Përrallat arvanitase përbëjnë një pjesë të rëndësishme të thesarit të madh gjuhësor që ka mbijetuar falë dorëshkrimeve të shumta të intelektualëve arvanitas.

Në disa raste, dorëshkrimet nuk janë tepër të qarta, kështu nuk përjashtohet që mjaft nga fjalët e përdorura në tekstet e printuara bashkëkohore të jenë përshtatje në gjuhën greke nga përpunuesit linguistë, e jo fjalët e përdorura në origjinal nga autorët apo dorëshkruesit e epokës së atëhershme. Me këtë çështje u përballa edhe gjatë përpjekjes për deshifrim të fotokopjes së dorëshkrimit origjinal të përrallës “E bukura e dheut”, shkruar thuajse dy shekuj më parë nga Maria, e veja e Vasil Çeva. Përralla përshkruan odisenë e djalit të braktisur të mbretit për të fituar trashëgiminë dhe titullin e merituar, pengesat me të cilat ndeshet dhe sfidat që përballet deri në uljen në fronin mbretëror dhe martesën me të bukurën e dheut. Në disa fragmente është e pamundur të lexohen fjalët, prandaj dhe mirëkuptohet iniciativa dashamirëse e arvanitasve të brezit të ri, që fatkeqësisht nuk kanë mbajtur gjallë në thellësi elementet e gjuhës arvanitase, me pak përjashtime të rralla. Gjithsesi, vargjet, këngët e sidomos përrallat mbeten dëshmitarët më evidentë të kapitullit të madh autentik arvanitas në Greqi.

***

E bukura e dheut!

Ish një herë (e) një qëro një plakë e kej një vajzë edhe ish ftohe, para ftohe. Një djal(ë) i biri Vasilesë kej vaturë një ditë ndë serjan(ë), lipon çë pa derënë e plakësë të hapetë, ish natënë.

Tolipon çë pa derënë vate të hinjë mbërda, u tha kalisperënë, u tha çë bëni si shkoni? I thanë “Mirë pedhi mu polihronemene mu”. Tha djali “U nëkë njoh(ë) ndonjë njëri, e dua të fle këtu”, “pedhi mu neve nëkë kemi udhe valj udhe bukë të hamë, ute enë kemi të pështrojmë”.

“Do u jap(ë) u” i tha “paratë të bleni çë të doni”, edhe ksenihtis(ë) atjë atë mbrëma.

Plaka i shtrua edhe fjali fjet(ë) bashkë me vajzënë ndë krevat(ë). U ngre mesnat t’ikënj, i tha “ama të bësh djali të ma dërgosh mua, edhe ama të bësh vajzë të mbash ti” edhe i la një kalë, “do bënetë dibetë vitra djali do spudhaknjësh dhe do hipëtë ndë kalë e të vinjë, edhe ama të piqetë spano ndë dhomë të priret prapë” edhe iku.

Ndë nëndë muaj bëri djalë, u bë dimbetë vitra, edhe etimasë për t’ikënjë. Çë duall jashtë u poq(ë) spanoi (*në greqishten e sotme, qerosi pa mustaqe e mjekër. Këtu në kuptimin e njeriut që trembte personazhet e përrallës) edhe dhali u përjuar(ë) prapë. I tha jema, “Pse djalëth’im u përjuashë prapë?”, tha djali, “M’u poq(e) një spanoi”.

Ndë njatra ditë u nis(ë) prapë të vete ndë jati, iu poq(ë) spanoi prapë. Ndë trita ditë ksanavate djali, prapë iu poq(ë) spanoi, edhe tha djali, “Do bënj kryqinë të vete ndë tatë”.

Tolipon iku të vejë ndë jatë. Ndë mes(ë) të dhromit(ë) ish një pus(ë), ndejnë të hajnë bukë, po bukë djali nëkë kej po i dha spanoi, i dha edhe katrë cardhelle të haj. To lipon i kërkoi ujë të pij çë kej etje nga cardhelle, u tha “u do vete të pij ujë”, e çë hiri ndë pus spanoi për të pij ujë nëkë dha edhe djalit(ë), edhe i tha “si të hira u edhe piva ujë të hish edhe ti të pish”.

Çë hiri mbërda ndë pus djali, spanoi muarr një pllakë edhe ndenj ndë krie edhe i tha “pse të thuash, ti je spanoi, edhe u jam i biri vasilesë”, e ai u orkis(ë), duall nga pusi, edhe hipi spanoi ndë kalë edhe vate ndë vasile. Çë vate atje e panë spanonë edhe duallë vasile të kalodheksë djalinë, ata që panë, thanë pse ki nëkë ishte djalë të vasilesë edhe tha vasileja ndë djali, “djalëth’im mos je ti djali inë edhe ai spanoi?”. “Jo tha djali, u jam spanoi, edhe ai ishtë djali juaj”. E telos pandon rrinë atje bashkë me vasilenë. Në trita omos dita spanoi (djali) u bë keq(ë). Ndë katundë kejnë një pus, ai pus ka lamjë mbërda, kathe tetë ditë do i qallnë lamjesë të haj një njëri, pa të largon ujë të mirr kosmi.

