Ekskluzive e Ardian-Christian Kyçykut për revistën letrare të Tiranës, ‘illz’
“FILDISH…”
Bisedë e drejtorit të illz, revistë letrare e Tiranës, Izet Duraku, me shkrimtarin A. Ch. Kyçyku
Kam kënaqësinë të konstatoj se në Bukureshtin e bukur ku jetoni dhe punoni keni marrë edhe vlerësimet më të larta si njeri i dijes dhe shkrimtar i shquar. Faleminderit, i dashur mik, që po lartësoni emrin e mirë të Shqipërisë! A ka shërbyer mirënjohja rumune për të qenë edhe më prodhimtar në punën dhe në krijimtarinë tuaj të jashtëzakonshme? A ka ardhur koha që në shqip duhen shqiptuar pa kurrfarë droje, publikisht e me zë të lartë lëvdatat e mirënjohjet e merituara, pra, për ta mëkëmbur e fuqizuar më tepër institucionin shqiptar të mirënjohjes?
Ardian-Christian Kyçyku: Meqë lexuesit e mi të parë në rumanisht ishin shkrimtarë, kritikë dhe lexues nga ata që nuk mbijetojnë dot shpirtërisht pa letërsinë, vlerësimet e tyre më dhanë një shtysë dhe një kënaqësi të pazakontë. Se shpesh, gjatë shkrimit të një libri, aq më tepër drejtpërdrejt në gjuhë të huaj, huajsimi ndaj gjërave dhe njerëzve, madje edhe dyshimet se mos je lindur vonë, herët, apo fare kot mund të jenë aq të thellë e dëshpërues, në prag të shterjes, saqë kthimi sërish në të përditshme i ngjan rropatjes për të dalë, ose për të mos hyrë në një skëterrë. Ndaj edhe kam një mirënjohje të paktën sa vlerësimet.
Dihet që mirënjohja as të vret, as të zgjat jetën. Por mbase ngaqë duket e dyshimtë, – se pasuron shpirtin, duke qenë falas, – njerëzit e sotëm nuk nguten t’u kushtojnë kohë gjërave që nuk pasurojnë xhepin.
A e konsideroni veten me fat si shkrimtar që ia keni dalë mbanë të krijoni një univers me veprat tuaja letrare, një botë të plotë, si një paralele shpirtërore me botën reale? A keni pasur një vegim rreth saj; nëse ka ekzistuar një vështrim i tillë si prej hyji, sa përputhet bota jote letrare me synimet fillestare?
Ardian-Christian Kyçyku: Ndodh si me një pasqyrë, të cilën varet se ku e thyen secili autor. Për shkak të krenarive të sëmura dhe shqetësimeve që na sjellin njerëzit, sidomos kur nuk na plotësohen ca ëndrra, jetojmë me bindjen se kjo botë është e mangët, e pamëshirshme, sunduar nga një armiqësi që zëvendëson dhunshëm çdo gëzim me hidhërime të pamerituara. Por po ta heqësh pak veten nga rrëmuja e rrëmeti, mund të vëresh se bota është e përkryer. Në këto kushte, secili duhet të zgjedhë mënyrat me të cilat shkatërron (sa) më pak. Në fillimet e mia, pikërisht mahnitja nga hijeshitë e kësaj bote dhe nuhatja e së vërtetës që Krijuesi na ka dhuruar një harresë jetëprurëse dhe njeriu nuk jeton aq gjatë sa të bëjë gjëmën gjer në fund, më shtynin të shkruaja. Për fat, vazhdoj të shkruaj gati si dikur.
Është e njohur diferenca midis mendimit dhe gjuhës, e cila, në rrjedhë të kohës, është në proces ndryshimi e pasurimi të vazhdueshëm për t’iu afruar sa më shumë mendimit. Suksesi a mossuksesi i një vepre letare varet shpesh edhe nga pasuria gjuhësore e saj. A e keni mundur ankthin e gjetjes së fjalëve e mënyrave të duhura gjuhësore, për të mbërritur në sferat e pakapshme të shpirtit njerëzor?
