Bruno Perini: Daja im, Adriano Çelentano (9)
1992 /”Tangentopoli”
Në vitin 1991 nuk ishim vetëm në mes të “luftës së Gjirit”, por edhe në pragun e hetimit gjyqësor italian më të fortë dhe më të zhurmshëm të mbasluftës; hetimit që do të shënohej nga kronika me emërtimin “Mani pulite” (“Duar të pastra”) ose, më thjeshtë, “Tangentopoli”; hetimi që do të fshinte nga historia partitë, që kishin themeluar e udhëhequr Republikën e Parë të lindur nga “Rezistenca”, në fund të Luftës së Dytë Botërore. Sadoqë ishte shumë më i vëmendshëm se në të kaluarën ndaj asaj që i ndodhte përreth, Adrianoja nuk e kuptoi menjëherë tërmetin politiko-gjyqësor që po ndryshonte pamjen e vendit, por edhe një herë, qe prirja e tij natyrore që shpuri përpara kohët. Kur “Tangentopoli” hapi portat e mëdha të burgjeve për personazhe të shquara, politikanë, sipërmarrësa, “manaxherë”, ai, si shumë italianë të tjerë, mendonte një thes me pyetje. Unë atëherë shërbeja si kronist gjyqësor për “Il Manifesto”-n (“Manifestin”) e agjensinë ASCA dhe shpesh, gjatë kësaj periudhe, merrja telefonatat e tij. Ishte i kënaqur, sepse, më në fund, doli në dritë korrupsioni dhe spekullimi i ndërtimit, të shpallur në “Mondo in mi 7a ” dhe në mjaft këngë të tijat, por dëshironte të dinte si skandali i “tangenteve” kishte shpërthyer në mënyrë kaq të zhurmshme sa të vinte në shtyllën e turpit partitë e mëdha politike dhe ndërmarrjet si FIAT-i. Isha unë që i dhashë mendimin për një këngë të tij (këngën tashmë të përmendur “La Terza Guerra Mondiale”) e cila doli vitin e shkuar në albumin “Il re degli ignoranti”): “E ke parasysh mitën, për të cilën flet në pjesën tënde «La Terza Guerra Mondiale»? Ja, përfaqësuesit e drejtësisë kanë zbuluar se kjo mitë ishte një sistem korruptues, që ngatërronte ndërtuesit, sipërmarrësit dhe të gjitha partitë e Republikës së Parë”.
Në të vërtetë, në këngën e dajës tim, “mita”, ose lloji milanez i “tangentes”, ishte tashmë i përmendur midis të këqijave të shekullit. Adrianoja parandjente me intuitën e tij një erë djegieje rreth administratës shtetërore e lidhjes së saj me ndërtuesit. Qysh përpara vitit 1992, duke hershuar “Tangentopoli”-n, vinte në shenjestër shthurrjen vendore duke folur për qytete të infektuara nga “mitat” (“të hollat nën dorë”; sh.p.) e bashkive. Përmendja e Leccos qe e qartë, ishte polemika e tij historike kundër spekullimit të ndërtimeve në zonën ku është villa e Gilbiates, banesa ku jetojnë Adrianoja e Claudia; por po të shihet mirë, “njeriu me lopatë” dukej se qe, më shumë se Alessandro Manzoni, vetë Antonio Di Pietro, i cili, në të vërtetë, në një vit hetimi gjyqësor, “mbuloi” marrëveshjen e fshehtë të lidhur mes sipërmarrësve dhe partive në vitet që paraprinin “Tangentopoli”-n.
Për sa i takon “Mani Pulite”-ve, ia vlen të kujtohet një ngjarje që na shpije në vitin 1993, kur Adrianoja u thirr në Pallatin e Drejtësisë të Milanos (si njeri që ishte në dijeni të së vërtetës) prej PM Ennio Ramondinos, i cili, për grupin e gjyqtarëve që hetonin mbi “tangentet”, merrej me krimet në shëndetësi. Fjala ishte për një histori jo të bukur të familjes. Hetimi kishte të bënte pikërisht me të papriturat që i ndodhën Rosa Sgueras, kushërirës së dytë të Adrianos, me të cilën daja im ishte i lidhur sikur ta kishte një nënë të dytë. Gjithçka lindi kur zonja Rosa Sguera, e sëmurë nga zemra, u paraqit në fillim te “Fatebenefratelli” e pastaj te “Niguarda” (vërejmë se emrat e këtyre spitaleve janë bashkime fjalësh; sh.p.), si një qytetare e çfardoshme për një diagnozë zemre. Zonja, sipas gjykimit të tyre, nuk kishte shpresa: Aorta e shpuar; operacioni me mundësi të pakta për të dalë mirë. E mbështeti “staf”-i i cilësisë së parë të profesor Pellegrinit, të quajtur një “shenjtor i kardiologjisë italiane”. Adrianoja, që e kujtonte miturinë e vet, kur kalonte orë e orë në shtëpinë e Rosas, nuk u dorëzua: Në qoftë se kishte një mundësi sado e vogël për ta shpëtuar, duhej provuar. Siç kishte bërë tashmë, në një rast tjetër për mikun Memmo, kërkoi një këshillë nga Eugenio Quaini, kardiologu që rrinte prej vitesh me Minan, mikeshën e madhe të Adrianos qysh nga vitet ’60, kur të dy këngëtarët e rinj silleshin nëpër lokalet e mbrëmjes të Milanos për t’u njohur nga të tjerët. Quaini e lidhi me Gianpiero Sannan, të parin e kardiologjisë, i cili e dërgoi të sëmurën në spitalin shtetëror Niguarda dhe, ky i fundit, i dha numrin e telefonit të Carmine Santolit, kardiolog i spitalit Sacco. Santoli tha se, filozofia e tij ishte të operonte këdo, po të kishte një mundësi suksesi sado të vogël. Një mundësi e tillë ishte në rastin e kushërirës së Celentanos. Megjithatë, spitali Sacco nuk qe në gatishmëri për operacionin dhe atëherë, zonja Rosa, e quajtur “rast urgjend”, u mbart në klinikën Columbus, ku, në atë kohë, punonte si këshilluese (një gjë e veçantë, që mund të ishte e rëndësishme) Marina Guarneri, e shoqja e Sanna-s. Operacioni doli mirë; u krye me një profesionalizëm që i biri i zonjës (i Risa Sguera; sh.p.), Ettore-ja, grafist i reklamave, e përkufizoi: “all’americana”: Gruaja (e operuar; sh.p.) do të ngrihej shpejt në këmbë. Kostua e të gjithë kësaj ishte tridhjetedy milionë, prej të cilave: njëzetedy u shlyen nga shteti dhe dhjetë iu ngarkuan familjes. Sanna tha: “Unë u përpoqa t’i jepja të sëmurës zgjidhjen më të mirë për një kohë sa më të shkurtër të mundëshme dhe nuk ndërhyra qysh kur Santoli u takua me familjen e të sëmurës”. Kjo qe e vërteta. Ramondinoja ishte lakonik: Duke përdorur një shprehje të modës në Pallatin e Drejtësisë, foli për “një far të ndezur nga Prokuroria” mbi lidhjen politiko-vetjake në shëndetsi. Dyshimi ishte se mos gruaja (zonja Rosa; sh.p.) qe shpënë në klinikën private Columbus (që tashmë ishte në shenjestrën e përfaqësuesve milanezë të drejtësisë) për arsye përfitimi. Në orën 1430 të asaj dite, Adrianoja erdhi (një gjë e pazakonte kjo) në sallën e kronistëve.
“U pyeta për një të vërtetë vetjake. Unë isha i interesuar të operohej kushërira ime, që kishte një problem të zemrës dhe më dukej e çuditshme që nuk deshën ta operonin edhe pse ishte një mundësi shumë e vogël për mirë. Eh! Pyesni gjyqtarin… Jo, nuk di nga doli kjo histori. Më thirrën, por unë nuk kam pasur dyshime për ndonjë diçka kriminale as atëherë e as tashti. Gjëja e vetme ishte paaftësia: Më bënë të zemërohem, sepse nuk donin të provonin ta shpëtonin”. Në këtë rast, Adriano-ja mburri “Mani Pulite”-n dhe shtoi: “… për të pasur qeveri të pastra, njerëzit duhej të ishin vetë të pastër në gjëra të vogla”.
Për PM Di Pietro tha: “Është një njeri shfaqjeje; nga ana tjetër jeta është e gjitha një shfaqje… Ai është i miri, që i rregullon gjërat në një film aventurash dhe në atë të «arritën tanët» e me ta, shpëtimi”.
Siç dihet, “Mani Pulite”-ja nuk u ndal te PSI-ja e DC-ja, por vazhdoi drejt Silvio Berlusconi-t që, më 1994, do t’i arrinte një lajmërim, ku do t’i kërkohej të gjente një dorëzani. Nga ky moment nisi një histori tjetër, që edhe sot është ende kronikë politike e gjyqësore; por gjëja më e çuditshme është që, në fillim të “Tangentopoli”-t, Adrianos i pëlqenin edhe Antonio Di Pietro e edhe Silvio Berlusconi. Të dy, siç dëshmon e sotmja politike, do të bëheshin armiq të betuar, por atëherë, për Adrianon ishin të dy njëlloj tërheqës. Ajo që e rrëmbente dajën tim qe mbi të gjitha miti i “self made man” (angl. në tekst; sh.p.): sepse në këtë filozofi shihte veten dhe historinë e tij. Do të rikthehemi në këtë pjesë historie të fundit, por tashti duhet të rinisemi nga gjysma e parë e viteve ’90, sepse kjo periudhë kohe ishte për Adrianon e dhimbshme dhe e paharrueshme.
