Fran Gjoka: Përjetime rreth librit ‘Përbindëshat e Otrantos’ të shkrimtarit Viron Kona

             

   

Sapo ka dalë libri më i ri i shkrimtarit të njohur Viron Kona, i titulluar “Përbindëshat e Otrantos”, një novelë, e cila qysh në kopertinë dhe në titull, të bën kureshtar dhe të nxitë t`ia nisësh menjëherë leximit. Kështu më ndodhi dhe mua. Nisa ta lexojë librin me kureshtje, nga faqja në faqe. E, siç ndodh me një libër të mirë, dëshira të mban të mbërthyer për të mësuar sa më shumë për subjektin, fatin e personazheve, bukuritë dhe befasinë e gjetjeve dhe shprehjeve artistike,  i shoqëruar çdo çast me ndjenjat të thella emocionale. Me “Përbindëshat e Otrantos” po më ndodhte si me një ëndërr të keqe, që, edhe doja ta largoja nga vetja, sepse ishte shumë dramatike dhe e dhimbshme,  por njëherazi, edhe nuk shkëputesha dot pa mësuar deri në fund sesi do të shkonte më tej fati atyre njerëzve që kishin hipur në atë skaf lundrues për të shkuar në Itali, ku mendonin se do të gjenin parajsën….

Kur lexon një libër artistik, të duket sikur autori e ka gjithnjë mundësinë që t`i shkruaj episodet dhe ngjarjet me fund të pëlqyeshëm, të lumtur, por mendoj se nuk është kështu. Autori, sipas mendimit tim, ecën në rrjedhën e ngjarjeve mbështetur në përfytyrimin e tij artistik dhe nuk mund t`u shmanget dot rrjedhës dhe përfundimit të tyre, pavarësisht sesi është ai, i gëzuar apo i hidhur. Është jeta me realitetet e saj që ia imponojnë shkrimtarit  zgjidhjet. Ai, kur përshkruan një lundrim në oqean, nuk mund të shkruaj se gjithçka do të shkojë siç shpreson e dëshiron ai, sepse, oqeani ka “huqet” e tij, edhe dallgë e cuname, edhe erëra dhe stuhi, por edhe defekte të mundshme të anijes apo të mjetit lundrues. Jeta dhe historia na kanë treguar për plotë raste të tilla. Ndërkaq, siç e dimë, është njeriu që bënë, edhe të mirën, edhe të ligën, ndaj shkrimtari, në këtë kontekst, nuk mund të nxjerrë zemërdhembshur një pirat detesh. Piratët e deteve janë piratë me tërë përfytyrimin që ne kemi për ata soj njerëzish. Ata, në tërësinë e tyre pasqyrojnë ligësi, dhunë, vjedhje, shkatërrim, pangopshmëri shtazarake dhe krime të përbindëshme. Kështu, shkrimari nuk mundet të abstragojë nga realitetet dhe personazhet kriminelë, ai nuk mund t`u  largohet rrjedhave reale dhe objektive të episodeve apo ngjarjeve, ai “vozit” në ato rrjedha pa e frenuar imagjinatën dhe përfytyrimin artistik, dhe, me talentin e  tij i bënë ato çfarë ai shkruan reale dhe të besueshme, por edhe tërheqëse me bukuri artistike, qoft edhe tronditëse, ndërkohë që ai jep njëherazi edhe mesazhe të vlefshme për lexuesin, duke shprehur artistkisht qëndrimin e tij për ngjarjet apo tipat dhe karakteret që përshkruan. Kështu që, edhe unë si lexues, doja apo s`doja, ndiqja përmbajtjen dhe rrjedhën artistike të  librit të Z. Kona, ashtu dhe fatin e personazheve të tij, pavarësisht se, nga faqja në faqe më shtonin ankthin, dëshpërimin dhe një gjendje të rëndë shpirtërore dhe emocionale. Duket se edhe shprehja franceze “C`est la vie!”, nuk është vetëm qejf e muzikë, si te kënga franceze,  por jeta i ka dhe i përfshin të gjitha, ashtu siç jeta është dhe siç vjen, me të mirat dhe me të ligat e saj, e ku njeriu, më shumë është rob i jetës, sesa lider i saj. Ai udhëheq vetveten, por dallgëve të jetës mund t`i shmanget, ai edhe do të përplaset, edhe do përpiqet t`i përballojë dhe t`i kalojë ato, ndryshe s`mund të jetojë dhe të mbijetojë.