Lipon atë qëronë erth aradha të vasilesë të dërgojë një njëri dhe çuanë djalinë të ndërgonjënë. Lipon thanë “do vësh djalëth imë?” edhe dridheshin çë thonjnë ashtu, e lipisnë shumë djalinë. Tuti kosmi rrij të mirr ujë, alla perimenë të qall djalinë vasile e të largonië ujë lamjea.

Tolipon vate djali ndë pus e rrij shtuarë atje pranë ndë pus. Ç’ë gjeq vujnë edhe salarinë e kultoi se kej një thikë ndë bursë edhe tha, “e ja urata mëmësë edhe tatësë”, edhe shtiu një ndë lamjësë edhe e vrau. Muarrnë tuti kosmi ujë, muarr pastaj edhe ai e e qjalli ndë djali të vasilesë të bënetë mirë. Çë pi ai omos nëkë u bë mirë.

Ndë tri ditë kërkoi të bukurën e dheut, e i tha “Kush do vejë të salë të bukurën e dheut spanosë”, i thanë “do vesh ti djalëth’imë” nëkë i thanë spano. Tha djali u do vete edhe ngalkoi spanoi “(djali)” ndë kalë e vej “vate). Atje çë vate ndë mes(ë) të dhromi(ë) ish një plakë edhe piejti edhe tha, “ku vete pedhi mu?”. “U vete të marrë t’e bukurën e dheut”, i tha “do vesh ndë një meros çë janë melisatë dre me një korak(ë) mbëdha.

Po ti do priresh prapë të vesh ndë vasileja do të ngalkonjë tri gamilë mjaltë edhe do i thuash vasilesë të të therrnjë edhe dhjetë mishëra, pse atje çë do vesh do bjerënë mjaltezatë të të hanë. Do shterës shekullitë me mjaltë të hanë melisatë”. Si i tha plaku bëri djali. Ç’ë vatë ndë mes(ë) të dhromit(ë) çoi bletëtë, e ranë t’e hajnë, i omos shtiu mjaltë poshtë e ranë bletëtë e hëngërnë tutis e u ndenë, edhe thanë “Kush na bëri këtë të mirë t’ia bëjmë më të mirë”. Tha djali “u ia bëra atë të mirë”. E nxuarrë një pendë bletëtë edhe ia dhanë djalit(ë), e vu ndë protofoljë, “e ama të të hriasemi të djegësh pendënë e do vijmë atje”.

Tolipon muarr djali pendënë e iku nga ai meros, atje çë ishnë koreqjëtë (*korbët), koreqjëtë ishnë shumë të mëdhenj, lipon i preu mishëratë, i bëri copëra edhe shtiu ndë koreqjë, i ranë koraqjëtë edhe u hëngërnë edhe u ndenë, e thanë. “Kush na bëri këtë të mirë t’ia bëjmë më të mirë”. Tha djali, “u e bëra atë të mirë”. E thanë “ama të tihjenjë gjë merre këtë pendënë e ama të hriasemi do vijmë atje”. E muarr tolipon djali pendënë e e vu ndë protofoljë, e iku djali, e vate ndë një meros çë ishnë milingonatë, kaqë të mbëdha sa me një grethë, lipon kejnë një burdhë grurë e shqepënë atë burdhenë e hëngrënë milingonatë.

Çë hëngrënë milingonatë e u ndenë, thanë “kush na bëri këtë të mirë t’i a bëjmë më të mirë”. Duall djali e tha, “u e bëra këtë të mirë”, lipon i dhanë një pendë e i vu ndë protofoljë, e thanë, “ama të hriasemi do djegës pedënë edhe neve do vijmë atje”. Vate djali atje çë ish e bukura e dheut(ë). Vate ndë një plakë, i tha “çë do pedhi mu”, tha djali “erdha të marr të bukurën e dheut(ë) grua”.

Tolipon plaka muarr djalinë edhe brostithi ndë jate të bukurës së dheut(ë). I tha jati vajzësë, “Çë do djalëth’im çë erdhe këtu”, “dua të marr të bukurën e dheut(ë) grua”. I tha jati të bukurës e dheut(ë), “do vëmë stihjimë”. E e qalli ndë apothiq(ë). Apothiqë ka grurë, elpë, kalaboq(ë), të ‘nakatosura. “Tuti”, i tha, “do iksedhjaleghznjës (*përzgjedh) këto sonde tuti mononatë, kathe idhos veç, pa d vish të marës vajzënë time”. Tha djali, “ne” (*po) e jati vajzësë e billi mbërda nd’apothiq(ë) djalënë. Djali grapi edhe kljai edhe vritej shomë si të ksedhjaleks mononatë edhe ndenj edhe u skeps këltoi milingonatë, edhe ndoq pendënë e vanë milingonatë, e thanë “çë ke çë klja edhe vritesh?”.