1994/Berlusconi dhe politika e Adrianos
Daja im u rikthye në skenë, siç nuk kish ndodhur prej vitesh, por, në të njëjtën kohë, iu nënshtrua një zije të rëndësishme: Më 1993 vdiq miku i madh Memmo Dittongo, njeriu që Adrianoja i kishte shpëtuar jetën vite më parë duke e dërguar në Shtetet e Bashkuara për një operacion të vështirë në zemër, të kryer nga profesori Denton Cooley. Edhe një herë, sfera vetjake u ndesh me atë shtetërore dhe kënaqësitë artistike u nxinë nga një humbje që prishi qetësinë e Adrianos. Memmo Dittongoja ishte vërtet një mik i madh, ishte ai që e bënte të qeshte, që ia largonte mërzitë e jetës, që e shoqëronte kudo; ishte miku që dinte të përballonte me lehtësi vuajtjet e rënda, si p.sh. gjendjen e tij, sëmundjen e zemrës që e kërcënonte qysh prej shumë kohe. Dhe kur Memmo iku, për Adrianon mbeti një zbrazëti e madhe. Ai është fetar dhe, për pasojë, ishte i bindur që kjo shkëputje nga Memmo-ja (si nga të gjithë njerëzit e dashur) ishte e përkohëshme. Takimi për të gjithë (dhe edhe për Memmo-n) do të ishte në “mbretërinë e qiejve”, në Parajsë; por mungesa qe njëlloj e fortë, malli për të qeshurat e Memmos, për sarkazmën e tij e për ironinë e tij, e bënin të ndihej fajtor që rrethohej nga miq të tjerë, me po ata miq, me të cilët kaloheshin mbrëmjet e netët në sallën e inçizimit apo në villën e Asago-s ose Bordighera-s, ku Adrianoja, me zakone të qëndrueshme, kalonte pushimet e festave qysh prej njëzet vjetësh. Vdekja e Memmos ishte një goditje e fortë; pa të, loja e jetës ishte më pak zbavitëse. Pak vjet mbas vdekjes së mikut shumë të dashur, Adrianoja duhej të përballej përsëri me “show”-n (angl. në tekst; sh.p.) e koncerteve, me rikthimin e madh në skenë. Turma e ka trembur gjithmonë, ankthi e agorafobia janë përherë prapa qoshes, por rikthimi i dha dozën e duhur të adrenalinës dhe, pas “Fantastico”-s, fansat e tij donin ta dëgjonin, mbi të gjitha, duke kënduar; pra, pak heshtje mediatike dhe pak më shumë muzikë. “Qysh prej pesëmbëdhjetë vjetësh nuk kam dhënë koncerte dhe është sikur karrierën time po e rifilloi nga kreu”, iu tha gazetarëve, “Kjo turneja ime e re është si një kërcim prapa në kohë. Do të shikoni, mbas tridhjetë vjetësh do të jap përsëri «Fantastico»-n. Jam një «kafshë që këndon»: Kjo është natyra ime e vërtetë. Do t’ju jap vetëm muzikë, pakëza fjalë dhe asnjë ndalë, asnjë pushim. Sigurisht, diçka do t’ju them: Do të jenë pak a shumë të njëjtat fjali, që kam thënë mjaft vite më parë; duhet të bëj që të njihem nga bijtë e fansave të mi të atëhershëm; por, këmbëngul, fjalët do të jenë të pakësuara deri në minimum. Do të jetë më në fund, ngadhënjimi i Celentanos këngëtar: Kemi përgatitur dyzet pjesë, por sigurisht, nuk mund të japim më shumë se tetëmbëdhjetë a njëzet. Cilat? Mos më pyesni, madje as që e di. Edhe muzikantët e mij nuk e dinë shkallëzimin; për më tepër, nuk është një shkallëzim i vetëm. Kënga, që do ta këndoj patjetër, është «La Terza Guerra Mondiale»”.
Koncertet ia besoi “Kono Music”-ës të Enrico Rovellit, organizatorit të koncerteve të Vasco Rossit, Renato Zeros dhe Pino Danieles. Lidhur me Enrico Rovellin është një histori e çuditshme për t’u treguar. Në ato vite Rovelli ishte mishërim fuqije dhe thuhej se kishte paguar një shifër astronomike për të siguruar organizimin e turneut të Adrianos, por, po të shkohet përpara në kohë, zbulohet diçka e bujshme: Më 1997 doli në pah një e vërtetë e mbuluar për dhjetëra vjet: ky djalë i “hinterland”-it (angl. në tekst; shqip:”i zonës së thellë”, “i thellësisë”, “i nëndheut”; sh.p.) milanez, ky djalosh i shthurur që, më pas, u bë një “boss” (angl. në tekst; sh.p.) i koncerteve, në rininë e vet kishte qenë një spiun i policisë. Kur Vasco Rossi mësoi këtë të vërtetë, preu çdo lidhje me të. Rossi qe i vendosur: Nuk kishte ndër mend të punonte më me një njeri të dyshuar se kishte qenë një spiun i Viminales në vitet e gjakjderdhjeve. Ishte, në të vërtetë, një histori e vjetër, e mbajtur fshehur deri kur u zbulua arkiva e panjohur e Zyrës së Punëve, e vendosur në një garazh të rrugës Appia, në Romë. Njoftimet e “Anna Bolena”-s (ky ishte emri i koduar i përdorur nga Rovelli) ishin atje dhe nuk qe e vështirë të zbulohej vetësia e vërtetë e informatorit të komisarit Luigi Calabresi.
Koncertet e Adrianos, të organizuara nga Ravelli, përshkuan gjithë Europën. Trupa lëvizi me auto; Adrianoja jo vetëm që nuk i donte aeroplanët, por shikonte me mosbesim edhe trenat. “Tour”-i filloi në Frankfurt e mbaroi në Assago (Milano). Mbaj mend që pashë një nga koncertet e tij në Costanza, në Gjermani. Daja im më ftoi ta ndiqja në një nga vendqëndrimet e tij dhe unë pranova me gjithë dëshirën time. Në ato vite, shpirti i “Clan”-it u ribashkua për një periudhë kohe. Mbas mjaft paraqitjesh mediatike në televizion, edhe ne në familje nxitëm për një rikthim të tij në skenë si këngëtar. Nga ana tjetër, daja im kishte mbetur për ne gjithmonë ai i viteve ’60. Unë i kisha thënë shumë herë se, nuk më mbetej qejfi as po ta shihja si predikues të mërzitshëm, edhe pse nuk i miratoja gjithmonë qëndrimmarrjet e tij, por nëna ime, motra e tij Rosa dhe miqtë e pëlqenin kur këndonte. Ai, sadoqë ishte një “kafshë e skenës”, nuk i donte turmat, i krijonin frikë dhe kjo i lexohej te sytë edhe gjatë koncerteve të tij. Lëvizte me zhdërvjelltësi, por shikonte me një farë shqetësimi lëvizjet e turmës dhe në fund të koncerteve zhdukej me shpejtësi nga frika se “mos zihej ngushtë në ndonjë shtrënguese”. “Tour”-i kaloi nëpër pesëmbëdhjetë qytete në Gjermani, Austri, Svicër, Belgjikë, Francë dhe dymbëdhjetë në Itali. Njëzet instrumentistë e shoqëronin Adriano-n në ekzekutimin e rreth njëzet këngëve. Kur përgatitej “të pushtonte” Europën, Adrianoja kuvendoi me RAI-n për një transmetim të ri, që do të duhej ta jepte mbas koncerteve. Ky mendim ishte i çmendur, në kufijtë e utopisë; aq i çmendur sa që nuk u vu kurrë në jetë. Atje Adrianoja i quajti “blitze pirate”: Sipas projektit të vënë në vijë në ato vite, Adrianoja do të kishte të drejtë të ndërhynte në çfardo programi të RAI-t (duke ndërprerë transmetimin e drejtpërdrejtë) për të thënë diçka të vetën, me heshtje ose monologe. Për këto “sulme” të papritura përgatiti deri vilën e tij të Galbiates me një studio televizive nga ku do të niseshin “sulmet” e “TV-së së tij pirate”. “Do të bëhen në momentet e duhura, duke ndërprerë programin për disa sekonda apo për rreth njëzet minuta, në çdo orë të ditës”, shpalli Adrianoja në një intervistë me ANSA-n. “Udhëheqësit e RAI-t janë entuziastë, por nuk përjashtohen kundërveprimet e drejtuesve të programeve; megjithatë do të përpiqem të kuptoj e të interpretoj dëshirën e teleshikuesit, që, pasi të kishte parë disa programe, do të dëshironte të thoshte fjalën e vet. Njerëzit e tregojnë mërzinë që i rrethon; nevojitet e vërteta”. Më kujtohet që, kur më tregoi për “TV pirate” dhe entuziazmin e të parëve të RAI-t, rrudha hundën, m’u duk e pamundur që mbas “Fantastico”-s, do të pranonin ta vinin mjetin televiziv nën drejtimin e tij. Në të vërtetë, ky program nuk u vu kurrë në jetë. E çuditshme është se për të fltej ende më 2009. Entuziazëm i madh, përgëzime të mëdha, premtime të mëdha, por asgjë më tepër. “Është mirë që, për momentin, pirati të qëndrojë në shtëpinë e vet”, pëshpërisnin “kokat” e RAI-t lidhur me rikthimin e Adrianos.