E, pikërisht, drejtuesit e atij skafi klandestin – piratesk, kishin marrë përsipër të çanin Otranton përkudrejt fitimeve të majme, duke u treguar vazhdimisht të pangopur dhe duke i konsideruar udhëtarët e tyre të mjerë si një plaçkë apo mall tregu. Ata ishin dhe janë si ujku që kërkon mjegullën dhe, në Shqipëri, veçanërisht në vitet 1990 – 2000, atë mjegull e kishin me bollëk, ata mund të tregonin fare hapur grykësinë e ujkut dhe të çakallit. Ujqërit janë ujqër, çakejt janë çakej, piratët janë piratë, e kanë të shkruar në ballë dhe në veprimet e tyre mashtrimin dhe zhvatjen, mashtrimi dhe ligësia janë të shkrirë në tërë karakterin e  tyre, pavarësisht pamjeve dhe fjalëve që mund të thonë. Siç mund të kuptohet, shkrimtari nuk mund të bëj dot zgjidhje të pëlqyera, që janë larg të vërtetave të dhimshme, aq më tepër kur bëhet fjalë për ikjet në mënyrë klandestine, siç kanë ikur në këto dy-tri dekada shqiptarët, thuajse gjithnjë “nga sytë këmbët”. Jeta e tyre, ikjet e tyre në mënyrë klandestine në shtetet fqinjë, nga malet, nga detet, brenda frigoriferëve, etj., janë bërë dhe bëhen vetëm për të kërkuar një jetë më të qetë, për të mbijetuar apo për të siguruar jetën e  fëmijëve dhe të ardhmen e tyre. Realitetet dhe jeta që ne shqiptarët kemi përjetuar, në ka shkuar shpesh herë keq e më keq, jeta ka kaluar përmes dramave dhe tragjedive, ashtu siç ndodhi gjatë vitit 1997, vit, të cilin duam ta harrojmë por nuk e harrojmë dot, sepse, sa herë përmenden krimet dhe armët, ajo atmosferë na shfaqet përpara syve, duam apo nuk duam. Janë realitetet e  egra që i detyrojnë shqiptarët të marrin arratinë, ashtu si delet që u vërsulet ujku, iknin ku të mundin duke iu larguar pa dëshirë atdheut të tyre, vendlindjes ku kanë prindërit, historinë, kujtimet, pronat… Ata marrin me vete kujtimet, mallin për të dashurit, historinë e kombit dhe, veçse ikin e ikin papushim. Vektori i tyre është vetëm ikja… Ndërkaq, subjekti dhe rrjedhja e ngjarjeve të librit të Viron Konës, nuk më linte ta ndërprisja dhe të meditoja më shumë, sepse ai më tërhiqte si filli i Ariadnës. Në skafin që ishte mbushur plot e përplotë me klandestinë dhe ishte gati të nisej, kapiteni dhe ndihmësi i tij po bisedonin për vajtjen dhe kthimin me atë skaf në Itali, madje, me nepsin për të fituar sa më shumë, ata po planifikonin të bënin jo një, por dy rrugë vajtje kthim, se edhe fitimi sigurisht që do të ishte shumë herë më i madh. Teksa ata bëjnë llogaritë e fitimeve, lexuesi mëson se në atë skaf kanë hipur shtrënguar njëri pas tjetrit një grup njerëzish, krejt  të panjohur me njëri –tjetrin, që ishin grumbulluar aty buzë detit, mes  erësirës së thellë, me të vetmin qëllim që të iknin si mërgimtarë në Itali… Atë natë, ata klandestinë u kishin besuar jetën dhe ëndrrat e tyre dy aventurierëve, teksa i shihnin me druajtej dhe gjithë frikë, edhe kapitenin mjekrosh, edhe ndihmësin e tij, një shkurtabiq hundështypur, që komunikonin me zëra të egër e kërcënues, me fjalorin dhe gjuhën e  tyre:

– Ka ndonjë nga këta që s’i ka paguar të gjitha paratë?-pyeti kapiteni.

– Të gjithë  paguan aq sa u kërkuam, deri në qindarkën e fundit.

– E dëgjove në radio parashikimin e motit? – vijoi ta pyeste kapiteni.

– Jo, nuk e dëgjova, por duket që do të jetë kohë e mirë. Pulëbardhat fluturojnë të qeta, ndërsa delfinët…

       – Idiot! – i gërthiti kapiteni i zemëruar, – Ne s’do të shkojmë në Gjolin e Nartës  për ngjala, por do të çajmë mespërmes Otranton.

