Ymer Çiraku: Gjuha që lind art të pavdekshëm
85-vjetori i lindjes së Ismail Kadaresë
Në librin Ftesë në studio (1990) të Ismail Kadaresë, është edhe një nga poezitë, e titulluar: Koha e pamjaftueshme. Këtu pasqyrohen të nënkuptuara pengjet e shkrimtarit në betejat e tij të pandalura me sfidat e letërsisë, për t’u hirësuar prej saj e për t’u e ngjitur në shkallaret e larta të saj. Në fakt, koha tregoi se prej Kadaresë, janë të fituara të gjitha këto beteja dhe për më tepër, të fituara aq suksesshëm, si rrallë kush te tjetër shkrimtar. Dhe janë fituar në të tëra gjinitë ku ai lëvroi e botoi, në një hark kohe më shumë se gjysëm shekullore.
E pamjaftueshme, apo e pamundur, ndofta mbetet pikërisht ajo, se sa kemi mundur ne, si lexues e studiues – t`i jemi qasur interpretimit dhe vlerësimit të kësaj vepre, e plazmuar artistikisht si një univers tejet origjinal e kompleks, me shumë shtresa e domethënie të rrafshit stilistik, estetik, filozofik, historik, kulturologjik, etnopsikologjik… Kadare është shkrimtari i prezantuar përpara lexuesit, qysh në fillimet e krijimtarisë letrare, me vokacionin/ligjërimin e dukshëm modern dhe ndërkaq, të lidhur fort për nga niveli i saj – me traditat më elitare të letërsisë botërore. Në krijimtarinë e tij, ai ka dëshmuar se arrin të zotërojë një laborator krijues tejet të sofistikuar, duke përcjellë nëpër veprat e shumta, në prozë e në poezi, afreske të gjalla e unikale prej realitetesh të afërta dhe ato më të largëtat – nëpër rrjedhat e historisë.
Në veprat e tij, e sidomos ato në prozë dhe eseistikë, I. K. është prezantuar si një eksplorator i thelbeve egzistenciale të individit e të nacionit, në rrafsh vertikal e horizontal, me përsiatje dhe makro e mikrostrukturime stilistike befasuese. Prania e veprës së tij në sistemin e letërsisë shqipe, ka qënë doemos një pikë e fortë referimi dhe një faktor ekuilibri në planin estetik, që kjo letërsi të mos atrofizohej e të mos degradonte përfundimisht – në rrethanat e sistemit totalitar. Pra, vepra e tij ishte një letërsi normale (do të thotë se përcillej si model letrarësie), në rrethanat anormale të asaj kohe, po të perifrazonim një pikëpamje të shprehur nga vet Kadareja.
Të gjitha këto risi potente artistike që ka përcjellë vepra e tij, e bënë atë prej kohësh, një idhull të autoritetshëm nëpër gjeneratat e krijuesve, tek arti i të cilit, mbeteshin të bjerrura e të sfiduara muret e filozofisë dogmatike të izolatrisë (mbylljes, izolimit) dhe ku ishin hedhur urat e komunikimit me letërsitë e mëdha të traditës shqiptare e asaj botërore. Studime të shumta, që i janë bërë (e do të vazhdojnë t`i bëhen) kësaj vepre nga studiues të kualifikuar, vendas e sidomos të huaj, kanë patur rastin që të vrejnë te kjo vepër shenja epizmi homerik, po kështu surealizmi, egzistencializmi, psikanalize – të niveleve të larta. Këto tipare arti elitar, rezultojnë të jenë tretur në mënyrë origjinale dhe duke u dhënë prestigj të lartë veprave Kadarejane, aq sa janë hedhur paralele për nga niveli i tyre – me vepra të autorëve të formatit botëror si: Kafka, Shekspir, Kamy, Dostojevski… “Kadareja na i kaloi të gjithëve”, do të shprehej D. Agolli, në një nga takimet me mikun e tij të letrave e të jetës, takim i fiksuar ky në një kronikë televizive, pikërisht atë kohë kur I. K. kthehej për herë të parë nga Parisi, ku ishte vendosur pas largimit të tij nga Shqipëria.
Te shkrimtari Ismail Kadare, shquajnë talenti i rrallë/epërm artistik dhe formati i intelektualit vizionar, të cilat, Zoti ia dha me bujari të pazakontë. Prandaj, mund të kujtohet me këtë rast, një mendim i shprehur vite më parë prej një studiuesi të njohur se, kultura shqiptare ishte përgatitur një shekull për ta fituar këtë personalitet të madh letrar (e përtej letrar). Një personalitet i të tilla përmasave ky, që tashmë i ka kapërxyer prej kohësh kufijtë nacional, duke hyrë denjësisht në metropolin e letërsisë botërore, për të derdhur atje një art e vlerë të shtuar, pikërisht përmes shqipes. E cila, siç e ndeshim të sublimuar në një nga poezitë e vet Kadaresë, është pikërisht:
Kjo gjuhë martire,/ Lehonë e përjetshme,/ Që lindi mes dhembjesh/ Art të pavdekshëm.(“Gjuha shqipe”)
I tillë është edhe vet arti letrar, të cilin e blatoi aq mjeshtërisht prej shqipes, shkrimtari tashmë me njohje të përbotshme Ismail Kadare:
Art i Pavdekshëm.
28 janar 2021.