Më 1994 ndodhi edhe diçka tjetër, madje mund të thuhet se, ishte një vit kthese në politikën italiane: Silvio Berlusconi, mbasi fitoi zgjedhjet me partinë e porsalindur “Forza Italia”, hyri në “Palazzo Chigi”-n si Kryetar i Këshillit të Ministrave. Në këtë kohë, daja im shihte me zhgënjim evolucionin e skenarit politik. Në konferencën e shtypit që lajmëroi turneun europian dukej që dëshironte të merrej me diçka tjetër dhe kur e pyetën nëse gjatë koncerteve do të bënte monologe, iu përgjegj me filozofinë e tij: “Jo! Po lëviz i shtyrë vetëm nga dëshira për të luajur, për të rihapur lodrat e për të parë atë që pason. Si e kam përfytyruar botën në gjithë këta vite? Gazetat, media në përgjithësi, tregojnë një botë skematike, pa zbukurime, por pastaj, duke shkuar mes njerëzve, vëren se nuk është ashtu, vëren njerëzit që kanë mjaft ngjyrime, që janë shumë më pak skematikë sesa mund të duket; dhe që kanë dëshirë të qëndrojnë bashkë: Vërtet nuk takohen më, por e kanë shumë të nevojshme. Nuk duhet hequr dorë kurrë nga mendimi se, bota mund të ndryshohet. Një nga mënyrat është të shuhet televizori të paktën dy ditë në javë dhe të shpiken, të ndërtohen vende të tjera ku njerëzit të mund të takohen e të flasin, qoftë edhe për gjëra të vogla”.
Me një fjalë, aspak politikë, aspak predikime dhe as thirrje; por pastaj, kur arriti pyetja mbi lajmërimin e dërguar Berlusconit për të gjetur një dorëzani gjatë qeverisjes së tij të parë, nuk mundi të bënte gjë tjetër veçse të lozte: “Nuk kam qënë kurrë moralizues; kanë qënë të tjerët që më kanë quajtur kështu. Them dhe këndoj vetëm përshtypjet e mija; nuk dua t’i mësoj asgjë askujt, por kërkesa për dorëzani që i drejtohet Berlusconit në këto momente, është një veprim politik. Drejtësia duhej të priste një moment tjetër, sepse sot gjendja është e vështirë. Kjo kërkesë mund të bëjë të hidhet në erë Shoqëria Financiare”. Në atë kohë, Berlusconi i pëlqente. Kur filluam të fjaloseshim mbi politikën (gjatë njërës nga drekërat e shumta në shtëpinë e nënës sime) ai paraqiti një gjykim që, atëherë, bëri përshtypje, pati ndikim: “E kanë gjykuar shumë shpejt, nuk e lenë të punojë”. Dhe kur gazetarët këmbëngulën, ai qe edhe më i qartë: “Po! Nuk jam i njëmendjeje me qendrën e «Mani Pulite»-s. Sipas meje kërkesa për dorëzani është një gabim, është një veprim politik, që do ta dëmtojë gjendjen italiane, që tashmë është e vështirë. Edhe pse ka disa elementë, ishte e nevojshme të pritej një moment tjetër. Në Itali është një gjendje plot mosmarrëveshje; madje edhe brenda shumicës. Tenxherja po vlon; në rast se i shtohet ndonjë gjë tjetër e çfardoshme, është rreziku që të shpërthejë dhe mund të jetë e rrezikshme. Kjo kërkesë dorëzanie ka rrezikuar të mbyllet Shoqëria Financiare me gjithë ç’mbetet; dhe, madje është rreziku që ta mbyllë”. “Keni votuar për «Forza Italia»-n?”, pyeti një gazetar. “Nuk më kujtohet nëse kam votuar për «Lega»n apo për «Forza Italia»-n, por tashti për tashti do të votoja për «Forza Italia»-n, sepse Bossi nuk krijon besim, nuk më pëlqen mënyra si lëviz. Gjashtë muaj janë pak për të gjykuar një qeveri dhe Berlusconi është sulmuar nga të gjitha anët. Nuk jam i sigurt që ka bërë gjëra të dëmshme për vendin, apo se punon vetëm për interesat e veta. Kur të jem i sigurt, do të ndryshoj mendim. Megjithëse qeveria ka bërë disa gabime, si zgjedhja e Ministrit të Mjedisit ose atë faljen e ndërtimeve, që më torturon”. “Atëhere, si e jepni votën tuaj, me zotim për ekologjinë?”
“Përpara rregullohet vrima, që rrezikon varkën për t’u mbytur, pastaj mendohet për zbukurimet. Është e nevojshme që, në fillim, të zvogëlohet detyresa financiare shtetërore”. “E dëgjoni shpesh Berlusconi-n?” “Oh, jo! E kam takuar dy herë në njëzet vjet. Më telefononte çdo gjashtë, shtatë muaj, për të më bërë të vendosja të punoja në sistemin e tij televiziv. Unë i kërkova të pakësonte dhënien e reklamave; ai tha:« Jo!», sepse nuk e kishte të mundur, mbasi nuk merrte qiranë dhe historia mbaroi këtu. Mendoj se Berlusconi, i cili është argëtuar duke dhënë transmetime me TV, duke ndërtuar një perandori TV, duke organizuar kampionate me një skuadër futbolli, tashti që është zgjedhur nga shumë njerëz, e ndjen përgjegjësinë. Të gjithë i hidhen në shpinë, më duket e qartë dhe ai vuan. Do të vuajë shumë më tepër po të jetë me mirëbesim, po të dojë me të vërtetë t’iu përkushtohet të tjerëve. Tashti mund t’i shesë të gjitha; unë nuk e di në se do të mund ta bëja. Ndoshta do të mbaja TV-në e do të hiqja dorë nga kryesia e Qeverisë. Mendoj se politikanët nuk do të duhej të fitonin asgjë, të bënin si misionarët: Atëherë po, do të ishim të siguruar”.
“Ju besoni tek mirëbesimi i Berlusconit?” “Po, derisa nuk kam provë të kundërt”.
“Ju duket një politikan i mirë?” “Është duke mësuar”. “Ju folët për gabime”. “Po, emërimi i atij Ministrit të Mjedisit, por ka edhe gjëra të tjera, ku ka gabuar, edhe dekreti Biondi, kur rrezikuan të përvidheshin të gjithë ata të «Tangentipoli»-t”. “Çfarë do t’i kërkonit Kryeministrit?” “Të ulter taksat, që deri tashti janë të padrejta. Në qoftë se njerëzit do të paguanin më pak, nuk do ëndëronin t’iu shmangeshin”.
“Ju iu shmangeni?” “Po të mundem, po… por nuk kam mundur kurrë”.