Ardian-Christian Kyçyku: Ka jo pak maja e kthina shpirtërore që jo vetëm nuk duhen kapur, por as nuk duhen synuar. Edhe kur bujt diku, nuk ke të drejtë t’i hapësh të gjithë sirtarët e dollapet e kutitë. Jeta është tmerrësisht e trishtme dhe e varfër, kur bindesh se duhen ditur të gjitha, me atë dijen që fsheh etjen e shfrenuar për pronësi, për pushtet… Jemi ajo çka flasim e shkruajmë. Gjuha e një vepre letrare përcakton fshehtas (në hapësirat e papushtueshme) ecurinë e saj dhe, njëherazi, fatin e një shkrimtari. Sot një gjuhë vërtet e pasur pakëson shitjet e librave dhe shton vetminë e shkrimtarit. Sepse një gjuhë vërtet e pasur i ngjan një gjyqi të ndërgjegjes, është një pasqyrë ku secili nuk sheh ato që ka, por ato që i mungojnë dhe që nuk vendos t’i ketë ndonjëherë. Lexuesi i shumtë rend të lexojë gjëra që, në shumicën e rasteve, është i bindur se mund t’i shkruajë edhe vetë. Është diçka e tipit “Ku dhemb dhëmbi, ikën gjuha”.
Sa rëndon mbi gjuhën mallkimi hyjnor i përçarjes midis njerëzve e kombeve, një mallkim mosmarrëveshjeje? Edhe brenda një gjuhe shtimi i fjalëve nuk po sjell gjithnjë dritën për të gjetur arsyen e mirëkuptimit. Përkundër gjuhëve të ndryshme, a po e ndërton njerëzimi Kullën e Babilonit? Sa e kanë pranuar letrat tona sfidën migjeniane: “Perëndi! Ku je”?
Ardian-Christian Kyçyku: Mallkimi përkatës u lëshua për të ruajtur Hierarkinë, pra për ta ndalur njeriun të shpërbëhet, jo për të ndëshkuar. Ai dëshmon se njeriu as sot, pas kaq përvojash nga më çmeritëset, nuk di ta përdorë mirëkuptimin që synonte në lashtësi. Historikisht nuk njihet ndonjë rast kur ky lloj mirëkuptimi të mos ketë qenë thjesht një ujdi e përkohëshme, nxitur nga synime vetëm njerëzore. Nga ana tjetër, fakti që shumimi i gjuhëve i fali secilit popull një pamje e kuptim sadopak të ndryshëm të botës, duke ia sqaruar për jetë a vdekje (shpirti) përmasat dhe mundësitë, tregon se thërrmimi i Gjuhës së Parme, si thyerje pasqyre, është çasti i lumë i lindjes së Letërsisë. Përfytyroni çfarë pafundësie ka Krijuesi që, edhe përmes ndëshkimesh të ashpra, fal mrekullira.
Tani çështja nuk është se njerëzit s’pushojnë së foluri, por se nuk duan të dëgjojnë. Kur iu thuhen gjëra që mund t’u shpëtojnë shpirtrat, bëhen krejt të shurdhër, ndërsa kur nuk i ndjek pas si manar në bëma e teorira pa vlerë, apo edhe shkatërrimtare, të damkosin meskin, frikacak, dyfaqësh, tradhëtar etj.
Shtimi i fjalëve në një gjuhë nuk është medoemos pasurim i saj. Pastaj, kur kokën e ke plot me numra, tingujt që të dalin goje nuk janë fjalë, por pseudonime numrash.
Ka jo pak shkrimtarë të shquar që janë rrëmbyer nga zjarrmira për paqe të përbotshme, rrëzim të Zotit nga froni dhe zëvendësimin e Tij prej njeriut etj. Me dije a pa qëllim, këta janë tundime për të sajuar një shoqëri ku sa më shumë vetë të mendojnë e të ndiejnë njëlloj. Shtohen numrat; rrallohen, ose fshihen fare emrat. Për shkak të një hidhërimi të veçantë, që sulmon sidomos gjatë periudhash kur ndihesh i tepërt, ose krejt i kotë, disa shkrimtarë kanë besuar tejmase, si për inat të Zotit, tek njeriu, tek mundësitë dhe e ardhmja e tij, duke harruar se as qënien, as kohën, as shumë të tjera, njeriu nuk i ka nga vetja. Edhe thjesht pyetja “Ku je?”, me gjithë kryeneçësinë e atij që ndihet i epërm sa t’i kërkojë llogari vetë Zotit, dëshmon se Zoti është atje ku ti nuk mbërrin dot, nuk sheh dot, nuk pranon se është Dikush tjetër pakrahasimisht më i fuqishëm dhe pa mort.
