Adelina Xhaferi: LETËRSIA DHE KANUNI
Sa herë që dëgjojmë termin letërsi, në mendjen tonë menjëherë vjen ideja për një botë të madhe e të larmishme brenda së cilës ekzistojnë fjalë të bukura dhe kuptimplote. Brenda saj e kemi të njohur se jetojnë fjalë që mund ta ndryshojnë jetën tonë vetëm duke i bërë ato pjesë të një përditshmërie, të cilën duam ta shohim të lulëzuar e të shndritshme.
Letërsia është pjesë e pandashme e kombit, jo vetëm tonit, por edhe e kombeve tjera, ngase ajo në asnjë mënyrë nuk mund t’u ikë temave dhe motiveve, të cilat lidhen me çështjet themelore e të njëpasnjëshme të tij. Si një art më vete, ajo ka fuqinë që çdo gjë ta paraqesë në mënyrë artistike, edhe atëherë kur gjësë më të thjeshtë t’ia veshë petkun e artë, ta bëjë tërheqëse për lexuesin, ose edhe model, te i cili do të mbështeten shkrimet e mëvonshme.
Kur flasim dhe me bindje të plotë e themi këtë gjë, menjëherë e kujtojmë letërsinë antike të huaj, ose atë të hershmen shqipe, të cilat me përzgjedhje të mirë të fjalëve kanë trajtuar çështje të shumta shoqërore, ose ato që lidheshin me individin në veçanti. Pra, çdo gjë që njeriun e shqetësonte dhe ishte çështje që kishte të bënte me kombin në tërësi, letërsia ua bënte të afërt edhe të tjerëve, ngase fuqia e saj është e paimagjinueshme për mendjen dhe botën njerëzore.
Kombet e ndryshme kanë rregulla, të cilave u prehen në mënyrë paqësore dhe të njëjtat i paraqesin edhe para të tjerëve, me mendimin se janë të mira dhe të nevojshme, dhe rrallëherë të paraqitura nga njerëzit që dilnin kundër të njëjtave, kërkonin t’i shembnin dhe ta informonin botën në tërësi se ato duhet të ndryshohen e të mos përsëriten nga të tjerët që do të vinin pas, e që dashur pa dashur do të ishin pjesë e tyre. Edhe letërsia jonë në të shumtën e rasteve merr motive dhe tema nga kombi, duke e bërë atë pjesë të pandarë të vetes. Ajo shpesh, para nesh si lexues na tregon edhe ligje të ndryshme, të cilat ne i kemi të trashëguara brez pas brezi, pa të cilat dikur e kemi pasur të pamundur të jetonim e të mbijetonim, si në kohën e sundimit të armiqve, ashtu edhe sot, nga të cilat e kemi të vështirë të shkëputemi, sepse ato janë pjesë jona e pandarë, me të cilat vazhdojmë të ushqehemi e ta rrisim veten tonë.
Të kesh përpara ligjet kanunore, të cilat në çdo kohë të mbajnë pezull dhe nuk të lënë të lëvizësh, do të thotë të jesh brenda një bote, fjalët e së cilës i thotë dikush tjetër, urdhëron që të njëjtat të respektohen dhe qoftë edhe për kundërshtime të vogla të mos dëgjohet zëri brenda katër mureve të dhomës. Ashtu siç ndodh me njeriun në përditshmërinë reale, i cili është i detyruar të respektojë disa norma dhe asnjëherë të mos dalë kundër tyre, njëjtë ndodh edhe me letërsinë, e cila ndonëse nga të gjithë merret si art që pasqyron të bukurën dhe botën e brendshme të njeriut, disa herë është e detyruar që në brendi të vetes të ngërthejë edhe elemente negative e të padëshirueshme nga të tjerët. Kjo që themi më së miri shihet në ato vepra letrare, të cilat motiv tematik letrar kanë një normë të caktuar kanunore, e cila jo vetëm që personazhin e mban brenda kornizave të caktuara, por njëjtë vepron edhe me veprën në tërësi, e cila fund e krye detyrohet t’i përshtatet kanunit.
Kur flasim për kanunin gjithmonë kemi parasysh norma të caktuara shoqërore, të cilave shoqëria ka qenë e detyruar t’u përmbahet dhe të njëjtat t’i vinte në vesh të tjetrit, kur ai të harronte ose të mundohej t’u ikte. Fryma e kanunit në letërsinë shqipe më së miri ndihet në ato pjesë vepre, në të cilat ne mësojmë për lirinë e kufizuar të tjetrit, ose në të shumtën e herës për trajtimin e femrës në jetën shoqërore, familjare dhe bashkëshortore, zëri i së cilës edhe kur fliste me veten ishte i heshtur, ngase ashtu e kishte mësuar jeta, koha dhe paraardhësja e saj me të njëjtin fat.
Vepra që më së miri e jep ndikimin e kanunit në letërsi është romani “Prilli i thyer” i Ismail Kadaresë, shkrimtarit modern të letërsisë shqipe, i njohur në mbarë botën. Ai, që në faqen e parë na fut brenda një bote të largët e të panjohur për ne, por të përjetuar nga të parët tanë. Përveç kësaj, edhe vepra të tjera kanë elemente kanunore, por nuk përfshihen nga to në të gjitha anët.
Ngado që ta marrim, shohim se letërsia në disa hapa është e kushtëzuar të ecë bashkë me kanunin, të marrë nga ai elemente të caktuara, të brumoset bashkë me të dhe para lexuesit të dalë e plotë, ndonëse jo nga të gjithë do të marrë pozitiven në fjalë dhe të qeshurën në fytyrë.
Fuqia e kanunit nuk ndihet vetëm brenda kornizave, në të cilat do të duhet të lëvizë personazhi. Ajo shpeshherë del edhe në rastet/elementet tjera përbërëse të veprës, të cilat autori/shkrimtari i ka të detyrueshme t’i respektojë dhe të njëjtat t’i paraqesë me frymë pozitive para lexuesit. Por sa kjo arrihet, është çështje tjetër. Për ne është e mjaftueshme të themi që, letërsia si art është e arrirë përkrah arteve tjera, ndonëse edhe me to huazon ose jep motive të ndryshme, qofshin ato kanunore, ose të një lirie ndryshe nga realja./portalb.mk