Shkurt, më 1994 edhe daja im ishte bërë për vete nga “Cavaliere di Arcore” (nga “Kalorësi i Arkore”-s [nga Berlusconi; sh.p.]). “Mendoj se është njeriu që duhet sot. Është nisur nga hiçi, pikërisht si unë, prandaj mendoj se është mirëfilli një «djalë i rrugës Gluck»”. Tek ai mbizotëronte besimi, shpresa se Berlusconi paraqeste të renë, në antitezë me Republikën e Parë: Një mendim mjaft të ndryshëm nga ai që do të gjejmë njëmbëdhjetë vjet më pas te “Rockpolitik”-a, në duetin tashmë të mirënjohur me Roberto Benigni-n dhe në të gjithë thurjen e transmetimit më të urryer të “Cavaliere”-s. Mbas kësaj paraqitjeje mediatike në të mirë të kursit të ri berluskonian, të miratuar nga konferenca e shtypit e vitit 1994 (që njoftoi “tour-in europian”) Adrianoja nuk do të shprehet kurrë më kështu hapur për themeluesin e PDL-së. Por rrahja e mendimeve qe e flaktë në familje. Vendi i shkëmbimit të pikëpamjeve ishte gjithmonë apartamenti i nënës sime në rrugën Zuretti ose, në raste të rralla, vila e Adriano-s. Ai e dinte që unë isha pajtuar politikisht si gazetar i “Manifesto”-s dhe kështu, sa herë vinte për të parë nënën time (bashkë me Claudia-n) fillonte të fliste mbi politikën dhe, në veçanti, për Berlusconi-n. Në përgjithësi isha unë që hapja rrahjen e mendimeve, por edhe ai nuk luante: hidhte një fjalë me kripë dhe pastaj, menjëherë fillonte të pyeste. Unë e Claudia ishim përherë të njëmendjeje në kritikat kundër berluskonalizmin në lindje e sipër. Daja im ishte një mbrojtës i palodhur i tij, ishte i bindur që duhej lënë të punonte, që do të bënte me siguri gjëra të mira dhe që do të ulte taksat. Pjesa tjetër e familjes luante rolin e shikuesit dhe dëgjuesit. Nëna ime qe në anën time, por nuk donte që unë e Adrianoja të grindeshim. Të afërmit e tjerë do të pëlqenin të flitej për gjëra të tjera: “Këta të dy nuk duhet të ulen së bashku rreth tryezës, sepse përherë flitet për të njëjtat gjëra”. Megjithatë, kjo pjesë e brendëshme e familjes ishte mjaft e lëkundur në vartësi të rrjedhës së kohës dhe jo ngaqë nuk merrte më pjesë në rrahjen e mendimeve, madje përkundrazi; por sepse, brenda periudhës së kohës prej një dhjetvjeçari, siç do ta shohim, edhe në bindjet e vetë Adriano-s lidhur me berluskonalizmin, shumë gjëra do të ndryshojnë. Në veçanti, Adrianos i bëri shumë përshtypje se si RAI, gjatë kohës së një prej qeverive të udhëhequra nga qendra e djathtë, kryente bisedime për “fiction”-in (angl. në tekst; sh.p.) mbi De Gasperi-n (mbi të do të flasim thellësisht disa faqe më pas) e krijuar nga e shoqja, Claudia. Përveç kësaj, Adrianos i bënë shumë përshtypje kritikat kundër Berlusconit prej njërit nga baballarët e gazetarisë italiane që, veç të tjerash, ishte shumë mik i Claudias: prej Indro Montanellit. Më 1994, mbasi kishte lënë drejtorinë e “Giornale”-s në mes të polemikave për papajtueshmëri politike, Montanelli ishte shumë i ashpër ndaj ish-botuesit të tij: “Berlusconi do të vijë në pushtet dhe italianët do kuptojnë më në fund… Në rast se do të fitojë me pak, do të qëndrojë shumë pak; në rast të kundërt, kush e di. Italianët do të fillojnë të kuptojnë pak. Por, është e vërtetë që, për të ndërtuar një regjim është e nevojshme të jesh i aftë, të “kooptosh” një klasë drejtuese (të pranosh përkrah vetes anëtarë të rinj në klasën drejtuese pa bërë zgjedhje të reja; sh.p.). Mussolimi e bëri, mbas vitesh të tëra “skuadrizmi” (“veprimtarie të grupeve të organizuara fashiste”; sh.p.). Berlusconi, nuk e di në se do ta bëjë. Por shih: Musolini, në thellësinë e vet, i urrente fashistët: Ai i përdorte, por i nënvleftësonte dhe nuk iu besonte. Për të formuar qeverinë thirri liberalët, nacionalistët dhe disa ish-shokë të tij. Berlusconi, përkundrazi, i do berluskonasit, sepse e adhurojnë… Të vetmit njerëz të aftë, që ka pasur përreth, janë Confalonieri dhe Gianni Letta. Të tjerët janë vetëm shërbëtorë e «killer» («vrasës»: angl. në tekst; sh.p.)”.
Më 1997, Adrianoja ishte një hap larg “Mediaset”-it. Një kontratë me televizionin e Berlusconit do të ishte një ngjarje “historike”, meqë në vitet e shkuara nuk ka pranuar kurrë propozimet e transmetueseve të grupit të Berlusconit për shkak të ndërhyrjeve, ndërprerjeve të shumta reklamadhënëse, që bënin kërdinë mbi këto rrjeta. Në këtë kohë, Adriano-ja ishte majë më majë me RAI-n. Avokatët ishin gati të ngërthenin një çështje për shkelje kontratoje. Molla e sherrit: “Il condutore” (“Drejtuesi i programit”), një transmetim, që Adriano-ja do të duhej ta kryente dhjetë vjet mbas tërmetit të “Fantastico”-s. Diçka ngeci më pas dhe RAI dredhoi. Çfarë kishte ngjarë? Shkëmbimi i “fax”-eve ndërmjet vilës së Galbiate-s dhe drejtuesve të lartë të RAI-t qe ndezur flakë. Dyshimi i Adrianos ishte se rruga Mazzini luante me kukafshehtas, me mbyllasyza. Avokatët e tij i kërkonin televizionit të Shtetit që të nderohej nënshkrimi i drejtori të përgjithshëm Franco Iseppi, i vënë prej tij më 26 tetor 1996 mbi marrëveshjen paraprake. Në kançeleri u përgatit një fletëthirrje gjyqësore dhe dukej se lufta ishte me të vërtetë gati për të shpërthyer: Adrianoja, për herë të parë në karrierën e tij, iu kërkoi gjyqtarëve që të detyronin RAI-n ta vinte atë të transmetonte njëzetetre shfaqjet, duke filluar me dhënien e shfaqjes së parë më shtator 1997; iu kërkoi edhe që ta zhdëmtonte për humbjen e tregut të daljes së diskut të tij të ri, “Arrivano gli uomini” (“Arritën njerëzit”). Por, pse RAI ishte e gatshme të paguante një thes me të holla, në vend që t’i linte rrugë të lirë? E fshehtë e plotë. “Unë kam disa dyshime, por nuk i them tashti”, murmuriti Adrianoja nëpër gazeta. “Themi se, gjithë kjo histori krijon dyshime. Është një histori «e verdhë» që sot për sot nuk arrij ta kuptoj”. Mund të jetë ndonjë arsye politike? “Ndoshta. Dikush thotë se, RAI do të jetë befasuar nga qëndrimi im në të mirë të Adriano Sofrit. E dinë që jam i paparashikueshëm, por askush nuk ma ka thënë mua drejtpërdrejt”.
Dyshimi i Adrianos lidhur me çështjen Sofri ishte më se i përligjur. Atë vit, në të vërtetë, ndodhi diçka e çuditshme: Adriano-ja më telefonoi e më kërkoi qartësime teknike mbi çështjen gjyqësore që po u bënte ballë shtypit e TV-së dhe mbi mënyrën si vepronin shkallët e ndryshme të gjyqit. Unë e pyeta pse interesohej për to. Ai më dredhoi, por unë kuptova që po bluante në mëndje diçka. Disa ditë më vonë hapa “Corriere della Sera”-n (ishte 26 janar) dhe zbulova që daja i paparashikueshëm kishte vendosur të mbante një qëndrim mjaft të qartë, të vendosur në përkrahje të Adriano Sofrit. Ishte një lëvizje që bëri zhurmë dhe që do të kishte qënë një bombë e mirëfilltë në rast se në atë kohë, Adrianoja do të kishte pasur nën drejtimin e vet një program të “prime time” (angl. në tekst; sh.p.) në TV-në e Shtetit. Ndoshta ishte edhe për këtë arsye që “Il Conduttore” nuk u transmetua kurrë. Ia vlen të mbartim këtu një pjesë të artikullit mbi Sofrin, për të cilin Adrianoja i kërkoi faljen Oscar Luigi Scalfaros, që atëherë ishte President i Republikës.
“Sigurisht, nuk mund të them se e kam ndjekur ngjarjen Sofri, por, me sa duket, gjërat kanë shkuar pak a shumë kështu: Rreth njëzet vjet më parë, Adriano Sofri ishte njëri nga themeluesit e «Lotta Continua»-s («Lufta Vazhdon»), një lëvizjeje të «ekstremit» («skajit») të majtë, e cila kishte ndër mend të ndryshonte shoqërinë në të mirë të puntorëve, të skllavëruar në Shtetin e padrejtë. Në të bënin pjesë mjaft intelektualë, shumë prej të cilëve edhe sot e kësaj dite zenë vende të rëndësishme si p.sh. Gad Lerneri, Luigi Manconi (zëdhënës i «të Gjelbërve»), Enrico Deaglio e të tjerë. «Ekstremizmi» i tyre («Skajshmëria» e tyre) qe “revolucionar”. Në këtë kohë me ngjyra të forta, lindën disa grupe terroriste, nga të cilat si Sofri ashtu edhe shokët e tij u veçuan, u shkëputën. Pastaj lëvizja u shua. Ndër krimet e kryera nga terroristët, ishte edhe vrasja e famshme e Calabrezit: një njeriu, sipas thënieve të të gjithëve, të rreptë, të përpiktë dhe, në të njëjtën kohë, me besim të madh e zemërgjerësi. Krimi «i verdhë» Calabresi mbeti i pazgjidhur, por një ditë, gjashtëmbëdhjetë vjet mbas kohës së ngjarjes, doli një farë Marino, që, duke iu drejtuar karabinierëve, tha: «Më falni; kisha harruar t’ju thosha se miku im Adriano Sofri ka bërë që të vritet Calabresi…». «Je i sigurt?”, e pyetën. “Si, jo! Isha shoferi i komandos”. Dhe karabinierët: «Pse e thua tashti?». «Eh, sepse thashë: “Sa është ora… Ëh! Tashmë kanë kaluar gjashtëmbëdhjetë vjet nga ngjarja e gati gati jam penduar” dhe kështu erdha për t’jua thënë». Atëherë, me thëniet e Marino-s hapën menjëherë proçesin; pastaj, dënimet: Sofri, Pietrostefani e Bompressi u dënuan me njëzet vjet burg; Marinoja, me njëmbëdhjetë, sepse kishte treguar mirë historinë. Këto dënime u ripohuan në Gjykatën e Apelit më 2 korrik 1991.