Shpikja e shkrimit si formë komunikimi duket se i ka afruar më tepër njerëzit e popujt, ka afruar kohët, duke konservuar përvojat e kujtesës historike. Krijimtaria gojore me karakter kolektiv si art sinkretik ku shfaqeshin të shkrira fjalët, gjestet, muzika, vallzimi, ritualet magjike, piktura… u zëvendësuan me krijimtarinë individuale. A kanë ditur të përfitojnë prej magjisë folkorike korifejtë e letërsisë botërore?
Ardian-Christian Kyçyku: “Shpikja” për mua është vegim, zbulesë, ose dhuratë, jo arritje. Shkrimi bën që njerëz krejt të panjohur e të ndryshëm, në kohëra pa kurrfarë përtakimesh, të binden se, falë të panjohshmit shpirt, nuk janë sende dhe nuk kanë vetëm një jetë. Lidhjet mes krijimtarisë popullore dhe asaj vetjake më kujtojnë një pemë: rrënjët shndërrohen në trung, ndërsa trungu përhapet në degë. Falë përmbysjeve të poezisë, rrënjët janë degë që zgjaten nën tokë, ndërsa degët – rrënjë nga e në qiell. Për mua, veçmas Eposi i Kreshnikëve, besoj se ka qenë vendimtar. Shumë vite më parë, kur e lexoja, më mbante ngritur në një gjendje lotësh (a ndoshta boje) mrekullie ai përkushtim me të cilin aq lahutarë të paemër patën mbledhur ditë pas dite e mot pas moti thërrime gjeníe, i patën shkrirë si qelqurinat në një pasqyrë të gjallë, vetëm që ti të fitosh një emër. Varg pas vargu, mbijetesa e tyre përmes artit kthehej në art mbijetese.
Shkrimtari është i detyruar të jetojë gjitha kohët njëherësh, të ndriçohet nga diejt e së shkuarës së hershme duke filluar nga Homeri, Eskili e tragjikët e tjerë, për të vazhduar me emra të ndritshëm që shfaqen edhe në ditët tona. Nën këto drita, shkrimtari që hyn në letësi, a e ka më të lehtë të gjejë udhën e vet, apo rrezikon të verbohet dhe t’i këputen gjunjët nga dëshpërimi e lodhja?
Ardian-Christian Kyçyku: Shkrimtari më duket fatlum dhe mrekullisht i sprovuar nga kaq ndriçim përvojash e kryeveprash tashmë të shkruara. Nëse do të zgjedhë rrugën e njohjes së saktë të vetvetes dhe nuk do të këqyrë veten me sytë e admiruesve, apo vetëm si ai që ëndërron të jetë, “verbimi” (aq i vlefshëm për letërsinë) do ta ndihmojë. Kur vjen fjala për lodhje e gjunjëzim, më kujtohen dy thënie të Shën Paisit: “Mund, s’mund, unë duhet të mund”; “Dëshiron të rrish drejt, më këmbë? Gjunjëzohu”!
Shtrohet, po më shpesh nënkuptohet kërkesa që e sheh shkrimtarin si një lloj Mesie, si shpëtimtar, edukator, Promete që u fal zjarrin njerëzve të zakonshëm. Një lloj prometezimi e ka ndihur apo e ka dëmtuar letërsinë shqipe? Një kërkesë e tillë a rrezikon të shtojë heronjtë e rremë që, në vend të ndezjes së zjarrit, i shërbejnë fikjes së tij? Ç’duhet bërë për ta mbrojtur Prometeun?