I tha djali ashtu edhe ashtu. I thanë milingonatë, “bie edhe fli edhe neve për di orë do kemi neta tuti”. Lipon për di orë i a ksedhjaleghznjë tuti e iknë. Menatë vate jati vajzësë nd’apothiq(ë) të hapë derënë e të shih njerinë shomë ç’ë bën, topipon shih tuti neta. Tha djalit(ë), “do vëmë akoma një stihjimë”, e e muarr  djalinë e qalli ndë një llakë, atje ishnë  njerizitë të marmarosuritë, e tha do vesh të shallësh t’athanato nero të ngjallëmë një nga këta pa do marrësh vajzënë time grua”, e iku. Djali ndenji nde këjo llaka e kljaj, atje çë kljaj këltoi pendënë të korakë, edhe çeli një spirto e e ndoq(ë) pendënë korakut, erdhënë koreqetë, e i thanë “çë ke djalëth’im(ë) çë klja”. Tha djali “më tha të vete të siall t’athanato nero, të ngjall një njëri marmarenjo”.

Thanë koreqetë “Ante ble tri stamnë e t’i shallësh këtu. Vate djali i bleu të tria stamnë, edhe i qalli korakut(ë), i muarr koraku ndë çep, atje çë vate ishnë di malje hapeshin dhe billeshin, ç’u hapë mali, vate hiri koraku me stamnë e e bloi edhe ç’u ksanahapi mali duall koraku nga mali, e vate e qalli djalit e bëri hare. I muarr djali stamnëtë e vate ndë jati t’e bukurës të dheut(ë), e i a paradhosi njënë stamnë muarr jati vajzësë, e shtiu nga ata çë ishnë të marmarosuritë edhe u ngjallnë.

Lipon i tha “do vemë akoma një stihjimë e ama të çosh edhe atë qëronë do e marrësh vajzënë time. Do ndërrojmë dizetë kopilje të kenë një foresi, një boi tuti e të janë pëstruarë nga sitë, do bënjënë vallë të këcenjënë e ama të njojësh vajzënë ahjera do e marrësh”. I a tha mbrëmanë atë kuvendë e mesnatë o bënej. Djali çë të bënjë, ndenjë e klja edhe vritej shomë, si do e njih t’e bukurën e dheut(ë), çë do ishnë to idhjo tuti. Ajte çë rrij, këltoi mjaltëzatë, nxuarr pendënë edhe e ndoqi si i tha mjaltëza. Çë ndoq pendënë, erth mjalteza, “çë do afediko (djalëth’imë) çë klja”, “do ndërronjënë dizetë kopilja do jeni to idhjo, si do e njoh u të marr(ë) të bukurën e dheut(ë).

“Pusho pa ti do rrish të vëzhgosh” i tha mjaltëza, “edhe si do shkonjë do vete të çëgosh (çëponj) tuti me aradhe, lipon të bukurën e dheut(ë) do çëgosh (çëponj) tri herë, edhe ajo do bën dorënë ashtu të më gjuanjë e ti atë do vish të marrësh t’e zësh nga dora. Si i tha mjaltëza ashtu bëri djali, edhe ngalkoi ndë kalj(ë) më e bukurën e dheut(ë) e qalli ndë spanoi, ajo nëkë u dheksë ç’e qalli ndë spanoi.

Çë gjeq vasile se i qall djali të bukurën e dheutë, duall me kavalarinë e kalodheks, kejnë ndërruarë edhe spanonë, e kejnë vënë siprë ndë kal(ë), e t’e shohë të sihjeneshe, lipon i a paradhosi edhe i tha vajzësë, “Ki ishte burri it(ë) edhe u jam(ë) spanoi”. Vajza nëk’ e duaj, vasileja omos di çë katalavi edhe e muarr djalinë mistika edhe e piejti. “Ti djalëth’im(ë) çë solle të bukurën e dheut(ë), mos je djali hinë edhe ai spanoi?”. “Jo, tha djali, “u jam(ë) spanoi edhe ai djali juaj”.

Vasileja nëkë e pistepsi e ksanapiejti, “mos jeshe ti diali hinë edhe ai spanoi?”. Apo ta pola djali e martiris(e) e tha, “u jam(ë) djali juaj edhe ai është spanoi”. To lipon e muarr vasileja spanonë e rëviti nga pelethirë, e bënë miljë copëra, edhe tha vasilea djalit(ë), “se akoma djalëth’im(ë) do të pedhepsnjëmë” e e muarr atë qëronë e u bë stefanosi edhe muarr djali çë shkoi vasanatë shumë të bukurën e dheut(ë) grua. Utë u jeshë atje utë juve të pistepsnjë.

Maria, e veja e Vasil Çeva

diaspora.al