Më 23 tetor 1992, Gjykata e Kasacionit e shfuqizoi vendimin, gjë që solli rihapjen e proçesit. Në raste të tilla, shkohet drejtpërdrejt në «Apel» duke kapërcyer «shkallën e parë». Jemi më 21 dhjetor 1993. Vendimi ishte i bujshëm: Të gjithë u nxorrën të pafajshëm! Por, në minutën e fundit, ndodhi një kthesë e papritur: Gjykata e Kasacionit e ’94-ës, shfuqizoi vendimin e dhënies së pafajësisë, por me një të re: duke shpënë në parashkrim «kallzuesin». Nuk jam njohur kurrë me Sofrin, por ato herë të pakta që më ka takuar ta shoh në televizion, herën e fundit edhe te Santoro-ja, jam befasuar nga tërheqësia e ushtruar mbi mua prej të folurës së tij, që, të them të vërtetën, më është shumë e vështirë ta largoj nga mendja. Çdo herë e kam vështruar me kujdes dhe asnjëherë, në ato që ka thënë, nuk kam mundur të ndaj fjalët e tij nga shprehja e fytyrës së tij. Kur nuk je i vërtetë, herët a vonë sytë të tradhëtojnë. Duhet të them se rrallë më ka qëlluar në jetë që të vërej atë që unë besoj se kam parë te Sofri, një vërtetësi, që sendërton plotësisht një simbiozë midis fjalëve e shikimit. Sigurisht, ai është i shkolluar e i zgjuar dhe di të flasë, aq sa zëri i tij, pa marë parasysh mungesën e plotë të timbrit dhe thyerjen, copëzimin e shpeshtë, fiton një hir, një joshje që të bën për vehte. Dikush mund të mendojë se është pikërisht zgjuarsija e tij që e bën të besueshme atë që mund të jetë e gënjeshtërt. Në qoftë se mundem të shpreh një mendim timin, unë gjithmonë kam besuar që zgjuarsija, ajo e mirëfillta, arrin majën e vet kur nuk mund të bëjë asgjë pa të vërtetën: një lloj robërie, nga e cila, zgjuarsia e mirëfilltë nuk mund të shkëputet. Dhe tek Sofri, kjo robëri duket sheshit, siç shihet menjëherë, qartë jo vetën tek ai, por edhe tek shokët e tij, që tashti janë në burg. Dënimet e dhëna për Sofrin, Bompressin e Pietrostefanin janë mbështetur vetëm mbi fjalët e një të penduari (që, për më tepër, kishte qënë shok rruge me ta) dhe jo mbi bazën e ndonjë ballafaqimi.
E them çiltërsisht se, nuk kam besuar kurrë pendimin e të penduarve, edhe pse, në mjaft raste kanë qënë të dobishme për të goditur kriminalitetin e organizuar. Sa më të rënda të jenë krimet, aq më i vështirë është pendimi i vërtetë. Mafiozët, që më pas pendohen, nuk kanë rrugë tjetër: «Ose do të thuash atë që di dhe ne të lehtësojmë dënimin duke të cilësuar “i penduar”, ose, përndryshe, do të qëndrosh në burg gjatë gjithë kohës që të ka mbetur për të jetuar». Kjo nuk ka të bëjë me gjendjen e të penduarit Marino. Ai, mbas gjashtëmbëdhjetë vjetësh, është penduar për bashkëpunimin e tij në vrasjen e Calabresit. Papritmas është kapur, është munduar nga brejtja e ndërgjegjes, sepse i kishte bërë keq një njeriu. Vrapon tek karabinierët(ose karabinierët shkojnë tek ai dhe nuk kuptohet: pse?) dhe tregon bëmën: «Ishim katër…», por vetëm tre dënohen. Si mund ta kuptoj, unë që jam «mbreti i të paditurve», se ti je penduar vërtet? Besoj se askush nuk do ta shihte me dyshim fjalën tënde, po të shkoje tek gjykatësi e t’i shprehje dëshirën për të mos braktisur shokët e tu të rrugës”.
Artikulli i “Corriere della Sera”-s zemëroi veçanërisht mjediset e të djathtës së qeverisë dhe, në këtë kohë, RAI e ruante veten që të mos e linte ekranin e vogël në duart e Adrianos. Historia ishte gjithmonë e njëjtë: Drejtuesit e RAI-t i trembeshin më shumë se të gjithave, paparashikueshmërisë së dajës tim dhe pamundësisë për ta bërë të mos fliste shumë. Pikërisht, në kohën e kësaj gjendjeje të ngatërruar, u bë propozimi i grupit “Mediaset”.
Në fillim u duk se gjithçka mund të shkonte mirë dhe se marrëveshja ishte gati, por shumë shpejt, daja im e kuptoi që autonomia e plotë (që kërkoi te RAI, si konditë “sine qua non” për të nënshkruar kontratën) nuk mund ta merrte as te “Mediaset”-i.
Në të vërtetë, projekti me transmetueset e mikut Silvio qe shuar dhe qysh atëherë, nuk do riparaqitej kurrë më. Me RAI-n vazhdoi grindja dhe arriti deri një hap nga salla e gjyqit. Adriano-ja kërkoi një miliard si dëmshpërblim për mosplotësimin e kontratës, por kokat drejtuese të RAI-t nuk ia jepnin dhe dukej se vërtet do të përfundohej në gjykatë. Në një farë kohe, në valën e gjerë të fitores së qendrës së djathtë (që më 1996 e kishte shpënë Romano Prodi-n në Kryesinë e Këshillit të Ministrave) ndryshoi skena. Roberto Zaccaria u bë presidenti i RAI-t dhe Pier Luigi Celli mori detyrën e drejtorit të përgjithshëm. Pikërisht Celli e kërkoi Adrianon në vilën e tij të Galbiates për t’iu lutur të rikthehej në RAI. “Unë rikthehem”, nguli këmbë përsëri Adriano-ja, “por më parë duhet të zgjidhim grindjen gjyqësore dhe kërkesat e dëmeve, që i kam paraqitur nëpërmjet avokatëve të mij”. Flitej për një miliard lira të vjetra edhe pse shifra nuk ishte ripohuar kurrë zyrtarisht. Celli mblodhi të vetët, u fjalos me Roberto Zaccaria-n dhe mbas një vlerësimi, kuptoi se RAI-t i vinte më për mbarë të mos rrezikohej duke shkuar gjyq dhe ta mbyllte grindjen gjyqësore duke pranuar kërkesat e Adrianos. Kështu, u vendosën kushtet për kthimin e madh të Adrianos më 1999 me transmetimin e “Francamente me ne infischio” (“Thjesht, unë nuk e çaj kokën”). Në një program televiziv të vitit 2001, “125 milioni di cazzate” (“125 milionë budallallëqe”), përpara Dario Fosë, Giorgio Gaberit, Antonio Albaneses dhe Enzo Jannaccit, Adrianoja falenderoi drejtpërdrejt Roberto Zaccarian: “Që jemi këtu për të bërë këtë transmetim”, tha Adrianoja në polemikë me drejtimin e mëparëshëm të RAI-t, “i detyrohemi Zaccarias… trimit e të ndershmit Zaccaria”.
1995/Adrianoja dhe “ekrani i vogël”
Çështja Sofri dhe përplasja me RAI-n janë vetëm dy shembuj të lidhjes së vështirë të Adriano-s me median: Një lidhje e veçantë, nganjëherë me mospajtime pikpamjesh, me përplasje, grindje, e cila ndryshoi rrënjësisht mbas ’87-ës, gjatë “Fantastico”-s, kur daja im duhej të përballej me shtypin e madh. Në vitin 1994 më qëlloi ta intervistoj për të përmuajshmen “Prima Comunicazione”, pikërisht mbi këtë temë. Qysh atëherë shumë gjëra kanë ndryshuar: Dy kollona të gazetarisë italiane si Enzo Biagi e Indro Montanelli, të përmendur nga Adrianoja në intervistë, kanë vdekur; Gianni Agnelli, po ashtu, ka vdekur. Silvio Berlusconi, i futur në politikë pikërisht në këtë vit, ishte ende në fillimin e karrierës së tij “institucionale”. Vetë Adrianoja ka ndryshuar: Në ato kohëra, nën petkun e komentuesit, ishte i vrazhdë, i hidhët; sot shkruan komente dhe kryeartikuj me të njëjtën lehtësi si një gazetar i rrahur me jetën. Përtej asaj që koha ka ndryshuar nga viti 1994 e deri më sot, intervista është ende e ditës, sepse pasqyron mendimin që Adriano-ja ka për shtypin dhe për median. Natyrisht, të tregosh për dajën tim Adriano dhe lidhjen e tij me gazetarinë e shkruar dhe të folur, është e vështirë: Pak për lidhjen e ngushtë farefisnore, pak sepse disa herë të vjen për të qeshur; pra, nuk ia del të mbash largësinë e duhur. Në momentin e intervistës qe edhe një pengesë tjetër: Heshtjet ndërmjet fjalëve dhe, meqë këto janë vese të familjes, më kujtohet që na u deshën dy ditë për ta përfunduar atë intervistë të bekuar. Deri disa vite më parë, “mbreti i të paditurve” përtypte pak nga gazetat. Ai vetë, ndoshta nuk e mban mend, por në disa raste, në periudha historike përgjithësisht të nxehta, kërkesat e tij ishin me të vërtetë të çuditshme. “Shtazor” si zakonisht, parandjente se në Itali ose jashtë saj, ishte duke ndodhur diçka e jashtëzakonshme, por nuk kishte as dëshirë e as kohë për të lexuar gazetat. Dhe kështu, kur kërshëria e nxiste fort, i drejtohej nipit të tij gazetar për ta shtyrë t’i bënte një përmbledhje mujore apo vjetore të ngjarjeve: “Bruno, ç’gjë e rëndësishme ka ndodhur rreth botës?”. “Be’, nuk e di, Adriano… Me telefon është pak e vështirë”.