Ardian-Christian Kyçyku: Mendoj se shkrimtari, së pari, duhet të shpëtojë veten, pastaj t’u përcjellë të tjerëve ato që ka provuar në lëkurën e tij. Vetëm në kësi rastesh më duket i ndershëm shndërrimi i lëkurës në letër të shkruar. Puna e zjarrit nuk është aq e thjeshtë, se, në vend që t’u çosh zjarr për ngrohje njerëzve të ngrirë, po nuk ishe i zgjedhur, mund t’u shtosh zjarrin e ferrit të ndërgjegjeve. Gjithmonë është çështje kufijsh e përmasash: sa mund dhe nëse duhet t’i kapërcesh… Tridhjetë vjet më parë, në Tiranë, kam shkruar prozën “Arena”, që mbyllet me fjalitë: “Pasi e tërhoqën zvarrë dhe e mbërthyen për shkëmbi, ai përfytyronte se si Shqiponja do të ulej mbi të, do t’ia ngulte kthetrat në kurmin e sfilitur dhe se si ai, përjetësisht i kryqëzuar, as gjallë-as vdekur, do t’i pëshpëriste Shqiponjës: – Hamë, hamë… Më mirë ti, se sa ata… Në ato çaste, ata vinin drejt tij duke mbllaçitur Shqiponjën”. Por është edhe ana tjetër e ngjarjes, me Prometeun që, pasi e sjell zjarrin vetëm një herë, zjarr që nxeh a ngroh për pak kohë, pritet e lëvdohet sikur të ketë krijuar edhe zjarrin, edhe veten, edhe të shpëtuarit nga ngrica, edhe ata që e kanë krijuar.
Ndaj letërsisë shqipe, ai prometeizëm që përmendni më duket sprovë dhe fat i mbrapshtë, sepse gjërat, të paktën deri tani, kanë shkarë drejt një idhujtarie që nuk ka si t’u bëjë mirë as njohjes së vërtetë të letërsisë, as njohjes së letërsisë së vërtetë, as shoqërisë, aq më pak lirisë së mendimit e të shijeve. Mbase prandaj, për ne shqiptarët, shqiponja ka dy koka.
A lidhen veprat tua me njëra tjetrën, në ç’mënyrë ngrihet struktura e tyre e përgjithshme? Ku ngjajnë me “Komedinë njerëzore” të Balzakut, nëse ngjajnë, dhe ku ndryshojnë me të? Sa është krijuesi ati i veprave të veta dhe sa e formësojnë ato autorin e tyre?
Ardian-Christian Kyçyku: Mes librave të mi është një lidhje që bëhet gjithnjë e më e padukshme, ndonëse unë nuk ngulmoj as ta fsheh e as ta nxjerr më në pah nga sa besoj se duhet. Zakonisht, njerëzit që janë kryesorë në një, ose në disa libra, bëhen anësorë në libra të tjerë, ose mërgojnë drejt librash ende të pashkruar. Tashmë kam mësuar se, sikurse në jetë, nevojitet një lartësi e caktuar shpirtërore dhe një mjeshtëri që s’mund të përkufizohet, për të mos ndërhyrë më tepër nga sa duhet në jetën e personazheve. Se mund të ndodhë që, kur e tepron, mëkatet ndaj tyre t’i shlyesh njëlloj sikur të kesh lënduar apo rrënuar njerëz të vërtetë.
Vetmia nuk më lejon të zgjatem për ngjashmëri e përkime të mundshme letrare. Do të them vetëm se, pas vitesh të jetuar në hijen apo dritën brenda Kullës, bëhesh rob i një vetëdijeje artistike që nuk ka nevojë të frymëzohet apo të mjelë nga vetmitë e të tjerëve.
Pas daljes nga shtypi, ndonëse disa i vijoj në kokë, librat fitojnë jetë më vete dhe kjo nuk varet më as prej meje, as prej lexuesve (sado e pamundur të duket). Fati i tyre ka një fshehtësi nga ajo e njerëzve për të cilët dimë se janë lindur dhe enden diku, takohen, flasin, gati gjithmonë me vete, dëgjojnë, lidhen, ndahen nga njerëz/libra të tjerë, por ne s’mund të betohemi se janë krejt të vërtetë, në mish e eshtra, si ne. Kur bartin pjesën tonë më të lartë, jetojnë më gjatë se ne.
Sa për marrëdhënien autor-libër, në rastin tim besoj se ndodh një nga ata shndërrime, të cilëve nuk u duhet prekur fshehtësia: librat që, në fillim, janë sifëmijë të autorit, bëhen (ri)krijuesit e tij, gjykatësit e paanshëm, por heraherës edhe mëkëmbësit e tij atje ku ai s’mund të jetë, derisa e zëvendësojnë krejt.