Ndërsa bisedonte me ndihmësin, kapiteni hidhte ca vështrime të ndezura te vajza e fejuar, bukuria e së cilës provokonte lakmi spontane. Fytyra e tij e zgjatur te turinjtë, sytë ngulmues e të lëngëzuar dhe vetullat në ngjyrën e kuqërremtë të karkalecave të detit, e frikësonin vajzën dhe ajo ngjishej më shumë pas të dashurit të saj…

Pas prezantimi me skafistët, me ata që do t`i çonin në Itali kundrejt fitimeve të majme, shkrimtari, përshkruan nisjen e skafit nëpër det, duke çarë dallgët dhe duke përshkruar mjedisin që ata i rrethonte, erësirën, situatën dramatike dhe të pasigurt ku ndodheshin asaj nate ndjellakeqe. Kështu, novela nis dhe zhvillohet në mënyrë intriguese. Lexuesi dridhet nga zemërimi, kur lexon se ata aventurierë, i trajtonin këta njerëz qyqarë, të mjerë  dhe të frikësuar, si ata tregtarët që kanë rënë në mall të mirë dhe bëjnë llogari fitimet që do të nxjerrin. Por, edhe para skafistëve piratë shfaqen pengesa dhe kurthe, ata druajnë nga anijet  e rojes bregdetare, të cilat i pengojnë dhe nuk i lejojnë të kalojnë Gjirin e Vlorës dhe të futen në Otranto, ku është destinacioni i skafit të tyre lundrues. Me stil të zhdërvjelltë dhe origjinalitet, shkrimtari Kona e “mbërthen” fort lexuesin në dramën që rrëfen dhe, si pasojë lexuesi ndjek me dhembje dhe frikë në zemër fatin e atyre të mjerëve, që, atë natë u ishte mbushur mendja të nisnin një rrugëtim-aventurë drejt Italisë. Sigurisht që nuk e dinin përfundimin, s`dinin ku po i çonin, në parajsë, apo në ferr? Ishte deti dëshmitarë, por një dëshmitar i heshtur…

Nisja dukej aventureske, por herë-herë ajo duke edhe e mbarë, por, sado trima dhe  besimplotë që ata të tregoheshin, ishte vet mjedisi ku ndodheshin, ishte ajo errësirë e thellë, ishin ata dy skafistë, kapiteni dhe ndihmësi, që pak ngjasonin me njerëzit e vërtetë, sepse me çdo fjalë e veprim ata veçse përhapnin frikë e tmerr te “kilentët” e tyre. Aq më tepër që, ai skaf i tyre, i thjeshtë dhe sportiv,  shërbente për shëtitje brigjeve të detit, kurse në atë lundrim që ata kishin nisur ai mund të ishte veçse një lëvozhgë mbi ujë. Ndërkaq, atyre u shtinin tmerr dhe frikë format e brigjeve të herrëta e shëkmbore, që në erësirë merrnin forma dhe trajta figurash mitike, por edhe si gojë përbindëshash. Po ashtu, edhe gjijtë e Karaburunit, që shfaqeshin plotë shkrepa, shpellat, që nxinin herë diku afër dhe herë më larg përgjatë gadishullit, i cili dukej më i zi se nata, ndaj, jo rastësisht, siç shkruan autori, ai jo më kot mban atë emër, Karaburun, që në gjuhën turke përkthehet “hundë e zezë”.  Dhe, vërtetë, ato çaste, për klandestinët ai  ishte vetëm i zi, sterrë i zi…

Shkrimtari, vijon:

Papritmas, një sirenë e mprehtë dhe e zgjatur, e shoqëruar me një lumë të  shndritshëm drite verbuese sikur çau qiellin dhe perden e natës.

Klandestinët shtangën.

– Është anija e patrullimit. Fike fenerin! – i bërtiti kapiteni ndihmësit.