“Po, e di, por më mjafton një përmbledhje… kam dëgjuar se, në Itali është një skandal, në Kili po ndodh një rrumujë, në Bashkimin Sovjetik po ashtu. Ç’është ajo historia e bombës? Është e vërtetë që hyjnë edhe personazhe të rëndësishme? Po atentati i papës? Ky Berlingueri është i fortë! Çfarë mund të më thuash për të?”. Siç mund ta shihni, detyra që më jepte ishte e vështirë, por edhe mjaft zbavitëse. Takoheshim dhe flisnim për të gjitha; një përmbledhje e asaj që kishte ngjarë në planet gjatë vitit të fundit, disa të thëna personazhesh të kohës, disa shkëmbime fjalësh mbi qënien e Zotit dhe mbi komunizmin. Më në fund, Adrianoja më shpinte në buletinin pasues.
Nga viti 1987, “mbreti” ishte bërë, kundër dëshirës së tij, pak më pak i paditur, pak më pak i qeshur, gazmor dhe pak më shumë i zënë me punë. Shkundja u dha kur RAI e thirri për të drejtuar “Fantastico”-n. Atje, gazetat nuk mund të shmangeshin. Për ta qortuar “profetin”, “sharlatanin”, “telepredikuesin” u vunë në lëvizje emrat e mëdha të gazetarisë italiane, si Giorgio Bocca, Enzo Biagi, Umberto Eco dhe, pothuaj, të gjithë kritikët televizivë. Një mbrëmje, Eugenio Scalfari u hodh nga shtrati për të shkruar nën frymëzimin, apo ngacmimin e natës, një kryeartikull mbi Celentano-n. Dhe ai (Adriano-ja; sh.p.), krenar, por mosbesues ndaj përdorimit kaq të shumtë të bojës të shkrimit, zgurdulloi sytë e, si një fëmijë që zbulon një lodër të re, filloi të dallojë të mirin dhe të keqin.
Në fund të këtij rindërtimi të bërë nga unë me zë të lartë në sallonin e vilë së tij përrallore, të vendosur në majën e një kodre, përballë liqenit Lecco, Adriano-ja qeshi duke kruajtur kokën. “I ripohon këto ndjesi, këto përshtypje dhe këto kujtime të mijat?” “Be’, pjesërisht po. Le të themi se, gazetat kisha filluar t’i lexoja pak përpara «Fantastico»-s, kur bëra albumin «I mali del secolo» («Të këqijat e shekullit»). Në këtë disk dola përballë problemeve të drogës, shkurorëzimit, dashurisë, gjahut. Që aty fillova të lexoja disa gazeta. Të lexoja… fillova duke shikuar titujt; artikujt i lexoja vetëm po të kishin diçka interesante. Tashti, përkundrazi, nuk mund të bëj njëlloj si atëherë. Më është bërë një lloj riti. Ngrihem, lahem, zbres në sallon, i them Claudias të përgatitë mëngjezin dhe ndërkohë lexoj «Corriere della Sera»-n dhe «Stampa»-n. Iu hedh një sy të gjithave nga pak, por, e di, në këtë periudhë gjërat më interesante kanë të bëjnë me politikën, që është bërë më tërheqëse se sporti. Nuk e beson?”. “Shoh se, megjithëse ti je bërë më serioz se më parë, nuk të është shuar dëshira për të luajtur”. “Ki kujdes: se nuk është për të qeshur! Ajo që lexohet nëpër gazeta është e hidhur, e zymtë, e papëlqyeshme”. “Po pse «Corriere»-n dhe «La Stampa»-n?” “«Il Corriere» është gazeta e shtëpisë, për këdo që banon në Lombardi… «La Stampa»-n më ka qëlluar ta lexoj disa herë dhe më ka pëlqyer. Janë dy gazeta që, si faqosje, më kënaqin. Një gazetë që, përkundrazi, më lodh pak duke e lexuar, edhe pse e di që është e rëndësishme, është «Republica». Me vështirësi ia dal të kap nëndarjet përkatëse të gazetave të saj, nuk e di kurrë ku janë politika, kronika, ku mbaron njëra e ku fillon tjetra”. “Ti ndoshta nuk e mban mend, por disa vite më parë, «La Republica» të përkushtoi një «Speciale Celentano», katër faqe të nënshkruara nga Natalia Aspesi. Në një nga telefonatat e tua të zakonshme, më kërkove të rimerrja fashikullin përkatës, por nuk të kujtohej emri i gazetës. «Më duket se quhet “Costituzione” ose diçka e ngjashme», më the”. “Me sa duket, më ishte ngulitur në mendje emri kumbues atdhetar”.
“Më the se e vlerëson shumë faqosjen”. “Paqyron mënyrën time të shikimit të gjërave, të jetës. Faqosja është shumë e rëndësishme, është ajo që të jep vetvetishmërinë e asaj që një gazetë dëshiron të shprehë. Mund ta krahasoj me skenën e një filmi apo të një «montazhi»”.
“Çfarë lexon në gazeta?” “Tashti, siç të thashë, është e lehtë: lexoj gjërat politike. Me gjithë këto që ndodhin: «tangentet», mafia, çfarë mendon se lexoj?”
“Po temat që i përkasin mjeshtërisë tënde?” “Po, u hedh një sy, por më është e vështirë të lexoj artikujt”.
“Pse gjithë ky zell politik? Në të shkuarën ishe e pari për të ironizuar mbi padijen tënde; tashti je më i përditësuar se unë, që punoj si gazetar… Të kujtohet ajo intervista argëtuese me atë kritikun kinematografik mbas daljes së filmit tënd «Yuppi Du»?”
“Po, më kujtohet. Qe një ngjarje me të vërtetë zbavitëse. Kritiku ishte Gianluigi Rondi, që mbas daljes së filmit donte të më intervistonte në Romë. Ndërkohë më quajti «mjeshtër» dhe mua m’u duk se po më vinte në lojë. «Më fal, pse më quajte “mjeshtër”, nuk është mirë të më thërrisje Adriano? Unë nuk jam “mjeshtër”». Ai u betua se ishte serioz dhe se e kishte çmuar lart filmin”.
“Nga ’87-ta kanë kaluar tashmë shtatë vjet. Nga lexues je bërë, në disa raste, vërtet kryeartikullshkrues; ti je kënaqur duke shkruar te “Stampa”, te “Corriere della Sera” dhe në gazeta të tjera. Në çastin e duhur ke shpikur edhe një mënyrë të re ndërlidhjeje: heshtjen, ndalën. Mund të shpjegoni më në fund, domethënien e heshtjeve te «Fantastico»?” “Kisha kuptuar se në ndërlidhjen moderne mungonte «poli» që do të drejtpeshonte fjalën. Nuk do të desha të prishja qetësinë e sistemeve të mëdha, por, p.sh. në rrymën elektrike ka dy pole, polin pozitiv e atë negativ. Në ndërlidhjen e sotme mungon pjesa negative: heshtja e ndala, elemente të domosdoshme për mendimin. Kush flet më shumë sot? Televizioni! Për t’iu bindur ligjeve të «business»-it transmeton një sasi të tillë fluksesh të dhënash, saqë nuk lë fare ndala për mendimin”. “Është për këtë arsye që tashti ty të ka shkrepur në kokë të bëhesh «pirat», të bësh ndërhyrje nëpër programet televizive?” “Le ta zemë se kjo është strategjia që vë në lëvizje «piratin»”.
“Mendon se do të ketë «TV pirate»?” “«Profesorët» kanë dhënë shenja pozitive lidhur me këtë. Dy seritë e Beppe Grillo-s tregojnë se është dëshira e ndryshimit. Duhet parë tashti nëse ndryshimi do të dojë të jetë plotësisht deri në atë pikë sa të më thërrasë mua”. “Kthehemi përsëri tek gazetat: Çfarë mendimi ke për shtypin italian?”
“Duke u nisur nga ajo pak që kam arritur të kuptoj, shtypi është pak skllav i një farë anësije. Unë mendoj që një gazetë duhet të jetë e paanëshme deri në pikën që, në rast se ti shkruan një artikull kundër botuesit të asaj gazeta, drejtori duhet të ta botojë”.