Cila është kulla jote e fildishtë, çfarë ndodh brenda saj? Përse dikur ngujimi letrar nuk konsiderohej pozitivisht për krijuesin? Çfarë e trembte kritikën zyrtare ? A i shërben ngujimi shkrimtarit për të ikur nga terri i zhurmave të përditshmërisë për t’u lidhur më intensivisht me botën që ka brenda vetes?
Ardian-Christian Kyçyku: Ndoshta ka edhe lexues që nuk e dinë: togfjalëshin “Kullë e Fildishtë” e përdori së pari kritiku i shquar francez Saint-Beuve, kur shkruante për krijimtarinë e poetit Alfred de Vigny. Më vonë u zbulua se e pat huajtur nga “Kënga e Këngëve”, ku poetit fyti i së dashurës i duket kullë fildishi. Me shaka mund të themi se një shkrimtar vërtet rron brenda fytit të Letërsisë, që është dashuria e jetës së tij. Pa shaka, fildishi më duket se ka një lidhje tejet të thellë me sytë e atij që e sheh. Për të mbrojtur artistin, ose për t’i dhuruar një jetë sa më të natyrshme, fildishi (njëherazi rrjetë metaforash e hamendjesh mbrojtëse, çmësyshëse etj) mund të marrë trajta muri, qelqi plot shenja, damarësh mjegullues e mashtrues, ose pasqyre. Brenda Kullës ndodh Vetmia – dhe kjo mund të jetë më shumë se vetë jeta, sepse është njëra nga pranitë ose Vetëzbulimet e Zotit. Vetmi e madhe – art jetëgjatë. Ndoshta vepra merr jetën e pajetuar nga artisti si gjithë të tjerët.
Nuk besoj se Kulla, alias Vetmia, trembin ndonjë pushtet. Ajo vetëm është e papushtueshme dhe nuk jep asnjë lidhëzë, pikë, nyjë gjuhësore, përmes të cilave të shpresohet për ndonjë ujdi. Duket sikur vetmia e artistit dhe ajo e pushtetit janë në hasmëri të pafundme. Në fakt, Kulla është në tjetër botë, pushteti në tjetër.
Kur kalonte fëmininë brenda kullës sime, derisa zgjodhi kullën e vet, ime bijë pyeti si me vete: “Po sikur vetmia jote të jetë më e madhe se sa hapësira në të cilën jeton”?! E kam lënë ta gjejë vetë përgjigjen, por një vetmi kaq e begatë ndodh vetëm brenda dhe për artin e epërm. Njëfarësoj më kujton edhe atë lordin anglez që, kur e njoftuan se ishullin e kishin rrethuar dallgët, mjegullat dhe furtunat, shprehu keqardhjen: “Prapë u ngujua Evropa…”.
Nisur nga lartësitë e sotme, a e keni të vështirë për t’u rikthyer deri te rrëkeza e hershme e zanafillës krijuese, burim i pashterrur kurrë që ka vërshyer ëndërrat, dëshirat e pasionet tua, gjithnjë e më të zëshme për t’u marrë me letërsi, për të qenë një nga korifejtë më të suksesshëm në ditët e sotme? Sa ju ka ndihur kjo zanafillë, sa i keni qëndruar besnik asaj?
Ardian-Christian Kyçyku: Nuk ndihem lart, por larg. Kur nuk shkruaj, rruga e kthimit thjesht për t’u çmallur, ose për të saktësuar ndonjë ngjarje, më duket e pafundme, si përtej kufirit të jetës. Atëhere mendoj se ky lloj kthimi shpesh mund të jetë ecje përpara, sikurse anasjelltas. Ndërsa kur shkruaj, jam shpirtërisht në zanafillë.
A keni një hierarki për veprat tuaja? A ka midis tyre romane më të vlerësuara prej jush, veçanërisht më të dashura?
Ardian-Christian Kyçyku: Dua veçanërisht librat, gjatë shkrimit të të cilëve nuk është flijuar a tjetërsuar asnjë njeri i shtrenjtë, sidomos femra. Por ky është një libër më vete.
A keni ngasje për t’u rikthyer te rishkrimi i librave, apo preferoni për të ruajtur siç është çastin e dikurshëm të së shkuarës, kur doli në dritë vepra? Pas përpunimit, çfarë mund të fitojë e çfarë mund të humbë përfundimisht vepra e krijuar?