Pa e humbur toruan, ai e ktheu skafin djathtas në mënyrë të rrufeshme dhe ndërroi kursin e lundrimit. Që të mos binin në ujë, klandestinët u kapën me thonj pas njëri-tjetrit. Skafi nisi të bëjë një hark  të madh për t`iu larguar sa më shumë anijes luftarake, që i ishte vënë pas…

Plot frikë dhe ankth, ata ndiqnin me sy trembur drejtuesit  e skafit, të cilët përballë anijes patrulluese që i ndiqte dukej sikur luanin me fatin, ata dukeshin se ishin vet djalli. Dhe, çuditërisht, ata e kishin për nder kur dikush i quante  “djall”…Siç shkruan autori, në mjediset e klandestinëve, tregoheshin ngjarje që të ngjethnin mishtë kur i dëgjoje: ndodhte që kapiteni i skafit, kur shihte se anija luftarake e patrullimit që e ndiqte, do ta kapte nga çasti në çast, duke mos parë asnjë mundësi tjetër shpëtimi, papritmas, kthehej mbrapsht, merrte hov dhe, duke i lemerisur e tmerruar klandestinët që kishte në bord, i vërsulej drejt për drejt, me shpejtësi të llahtarshme anijes luftarake si të donte të sfidonte vdekjen: “Ose më hap rrugë dhe mos më pengo të shkoj për ku jam nisur, ose përndryshe prano sfidën time. Unë s’kam rrugë tjetër. Kjo është puna dhe jeta ime. Ky është fati dhe Zoti im, dhe unë, i bindem vetëm atij!”. Por drejtuesit e anijes luftarake shihnin se përpara kishin djallin dhe, djallit, duhet t`i shmangeshin, më mirë të mos ngatërroheshin me të.  Me këtë logjikë, anija luftarake, i shmangej përplasjes me atë djall – përbindësh, që s’donte t`ia dinte për asgjë në botë. Pas kësaj, tek e shikonte veten të lirë dhe të pakërcënuar më, përbindëshi ulte krifën, hapte krahët dhe, duke u shndërruar në “pulëbardhë” elegante, vazhdonte i patrazuar lundrimin…

Dhe në vazhdim:

-Tani hymë në ujërat neutrale! – u dëgjua zëri i kapitenit, i cili duke shtuar në maksimum shpejtësinë e lundrimit, thirri me të gjithë forcën e zërit: – E gjithë Otrantoja është e imja. Unë jam zot i saj!

E, atëherë, ata sa nuk u hodhën përpjetë nga gëzimi, ëndrrat e tyre po merrnin jetë…Ja, ai djaloshi, Tiku, po e përfytyronte të bukur vazhdimin e jetës. Do të shkonte në Itali, do të punonte dhe, kur e dashura e tij të mbaronte universitetin, ai do të ishte një mbështetje për të vijuar jetën të dy, të lumtur…Ndiheshin të gëzuara sa s`thuhej dy vajzat e vogla, që mbante në krahë babai i tyre, i cili po u thoshte se, ja, së shpejti ato do të hidheshin në krahët e mamit të tyre të dashur që i priste diku në brigjet e Italisë. Po shprehnin një gëzim të përmbajtur dy pleqtë e urtë, që po shkonin te djali i tyre të cilin nuk e kishin parë prej disa vjetësh. Po gëzonin, kurdët dhe kinezët, se, më në fund po shkonin në një shtet perëndimorë dhe këtej e tutje filli i jetës së tyre do t`u shkonte mbarë. Po gëzonte fëmija i vogël, lypësi, i cili kishte hipur fshehurazi në skaf dhe, në ato çaste, duke përfituar nga gëzimi i klandestinëve, ai po niste që aty në skaf zanatin e lypësit…Ndiheshin të lumtur çifti, vajza dhe djali, që qëndronin gjatë gjithë kohës, gati si një trup i vetëm, duke përfytyruar të ardhmen dhe jetën në një familje të ngrohtë. Po gëzonte edhe prostituta, e cila po shpaloste planet e saj, duke përmendur sheshe dhe rrugë të  herrëta të Italisë. E, pra, thoshë Tiku me vete, ”Djalli nuk është kaq i zi sa ç`e bëjnë!”…Ja, pas rreth gjysmë ore, ky skaf pulëbardhë do të kapte finishin dhe në horizont do të shfaqej fari i Otrantos…

Por, përse skafi po e ulte shpejtësinë dhe sikur po rëndohej?! Tiku, kthehu vështrimin nga kapiteni dhe, i shkoi një e rrëqethur që ia bëri lëkurën akull! Ai njeri, që  deri në ato çaste i ishte dukur i pamposhtur, gati si heronjtë mitologjikë, tani sepse po ndihej i shqetësuar. Fytyra i kishte ndërruar shprehje dhe s’po dukej më i sigurt si më parë.  Ç`po ndodhte?! Kjo pyetje, tani po bëhej nga të gjithë klandestinët. Ata ndiqnin me ankth e zemërngrirë çdo fjalë, gjest e veprim të drejtuesve të skafit. Kapitenin s’po e mbante vendi. Ia lë timonin ndihmësit duke hungëruar e sharë, herë nëpër dhëmbë e herë me zë të lartë.