“Që nga të vjen kjo ndjesi anësije?” “Një herë më ka qëlluar të shkruaj një artikull për një të përditshme të rëndësishme kombëtare. Në të unë shtjelloja pikërisht temën e anësisë të asaj gazete. «Në qoftë se ju dëshironi të vërtetoni që unë e kam gabim, botoheni këtë artikull që kritikon botuesin tuaj», i thashë drejtorit. Ky artikull nuk është botuar kurrë. Emri i gazetës? Le ta hedhim pas shpine. Mua më interesonte të zbuloja parimin… E di kush është gjëja e shëmtuar e shtypit? Askush nuk ia del të zhdukë atë shkrimin e dyfishtë të mërzitshëm, që, në fund të fundit, ndihet, madje shihet, në të gjithë artikujt. Është sikur në çdo shërbim gazetaresk përdoren dy gjuhë, njëra për njerëzit e zakonshëm dhe tjetra për një rreth më të ngushtë. Flitet shumë për ndryshime, por, në qoftë se shtypi që është megafoni, nuk bën hapin e parë për ndryshim, çfarë do që të bëj unë?” “Do të mundje t’iu jepje një votë gazetave?” “Të pohoj që «jo!». Gazetat për mua janë një gazetë e vetme. Gjëja e parë: titujt janë të gjithë të njëjtë, të barabartë, por e keqja më e madhe është që nuk thonë të vërtetën, ose secila thotë të vërtetën sipas vetes”. “Mes gazetarëve të letrës së shkruar, është ndonjë që të tërheq, që të bën ta besosh?”
“Herë pas here lexoj disa analiza politike, që më bindin, por, megjithatë, në një rast tjetër, i njëjti autor është i ngushtë e i njëanshëm, sektar, është i pakuptueshëm”. “Po emrat e mëdhenj si Enzo Biagi e Giorgio Bocca?” “E mirë; Enzo Biagi më pëlqen mjaft… Edhe Montanelli. Shpesh mes rreshtave të artikujve të tyre gjendet një ironi e këndshme. Nga Bocca kam lexuar pak, e pohoj, me përjashtim të atyre që ka shkruajtur kundër meje”. “Çfarë ka shkruar?” “Që jam një «i pamend i talentuar»”. “Të ka bërë të zemërohesh?” “Jo nuk më ka zemëruar. Në kohët e «Fantastico»-s ishin të gjithë kundër meje. Në fund të fundit u argëtova duke lexuar artikujt e këtij lloji. Megjithatë, Giorgio Bocca-n e quaj një gazetar të madh. Më ka qëlluar të lexoj disa artikuj mbi mafian e mbi terrorizmin: Ishin të argumentuar aq mirë saqë më bëri të mendoj se ndoshta jam me të vërtetë një «i pamend i talentuar»” . “Të ka qëlluar të shkruash për gazeta të tjera, përveç «Corriere della Sera»-s dhe «La Stampa»-s?” “Artikullin e parë e kam shkruar për «Il Messaggero»-n. Një herë provova të botoja një artikull timin edhe tek «Republica». Telefonova në ndejën qëndrore, u paraqita dhe pyeta: «Çfarë të bëj, t’jua dërgoj?». «Ju doni që t’ua botojmë?», më pyeti bashkëfolësi. «Mos vallë po ua dërgoj për të bërë një kutizë?», iu përgjegja unë.
«Por, zoti Celentano; përpara duhet të shohim se për çfarë është fjala», më shpjeguan nga «Republica». «Jo; lëre fare», u përgjegja dhe nuk bëra më asgjë”. “Le të hidhemi te «ekrani i vogël». Atje ti i luan mirë telat dhe je edhe i ashpër në gjykime. Shumë kujtojnë polemikën tënde me RAI-n me rastin e vdekjes së Falcone-s. Çfarë kishte ndodhur?” “Historia lindi kështu: Atë natë unë isha vetëm në dhomën e gjumit. Isha shumë i lodhur. Qeshë ulur në divan dhe kisha ndezur televizorin. U sintonizova te TG 1, kur Bruno Vespa dha lajmin e plojës së Capaci-t dhe vdekjes së Falcone-s. Komenti i Vespa-s ishte shumë i fortë dhe edhe shumë i drejtë. Unë mbeta i pështjelluar nga ky lajm, mbeta pa fjalë, i shtangur nga habia. Si te gjithë italianët, m’u radhitën pyetje të ankthshme mbi fatin e Vendit tonë. Mbas dhjetë minutash tingëlloi «sigla» dhe filloi «Scommetiamo che» («Vemë bast që») me Frizzi-n. Unë nuk desha ta besoja. Po, si kështu?! Një tragjedi e tillë meritonte një lutje kombëtare dhe ndërprerjen e menjëherëshme të programeve! Çfarë po bënin ata kështu? Vazhdonin sikur nuk kishte ndodhur asgjë, vazhdonin me lodrat e tyre, bastet e tyre dhe të qeshurat?!… U tërbova nga zemërimi dhe shkruajta një artikull në «Stampa» kundër Pasquarelli-t duke theksuar që ai ia kishte dhënë goditjen e fundit vdekjeprurëse Falcone-s”. “Si e shpjegon një ngjarje të tillë? Çfarë tregon?” “Çfarë tregon? Që gjëja e vetme e rëndësishme nuk është jeta, por të hollat, fitimet, «sponsor»-ët (angl. në tekst; shqip: dalëzotët, mbrojtësit, organizatorët. Sh.p.). Pra, veprimi «sponsor» duhet të shkojë përpara. Atje janë në valle miliarda dhe nuk mund të ndalen nga një si Falcone-ja që dha jetën për luftën kundër mafia-s. Mbas një lajmi të tillë ishte e nevojshme t’u jepej kohë njerëzve për të menduar. Ti, zoti Pasquarelli, nuk mund të më rrëmbesh kohën që më duhet për të menduar. Përpara më transmeton një lajm tragjik, me një autorrugë që hidhet në erë bashkë me Falcone-n, me të shoqen e shoqëruesit dhe pastaj më bën të shoh «Scommettiamo che»-në?! Ky është një turp. Pasquarelli kishte për detyrë të ndalte transmetimin”. “Dëshiron të thuash se televizioni është më i turpshëm se letra e shkruar?” “Sigurisht, kështu është. Letra e shkruar është një shembëllim i palëvizshëm, ndërsa televizioni është një shembëllim në lëvizje dhe, për pasojë, fuqija përkatëse është shumë herë më e madhe”. “Shoh se kur flet për televizionin, ti nxehesh mjaft; mos vallë sepse për ty është mjeti më i dashur i ndërlidhjes? Në TV, nuk je thjesht një përfitues prej lajmeve, por ke qënë e je edhe sot një përdorues i shkathët i mjetit. Le të provojmë të bëjmë një paraqitje të gjërave që ty të pëlqejnë në televizion”. “Unë nuk i duroj gjërat e panevojshme, gjërat e kota. Të gjithë ata personazhe, që nga frika se mos nuk i pëlqejnë publikut marrin qëndrime të sheqerosura, thonë një thes me fjalë të tepërta, flasin pa kuptim, mua më japin mërzi, më bezdisin e më shqetësojnë”.
“Duhet të të pohoj që jam i pështjelluar. Nuk do ta kisha marë kurrë me mend se daja im Adriano do të shndërrohej në një lëvrues të zellit politik, në një të dhënë mbas politikës. Dukesh si një militant i ’68-ës: Në të përditëshmet lexon vetëm mbi politikën, në televizion sheh vetëm telelajmet dhe debatet politike. Që nga të vjen gjithë kjo prirje?” “Është e thjeshtë. Kur thoshin se isha një mospërfillës i politikës, ishin vetëm fjalë shterpë. Ndodhnin shkatërime të mëdha, por askush nuk thoshte asgjë. Sot, për fat, debatet kapen mbas asaj që ndodh në shoqëri. E gjithë kjo është shumë më tepër e pëlqyeshme; ka shumë më tepër shpirt luftarak se në sport”. “Çfarë është për ty televizioni?” “Proçesi Cusani. Po, e ke kuptuar mirë. Për mua televizioni i vërtetë është ai, janë pamjet që kalojnë dhe që të paraqesin heshtjet e Forlani-t, fjalët e Craxi-t, shprehjet e Antonio Di Pietro-s ose ato të Martelli-t, kur përballet me Carlo Sama-n. Kur Martelli kujton të gjitha veçoritë e vogla dhe Sama bën sikur nuk i kujton… kjo është pika më e lartë e televizionit. Meqë TV-ja hyn me mujshì në shtëpitë e njerëzve, është mirë që njerëzit të shohin këto gjëra. Janë pamje që iu përkasin. Sikur unë të bëhesha i pari i gjithë rrjetave televizive, nga Fininvest-i deri tek RAI, do të shpëtoja vetëm transmetimet televizive të drejtuara nga Santoro-ja, Gad Lerner-i, Costanzo-ja, Riotta, Ferrara,… , «Blob»-i dhe emisionet e telelajmeve. Nganjëherë, «Blob»-i bën bregëzime të nxituara, të papjekura e të rrezikshme, por mbetet përherë një transmetim i rëndësishëm”.
“Edhe emisionet televizive të lajmeve nuk janë të gjitha të barabarta”.
“Është e vërtetë. Midis tyre, unë pëlqej emisionin e telelajmeve të Mentana-s: E shoh të përqëndruar më tepër mbi gjërat dhe njoftues në kohën e duhur. Emisioni i lajme i Rai Uno-s, përkundrazi, është pak i zbutur, madje pak i zbehtë. Unë shoh më shumë Rai Tre-shin”.