Ardian-Christian Kyçyku: Rimarrjet janë rraskapitëse e lartuese, si ca dënime me vdekje, që anullohen një çast para pushkatimit apo varjes në litar. Nuk ripunoj përveçse kur me dorëshkrimin apo librin përkatës nuk e kam “vrarë” si duhet të vërtetën. Pas rishikimit, një libër mund të humbë dritë në këmbim të dijes, por duhet pranuar se letërsia nuk është vetëm mençuri, histori, vezme ushtrimesh stilistike etj. Ka ndodhur të rishkruaj nga shtatë deri në trembëdhjetë motërzime të një libri, por në shumicën dërrmuese të rasteve botoj atë që mbetet pas dorës së dytë.
A besoni te përsosmëria e veprave letrare, a vuani për të kapur përsosmërinë përmes rishkrimeve të veprës siç bënte, bie fjala, Gustav Floberi, që shkruante disa variante para botimit?
Ardian-Christian Kyçyku: Nëse nuk ke vuajtur sa të bësh hak njëfarë përsosmërie para dhe gjatë shkrimit, mundimet për ta arritur gjatë rishikimeve besoj se do të të shterin, madje do të të mpijnë aq sa mund të bëhesh stilist i shquar, por pa zemër. Thashë njëfarë përsosmërie, sepse besoj vetëm në përsosmërinë e tanishme. Varet sa zgjat tani-ja e secilit.
Përpjekja për përsosmëri do ta pengonte, apo nxiste shkrimtarin?
Ardian-Christian Kyçyku: Besoj se do t’ia shkurtonte më bukur jetën jashtë shkrimit.
“Nuk ka kush t’i këndojë”, thuhet se justifikohej Faik Konica për ngadalësinë e tij në të shkruar e botuar. A është pengesë mungesa e lexuesit, a mungon lexuesi realisht, apo kjo mungesë është alibi për të fshehur shterpësinë krijuese?
Ardian-Christian Kyçyku: Letërsia e mirëfilltë nuk bëhet në bashkëpunim me lexuesit. Librat e mi shiten pak e sidomos aspak. Nuk plakem për arsyet, duke ditur se shumica janë jashtëletrare dhe të papastra. Shkruaj siç flas e flas gati siç shkruaj – dhe në libra përqëndrohem kryesisht mbi njerëz të jashtëzakonshëm, që nuk janë as martirë, as heronj, as bukëshkalë, por që bartin heshturazi, nga një epokë në tjetrën, tharmin e jetës, gëzimin falas, ose lumturinë e të qënit gjallë, me shpirt, vetëdijë, dhimbsuri e mall, sulmuar parreshtur nga e kundërta e tyre, ose nga të vakëtit, ata të cilëve, në “Apokalips”, Zoti u thotë: “Do të doja të ishe i ngrohtë, ose i ftohtë. Por meqë je i vakët, as i ngrohtë, as i ftohtë, do të të vjell nga goja Ime”.
Besoj se ecuria e librave u ngjan shumë dashurive dhe asnjëherë nuk e dimë kush na lexon, si dhe pse. Por kam një grup të vogël njerëzish që më lexojnë me përkushtim. E duke gjykuar nga sa është shkruar e folur për librat e mi, kupton se ndikimi i këtyre kaq pak njerëzve është papërfytyrueshëm i madh.
A ndihet nevoja e një kritike profesionale, jo thjesht për të qenë një ndërmjetës i mirë i shkrimtarit me lexuesin e tij, por edhe për nxjerrë më në pah vlerat, në dobi të zhvillimeve të sotme e të nesërme letrare?
Ardian-Christian Kyçyku: Sot sundon kritika që duhet të shesë libra dhe të ngjizë mite shkrimtarësh, për disa arsye. Lexuesi i zgjedhur është shumë më i kulturuar se kritikët dhe shpesh zgjedh të kundërtën e asaj që ngrihet në qiell nga shtypi. Lexuesi i mesëm, i shumti, ose librablerësi, zvogëlon hapësirën e vet jetike me letër të shtypur dhe, kur nuk merret vetë me letërsi, bindet best-seller pas best-seller-i se ka një fjalë me peshë për çdo fushë të jetës dhe se letërsia botërore shkruhet posaçërisht për të. Mbijeton ende një kritikë e mirëfilltë, shkruar me frymëzim e paanësi, por kjo është si puna e një pianoje në mes të gurores.