–Fenerin! – thirri ai dhe u përkul të shihte diçka në pjesën e skafit të zhytur në ujë.

-Fik motorët! – urdhëroi. Urdhri u zbatua. Motorët u fikën dhe pas pak çastesh skafi ndaloi.

Një heshtje e rëndë u nder në errësirën e thellë. Qe një heshtje e frikshme, kur mendja të vete në të liga, kur përfytyrimet janë ndjellakeqe, ogurzeza dhe njeriu e sheh veten si një krijesë tepër të dobët e të pambrojtur.

Dhe, të gjithë ata të gjorë, i përfshiu një drithërimë tmerri, kur dëgjuan zërin e ngjirur të kapitenit:

-Skafi po fut ujë! – tha duke mos mundur të fshehë dot mynxyrën që po ndodhte…

…Një heshtje sublime, e shoqëruar me drithërima, përshkoi të gjithë klandestinët. Ata njerëz të pafat e ndjenin thellë se tashmë ishin pa asnjë rrugëdalje dhe, përmes një bese të pashpallur, vendosën t’i nënshtroheshin në heshtje fatit të tyre të hidhur. Edhe shpresa që vdes e fundit, tani nuk ekzistonte më. Kurse Hëna? Ajo dukej si e lodhur nga shoqërimi i tyre dhe tashmë edhe ajo po hiqte dorë përfundimisht dhe po zhytej në erësirën e thellë të reve si për të fjetur gjumë. Asnjë nuk fliste. Vetëm dy vajzat e vogla, që burri trupimët mbante në gji, diç i thoshin të atit, ndoshta i kujtonin mamin e tyre të dashur, që i priste e përmalluar në bregun tjetër. Ai s`bënte gjë tjetër vetëm i përqafonte fort-fort, i ngrinte sa mundte mbi kokën e tij, sa më lart sipërfaqes së ujit dhe dridhej i tëri. Ato ishin dy qenie njerëzore krejtësisht të pafajshme, që s’kuptonin asgjë përse ndodheshin në atë skaf në mes të ujit dhe se për  ku po shkonin…

Autori duke shprehur një gjendje të fortë emocionale, krijon për lexuesin një atmosferë krejt tjetër, duke përshkruar me nota të dhimbshme skafin që po shkonte në fund të detit, duke marrë me vete të gjithë ata njerëz të mjerë e të pafajshëm…

Në mbyllje të këtij artikulli them se dëshmitarë për sa ka ndodhur në udhëkalimet e refugjatëve shqiptarë për në Itali, janë era dhe shkumëzimet e detit të trazuar, që akuzojnë pareshtur dhe ngrejnë piskamën e dhembjes drithëruese në kupë të qiellit. Do të jetë koha, ajo që do t`i zbulojë të vërtetat lakuriq dhe do të bëj ndëshkimin. Mbase, mjaft prejtë vërtetave do t`i shndërrojë në mite e legjenda për të evokuar një të kaluar më shumë se tragjike. Një mit i ri, një mit ende pa emër, ndodhta po lindte nga akti i dy pleqve të mirë e të urtë që u hodhën në ujë për të lehtësuar peshën e skafit që po mbytej, për t`u zgjatur sado pak shpresën bashkudhëtarëve fatkeq. Sakrificën ata  e besonin si të vetmin mjet për të treguar se në kohën e zhvatjes, të pangopshmërisë shtazarake dhe të shqyerjes, pulson edhe diçka njerëzore. Me siguri atë sakrificë nuk e kuptuan të gjithë. Kapitenit të skafit dhe ndihmësit të tij, ndoshta as që u shkoi mendja  dhe natyrisht, mendja s`do t`u shkonte edhe shumë të tjerëve kur të lexonin në gazetë një lajm tashmë fare të zakonshëm për mbytjen e një skafi dhe “disa njerëzve’. Të vetmin që do ta shfrytëzonin këtë lajm, do të ishin politikanët. Ata, duke ia hedhur fajin njëri-tjetrit, mbase do t`u vinte “mirë” që u erdhi në dorë një fakt i hidhur për të manipuluar ata njerëz që kanë ende qejf të manipulohen.