Mario Bellizzi: SHËNIME ETHNOLINGUISTE

Hije: hj è-a, ja mes italo-shqiptarëve dhe hixha mes shqiptarëve, pjesë e prekshme e trupit, që duhet të jetë e barabartë për të gjithë dhe të përfaqësojë asgjësimin e materialitetit, uljen e unitetit të dallimeve, megjithatë të lidhura intimisht me trupin, një dyshe e saj bëhet një udhë e pashlyeshme, e rëndë, harta e qarkullimit të fizikalitetit dhe rolit të individit në shoqëri. Në gjuhën shqipe, hija ka kuptime dhe valenca të ndryshme krahasuar me ato mbizotëruese negative të gjuhës italiane. Le të kujtojmë disa: duke jetuar në hije, hije, hije, hije, hije, duke u bërë hije e dikujt, duke u bërë hije e vetvetes, etj. E dimë se hija dhe errësira janë të kontrastuara me dritën, dielloren, fuqinë, por emri arbëresh i përbërë nga pjesët antithetike: hjebardh ëë, (hje+bardh ëë), fjalë për fjalë hije të bardhë, ka kuptime diellore, pozitive, prezenca e bukur, shpirtrat e sinqertë, Janë shumë të bukura. Mbiemri hjeshem (i, të)-shme (e) do të thotë ornate, e mirë, formoze, e lehtë, e ardhur; folja tranzitive hjesh-enj: nder, bëj hir, dritë, emri hjeshmì-një dekorum, nder, hiri dhe mbiemri hjeshmor-e i denjë, i denjë; folja hjezonj përtej kuptimeve të mëparshme, gjithashtu do të thotë të gëzohesh, të gëzohesh, të nderohesh. Në Kanunin e Lek Dukagjinit, libri I Art. 1, perimetri ku kisha bie dhe rektori përcaktohet si hije e kishës. Hija nuk bëhet vetëm projeksion i madhështisë fizike, por edhe veçanërisht projeksionit moral dhe shoqëror të personit, arketip i pozitivitetit të tyre. Në frazeologji ju keni: ja hëngri hijen, ‘ha hijen’ ekuivalente me shprehjen ‘sigurohu që nuk ekziston më’,  ‘nënshtrimi i dikujt’ dhe betimi-betimi: më martë hijen, kush mund të marrë hije, do të thotë ‘se mundem vdes’, e mban në hije të hostenit, duke mbajtur dikë nën hije të shtyllës dmth në pëllëmbën e dorës, në lidhje të lartë. Në mitologjinë ballkanike kemi: hije të rënda, ‘të bardha’ dhe të këqija: hijet dhe renda, bardha dhe liga që përfaqësojnë trupat, forcat primordiale të natyrës me cilësi dhe funksione të ndryshme; prej tyre kujtojmë hijet e mëdha dmth hje – mbdhat që bëjnë fatin më të qeshur: Hje-mbdhat atij i bën fan t’lig.

Siç i thoni San Costantino Albanese, (provoni Potenza, Basilicata). Për më tepër, në frazeologji keni shprehjen: ka shumë hje, dmth ‘ka shumë hije’ që barazon me një person me hir të veçantë, elegancë, ligjshmëri. Ne festivalin e Rusaljes, ku kishte një kompleks shtresash të padukshme të qënieve femra, shpirtra, ju keni se ato shfaqen në burime dhe u asimiluan në hije, në ‘demonet meridiane’ që shfaqen në mesditë kur freskia është më e shkurtër dhe freskia është më e shkurtër dhe shpirti më i dobët lehtë për t’u rrëmbyer. Shtatzënia dhe vetë shtatzënia janë momente tematike si për gruan ashtu edhe për familjen ashtu edhe për komunitetin, çdo rezultat negativ është ekzorcuar dhe tejkaluar në Maqedoni edhe me shprehjen idiomatike: Sa lule çelë pema, nuk i mba, të gjitha lulet që e bëjnë pemën të lulëzojë, nuk mbahen. Interesant është rituali i regjistruar në malet e Strugës, Maqedoni, fshatin Belicë, nga Shpresa Tuda [Zakonet dhe bestytnitë për lindjen në Strugë dhe rreth saj, botuar në ‘Gjurmime Albanologjike, IX-1979, 1980], ku thuhet që të shmangni këtë ndërhyrje të keqia që shkaktojnë aborti e foshnjave, gruaja shtatzënë dhe disa miq, i presin kokën breshkave, bëjnë infuzion merkuri dhe pastaj mbështjellin me leckë. Shkon në një vend ku ka plep dhe para hijes së tij bën tre kërcime, duke marrë çdo cep të hijes tre gurë. Gurët dhe koka e breshkës gjatë shtatzënisë vendosen në rripin e gruas. Në lindjen e foshnjës, në vendin ku ka lindur, bën varr dhe hedh gurë, ndërsa merkuri dhe koka e breshkës, e mbuluar mirë, e vënë nën jastëkun e djepit të foshnjës. Duke bërë kështu ata besojnë se mund të dobësosh hijen, hixhën, që mbyt fëmijët e nënës në prehër. Por hija mund të jetë edhe ajo e një objekti që lidhet me një person, për shembull mes arbereshëve thonë: Të ka hje ajo cohë, ajo peplo të duket mirë; se si nga ana tjetër mund të projektosh hijen e një personi në një tjetër, në mënyrë që statusi i njërit të varet nga tjetri dhe gjërat të ndërlikohen. Për shembull, në shprehjen: ajo grua nënë thuhet vetëm nëse ngatërrohet njëra ngjitur me tjetrën: bukuria e të parës ka nevojë të dalë si një pasqyrë adekuate, dmth te tjetra, ose mund të ndodhë që drita e tepërt e njerit fikson personalitetin tjetër. Njërin e lartëson krahu, e streson, ndërsa tjetrin e zhvesh, është afati i krahasimit, duke mos bërë ‘hije’ në krahun e tij, kjo krijon vështirësi mes një pjese të trupit të një individi, që bëhet vetë individi dhe hija e tjetrit, konflikt që fitohet nga krahu edhe nëse për Gustav Jung [Archetipet e kolektivit pa ndjenja, 1977] hija është pjesa e gjallë e personalitetit që dëshiron të jetojë me të në një formë të caktuar…

Mario Bellizzi, marrë nga ‘Anemone e kuqe dhe zogjtë’ e De Radës. Përgatiti Çerçiz Loloçi.