Dashnor Kokonozi: Amalia, nëna e Aleksandër Moisiut nuk ishte shqiptare

Në një numër artikujsh të kohëve të fundit për aktorin e madh me origjinë shqiptare, Aleksandër Moisiu, flitet në mënyrë të padyshimtë edhe për « origjinën shqiptare» të nënës së tij, Amalisë. Nuk akuzoj se po thuhen gjëra të padëgjuara ndonjëherë. Shkrimet që flasin për origjinën e saj të supozuar shqiptare datojnë prej shumë dekadash.

Madje, është folur aq shumë sa nuk vihet më në dyshim. Dhe për ta bërë gjithçka të besueshme asaj i ishte gjetur edhe një familje arbëreshe, ku kishte rrënjët : familja e De Radajve.

E pra, një gjë e tillë, është e vështirë të konfirmohet, sikundër vetë origjina e saj shqiptare në tërësi.

Në vitin 1927, kur A. Moisiu ishte në apogje të shkëlqimit të tij, Hans Bohm botoi një katalog me fotografi të zgjedhura nga jeta e tij artistike dhe private, të titulluar: « Moisiu, njeri dhe aktor » . Në shkrimin e faqes së fundit të titulluar « Cili është dhe nga vjen », shkrim që sot nga studiuesit mendohet të ketë dalë nga vetë dora e Moisiu, ka edhe një frazë e cila nuk është cituar kurrë: « Nëna italiane, gjuha e nënës, italishtja».

Kush tjetër veç Moisiut kishte dijeni për një gjë të tillë? Albumi është botuar në 250 kopje dhe që të gjitha ato mbajnë autografin e tij origjinal.

E vêrteta është se menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, nuk ngjan të jetë këmbëngulur veçanërisht në shqiptarësinë e Amalisê.

Atëherë kush ia akordoi kombësinë e papritur shqiptare nënës së A. Moisiut?

Duke përjashtuar eksitimin e tepruar të disa gazetarëve për të shqiptarizuar mjaft figura të njohura, gjë që në një kohë të caktuar u kthye në gjest të rëndomtë, del se nëna e Moisiut do të ketë “ndërruar kombësi” diku në fillim të viteve ’60, kur Shqipërinë e vizitoi Xhuzepe de Rada, nipi i poetit Jeronim de Rada. Në monografinë e V. Moisiut, « Aleksandër Moisiu » gjejmë edhe këtë frazë : « … Xhuzepe de Rada pohoi më tej se Antonio de Rada (babai i Amalisë) kishte origjinë shqiptare… ».

Një analizë e personalitetit të Xhuzepe de Radës është e nevojshme, për të kuptuar më mirë thelbin e deklaratës së tij, por për mungesë vendi, po kufizohemi të themi se atë pohim ai e ka bërë kur ishte 82 vjeç dhe kishte nisur të shfaqte probleme seniliteti.

Pak para se të vinte në Shqipëri ai kishte shitur për pak para një tufë letërkëmbimesh tepër të vyera të gjyshit të tij të tij të madh dhe madje ishte gati t’i shiste të gjitha sikur aty të mos kalonte një diplomat shqiptar (K. Ylli), i cili ia bleu çka kishte mbetur, para se ato të përfundonin në duar të panjohura.

M. Marchiano qe boton nje biografi te De Rades me 1901 kerkund nuk permend ndonje doktor me emrin Antonio në rrethin e poetit. Dhe biografi i parë i De Radës, M. Marchiano di se për çfarë flet. Eshtë vetë kushëri i De Radês.

Një burim i dytë të cilit i janë referuar shumë vetë, për të mbështetur shqiptarësinë e Amalisë, është edhe një kujtim i profesor Mihal Cikos. Ai, në vitin 1934, gjatë një turneu të Mosiut në Itali, pati rast të jetë i pranishëm në një bisedë që aktori po bënte me dramaturgun e libretistin Xh. Adami. Nga këto kujtime të Cikos që gjenden në disa monografi, Moisiu citohet të ketë thënë se: “…Babai im është shqiptar dhe nëna ime është shqiptare nga arbëreshët”.

Për detajet e kësaj bisede prof. Ciko është pyetur gjatë një interviste për Radio Tiranën në tetor 1975. Me gjithë këmbënguljen time dhe pyetjen e përsëritur për të konfirmuar pohimin e tij të mëparshëm ai mundi të riprodhojë me lehtësi vetëm atë pjesë ku Moisiu kishte folur për origjinën shqiptare të babait të tij. Asgjë më shumë. Nuk m’u duk se ndihej mirë për atë që ishte thënë në emër të tij për nënën e Moisiut.

Dua të besoj se intervista ekziston ende në Arkivin e Radios.

Ai, që do të hidhte dritë të plotë në origjinën e nënës së Aleksandër Moisiut është një hungarez. Quhet G. Pressburger. Vite të tëra Pressburger pati mundësi të shfrytëzonte arkivat e Vjenës, Italisë e të vendeve të tjera. Pikërisht, gjatë këtyre kërkimeve zbuloi fakte të çuditshme. Në gjenealogjinë familjare të Amalisë del që mbiemri ka pasur lëvizje ortografike. Ndonëse në dokumentet e martesës del të kete qenë Di Rada (dhe jo De Rada), më tej thellë në kohë, duke ndjekur linjën e regjistrave kishtarë, ai mëson se paraardhësit e saj kanë patur mbiemrin De Radio dhe kanë banuar në Firence të paktën që nga viti 1500. Madje, në historinë e atij qyteti, një nga stërgjyshërit e saj (Redis de Radio), mjek, alkimist dhe fizikan u bë tepër i famshëm sepse më 1585, mundi ta shpëtojë qytetin nga një epidemi e tmerrshme kolere.

Gjatë një takimi që kam patur me Pressburgerin për këtë temë, më 1995 në Romë (ne prani edhe te regjisorit G. Kame), ai më dha indikacione të sakta për faktet që kishte sjellë në një dramë që ka shkruar për Moisiun, të cilën e kam përkthyer në shqip (Eroe di scena fantasma d’amore (Moissi).

Atëherë në çfarë e cenon shqiptarësinë e Aleksandër Moisiut, saktësimi i origjinës së nënës së tij, Amalisë?

Në asgjë.

Shqiptarët si të gjithë popujt e tjerë evropianë, në përcaktimin e origjinës së dikujt nisen nga “rrembi i atit”.

E vërteta për origjinën e Amalia de Radës, vetëm se thekson atë tipar që Moisiu i dha vetes me artin e tij të jashtëzakonshëm, pra tiparin e një artisti të madh evropian.