiptare, por edhe i fushatës nën emërtimin “Jepni për Nënën” (viti 1917), në të cilin shkruan se si mërgimtarët nga Kosova në SHBA kryen një vepër historike e heroike duke marrë pjesë me dollarë, me armatim dhe si luftëtarë trima për çlirimin e Kosovës.

Libri shtjellon formimin e këtij emigracioni duke u nisur nga vajtësi i parë në SHBA, vështirësitë dhe përpjekjet për t’u organizuar përmes shoqatash, hapjes së shkollave shqipe, ngritjen e kishës ortodokse, pastaj të kishës katolike, xhamisë së myslimanëve dhe teqesë së bektashinjve shqiptarë, integrimit të mërgimtarëve në jetën amerikane, pjesëmarrjes në luftëra në radhët e ushtrisë së SHBA, ndërtimit të bizneseve, studimeve në universitete, dhe ia arritën: janë të panumërt mërgimtarët shqiptarë të suksesshëm në Amerikën e madhe, si dijetarë të shquar, astronautë zbritur në Hënë, mjek nobelist, biznesmenë të suksesshëm, inxhinierë të njohur dhe artistë me famë botërore.

Por, ndaj mërgatës, autori nuk mban vetëm qëndrim brohoritës. Nëse ndikimi i shqiptaro-amerikanëve ka qenë i jashtëzakonshëm për fatet e atdheut – sidomos mbrojtjes së Shqipërisë nga copëtimi, si dhe çlirimi e pavarësia e Kosovës, – së brendshmi edhe kjo mërgatë vuan dukuri të atdheut: atje vijon ndarja e ballafaqimi për çështje të politikës historike dhe të ditës, gjë që i dobëson shoqatat, mjaft individë i mbanë larg tyre dhe veç njëri-tjetrit.

Megjithkëtë, mërgata shqiptaro-amerikane është legjendare për disa arsye: Ajo është e madhe numerikisht. Ka shoqata me ndikim të veçantë si Vatra historike. Janë edukuar individë dhe personalitete të fuqishëm e mjaft ndikues dhe këta i përkasin këtij vendi – Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Me këto faktorë, kjo mërgatë ka mundur të bëjë shumë për çështjen shqiptare në Shqipëri, në Kosovë, në Maqedoninë e Veriut, në Mal të Zi, gjë që nuk kanë arritur ta bëjnë mërgimtarët në shumë vende europiane, sepse politikat e atyre shteteve janë pa ndikim botëror, dhe mërgimtarët shqiptarë pa ndikimin e duhur në politikën e shteteve ku gjenden.

“Mërgata legjendare e Amerikës” , i autorit Shefqet Saliu, të fut në botën e kësaj mërgate duke e vështruar atë nga brenda përmes sistemit  kapilar në territorin e Shteteve të Bashkuara, organizimit në shoqata të panumërta dhe përfshirjes të individëve me personalitet të lartë; shërbehet mjaft informacion; sillen plot rrethana; jepen deri hollësi që paraqesin interes; dhe në mbyllje një shtjellim me pretendime, ku e gjen veten secila familje dhe çdo individ, për arsyen e njohur , ngaqë Shqipëria tashmë është vend tipik emigrantësh në shkallë botërore: s’ka rëndësi se ku janë mërgimtarët shqiptarë, në SHBA, në Kanada, në Australi, në shtete të Europës Perëndimore, apo në çdo vend tjetër të planetit, por sepse – siç thuhet jo krejt me humor – ata i gjenë edhe te eskimezët.

* U botua ne Tirane libri “Mergata legjendare e Amerikes” me autor Shefqet Saliu dhe redaktor letrar Qemal Sakajeva.