“Po TG 4 i Emilio Fede-s?” “Nganjëherë shoh edhe këtë… Fede-ja më dëfren, ta jep lajmin në një mënyrë ndryshe nga të tjerët. Sipas meje, nganjëherë harron që po jep telelajme. Do të thosha megjithatë se, emisionet e telelajmeve më pëlqejnë gati të gjithë, pavarësisht nga përpunimet që mund të shihen vagëllimthi”. “Shoh se je bërë një ekspert i media-s. I kupton edhe «mesazhet transversale»?”
“Çfarë janë «mesazhet transversale»? “E dija se do të më përgjigjeshe në këtë mënyrë. «Mesazhet transversale» janë ato për të cilat flisje më parë, mesazhet e dyfishta, lajmet e synuara, të shifruara”. “Në rast se «mesazhet transversale» janë këto, atëherë duhet të them se telelajmet janë plot me mesazhe të tilla”. “Do të kesh lexuar që Cavaliere Silvio Berlusconi kishte vendosur t’i futej politikës. Çfarë mendon mbi polemikat që u ndezën mes Berlusconi-t dhe drejtorëve të «testate»-ve të ndryshme të grupit Fininvest? Mentana, për shembull, kërkoi mbrojtje tek botuesi, ndërsa Emilio Fede-ja u bashkua menjëherë dhe zbrazi kundër Montanelli-t. Si e sheh ti këtë?” “Be’, do të thosha se kërkesa e mbrojtjes e bërë nga Mentana është më tepër se e ligjëshme; siç është e ligjëshme dëshira e Berlusconi-t për t’iu futur politikës. Si zgjidhet? Berlusconi duhet t’iu sigurojë autonominë «testate»-ve të veta. Po të isha unë drejtori i një gazete të Berlusconi-t dhe të kuptoja se nuk do të mundja më t’iu bëja një shërbim njerëzve, do të ikja, siç bëri Montanelli; por, sigurisht, Mentana nuk mund të pengojë botuesin e tij t’i jepet politikës”.
“Po çfarë mendon ti për gjithë këtë histori berluskoniane?”
“E çfarë dëshiron që të mendoj! Sipas meje është shpejt për t’u shprehur. Në qoftë se Berlusconi hyn në politikë, sepse është në mirëbesim dhe beson t’i bëjë një shërbim Vendit, bën mirë që hyn. Po të mos jetë kështu, po të jetë se bën gjithë këtë për të mbrojtur interesat e veta, do të ishte i qortueshëm”. “Por ti e ke kuptuar ç’është «Forca Italia»?” “Po. Të gjithë ata, që do të votojnë për partinë e Berlusconi-t do të marin nga «Cavaliere»-ja një biletë dhuratë për të shkuar të shohin ndeshjen Inter-Milano… Apo jo?” “Le të qëndrojmë te Berlusconi. Më shpjego lidhjet që ke me të. Unë e di që, disa herë ju keni folur me njëri tjetrin, keni shkëmbyer mendime, ai të ka bërë propozime të shumta, por pengesa kryesore mbetej reklama?” “Kohë më parë, më tha: «Eja Adriano, bëjmë diçka së bashku». Unë nuk kam dashur kurrë të punoj me të për shkak të kundështimit ndaj reklamave. Nuk mund të bëhej asgjë, nuk mbështes bombardimin e tij me reklama. Kuptoj që reklamat duhen bërë, shpesh është burim financiar për programet, por gjithçka ka një masë. Sipas meje, ai shkon përtej masës. Një herë i bëra një propozim të pamend: «Po të duash që të vij për të punuar me ty, duhet që jo vetëm të mos japësh reklama gjatë serive të transmetimit tim, por nuk duhet të japësh as “spot”-e reklamash gjatë gjithë ditës». Ai, me ton ironik, m’u përgjegj: «Prit Adriano, mendo një çast»”.
“Pse je kaq kundër dhënies së reklamave?” “Thjesht, unë nuk e mbështes frekuencën me të cilën bëhen reklamat.Gjatë transmetimeve të Costanzo-s e të Ferrara-s, unë tërbohem shpesh; nuk është e mundur të dëgjosh çdo dhjetë minuta: «reklama», «këshilla për blerje»; të bën keq për shëndetin. Për mua është një pengesë e mirëfilltë. Sidoqoftë, nuk do të mundem të bëj kurrë atë që bën Funari, i cili thotë: «Pini kafe, hidhini sheqer, piqeni kokrat e kafesë, “ravioli”-t (një lloj byreçkash; sh.p.) duhet t’i gatuani në zjarr të ngadaltë, …»”. “Po dorëzania sipas mënyrës së Mike Bongiorno-s?” “Be’, është gati e njëjta gjë.. madje Funari shkon më tutje; për pak, gatuan byreçkat për gjithë publikun përpara ekranit të televizorit. Unë nuk mendoj se Funari i beson ato që thotë. Ai është i bindur se njerëzit nuk vënë re asgjë, por, në të vërtetë, njerëzit janë më pak budallenj sesa ata që dalin në skenë. Nëse do të më duhej të bëja një ligj, do t’i ndaloja të gjitha transmetimet e këtij lloji. Le të njehsojmë me fjalë: Ky program është paraqitur nga kafeja e këtij apo atij. Gjë tjetër është të jesh i pranishëm në skenën e lodhshme të një drejtuesi programi, që të këshillon ta pish kafenë dhe menjëherë më pas rreket të të bindë se është mirë të lexosh «Epoca»-n. Jo! Në këtë lojë, unë nuk marr pjesë. Italianët nuk janë të prapambetur, dinë çfarë të lexojnë dhe çfarë të konsumojnë. Unë besoj që, kur Funari propozon këto plane të para të brishta në lëndën e leximit të «Epoca»-s ose te kafèja Vergnano, arrihet pika më e ulët e televizionit. Është me të vërtetë për të ardhur keq. Sipas meje, Gianfranco Funari është një drejtues i mirë programesh dhe formula e tij televizive disa herë është ftuese”. “Ata mbajnë lart pohimin se, pa reklama nuk mund të përballohet kurrsesi konkurrenca me RAI-n dhe shpenzimet e nevojshme për t’u përfshirë në tregun e shfaqjes e njoftimeve apo lajmeve, me mjete teknike të përshtatshme”. “Sipas meje është një fishek. Sipërmarrësit, për të mbijetuar, janë të detyruar të japin reklama. Problemi, po e përsëris, është ai i frekuencës. Kjo mund të zgjidhet duke bërë të paguhen më shumë «spot»-et, në mënyrë që të mos ndryshojnë të ardhurat financiare dhe të mos rëndohen njerëzit. Një «spot» çdo njëzetepesë minuta (në vend të: çdo dymbëdhjetë minutave) do të ishte i pranueshëm; por nuk besoj se Berlusconi dëshiron, apo mundet, të heqë dorë nga ndërhyrjet e sotme të reklamadhënies. Kundër dëshirës së tij, unë jam i bindur se, televizioni i shitblerjes nuk duhet të ekzistojë në rast se dhënia e reklamave do të bëhet mesazhi kryesor dhe kultura, mbështetësja. Duhet të jetë pikërisht e kundërta. Kjo gjëja, televizioni, hyn në shtëpitë e njerëzve dhe ka detyrën e rëndësishme: Të japë, të përhapë kulturë, si nëpërmjet shfaqjeve ashtu edhe nëpërmjet njoftimeve, lajmeve”. “Ç’pronarë të tjerë të ndërlidhjes të ka qëlluar të njohësh?”
“Përveç Berlusconi-t, më duket, asnjë tjetër”. “Je i sigurt? Mua më kujtohet se, kohë më parë ke qënë ftuar nga «Shtëpia Agnelli»”. “Ah, po, ke të drejtë, por nuk folëm për gazetat. Unë iu propozova të bënim një film, «Candido»-n («I dlirë») që tregonte historinë e një përplasjeje midis një sipërmarrësi dhe një punëtori komunist. Të dy, në një farë kohe, pësojnë një aksident vdekjeprurës dhe takohen në parajsë. «Një histori interesante», më tha avokat Agnelli. Iu propozova të financonin filmin, por pastaj nuk u bë asgjë”.
“Cila është, sipas mendimit tënd, ndryshimi midis dy burrave: Berlusconi e Agnelli?” “Janë dy personazhe të rëndësishëm e tërheqës. Mjerisht, kur bëhen pronarë marrin gjithmonë dhe vetëm tonin e pronarit. Dallimet zbehen. Kur flet me ta të japin ndjesinë se kanë pak kohë për të humbur; e para gjë që të bëjnë të kuptosh është që koha është flori”. “Dëgjo, Adriano, më thuaj haptas një gjë: Ndiheshe më mirë kur ishe vërtet «mbreti i të paditurve»?” “Ka ndryshuar loja. Përpara ishin miqtë, kohët e takimeve; tashti janë takimet e përditëshme me «kutinë e zezë», është loja e njoftimeve. Një herë e një kohë gjendesha në bar, bëja ndonjë ndeshje me letra, shkoja në kinema dhe shpesh qeshja e lozja me gjëra shumë më pak serioze… Luanim me padijen tonë; gazetat ishin gjëra për të mëdhenjtë, ishin për ata që kishin vendosur të mos qeshnin më. Mua më pëlqente të isha plotësisht i paditur. Tashti, ndoshta, jam më pak i paditur, por kam edhe më pak raste për të qeshur”.
“Po më thua që njoftimet të mërzisin, të zymtojnë”. “Eh, po! Më mërzisin mjaft”.