Xhelozia, apo më keq, smira midis krijuesve që ndodh të përcillet si flamë nga brezi në brez, vjen nga narcisizmi, apo ka edhe shkaqe të tjera?
Ardian-Christian Kyçyku: Prej shumë kohësh, ndaj meje dhe familjes sime janë hedhur shpifje jo rrallë të përbindshme. Gjërat janë çuar përtej ca kufijsh, pas të cilëve gati gjithçka, edhe për mirë, edhe për keq, të tingëllojë e pavërtetë. Kjo ka mbledhur rreth meje shumë heshtje, ka shkaktuar largime të pashpjegueshme sivëllezërish, të njohurish e miqsh, ose largimet dhe heshtjet kanë sajuar shpifje e dyshime. Nuk i luftoj, që të mos nis t’u ngjaj. Unë shkruaj. Besoj në thënien e një murgu të shquar se “çdo smirë i kthehet në bekim të pafajshmit”. Prandaj vazhdoj të shkruaj e të botoj, me një gëzim aspak të errët, duke ditur se i vetmi faj është që shkruaj siç shkruaj. Të gjithë ata që përmenda, pa përjashtim, në mungesën time, mbeten përballë librave dhe pendohen, kthehen, heshtin ose shpifin nga e para, derisa kuptojnë se gjithë ai mllef nuk ka armik. Shlyen secili vetveten. Unë përgjithësisht nuk ndryshoj sjellje, jo për krenari, as ngaqë jam në anën e së drejtës, por sepse smira më dhuron shumë kohë për të shkruar. Kjo kohë nuk është tempull, apo spital për të mësipërmit, dhe tashmë jam regjur. Gjithnjë e më rrallë kujtoj shijen e trysnisë, kur duhet të zgjedhësh mes sqarimit të një njeriu që të ka sulmuar egërsisht pa arsye dhe një libri që ngulmon të shkruhet.
Në hapësirën letrare, smira është e pashmangshme dhe jo medoemos e dëmshme. Shumica ngatërrojnë trojet letrare me tokat dhe hapen librash (ndjesë për papërkorësinë e shakasë). Por, siç ka pa fund faqe të pashkruara për secilin, ka edhe vend për secilin. Vetëm se në arenën letrare nuk zhvillohet ndonjë betejë për zgjerim, por shumë përpjekje për lartim.
Përtej këtyre, smira më është dukur si njëra nga shenjat e fundit të botës, kur vura re se muratori, për shembull, ndjente smirë ndaj doktorit, bojaxhiu ndaj shkrimtarit, roja ndaj rektorit, drejtoresha ndaj pastrueses, gruaja ndaj burrit, analfabeti ndaj shurdhmemecit, aktori ndaj qiririt, shkrimtari ndaj bankierit etj. Në thelb është mosnjohje, ose njohje e gabuar e vetes. Në shkrimet e teologut të shquar rumun Arsenie Boca hasa dikur një “por” krejt të panjohur dhe që nuk duket se vjen nga gjuha njerëzore. “Smira nuk ka shërim, por ka ndëshkim”.
Si do ta shihnit rolin e shtetit në mbrojtje të artit e kulturës? A mund të konsiderohet pozitive që, në emër të garantimit të lirisë absolute krijuese, shkrimtari të dëbohet nga çdo punë shtetëore, të përleshet me dallgët, t’u mbijetojë apo të mbytet prej tyre në atdhe ose të marrë udhët e ekzilit? Sa e vështirë është jeta për një shkrimtar në Rumani?
Ardian-Christian Kyçyku: Mbase shtet rrjedh nga mbë-shtet dhe anasjelltas. Rreziku i vetëm për autorët zyrtarë, siç quhen, është që fama t’ia kalojë jo pak vlerës së librave të tyre. Por ndoshta nuk ëndërrojnë e nuk mundin më tepër. Nga ana tjetër, shkrimtarët jozyrtarë, ose të pa(mbë)shtet-urit, do të përballojnë sprovën përkatëse, duke ia kaluar ndjeshëm famës së vet me vlerën e librave. Këto ndodhin vetiu, jo me plan.
Se sa e vështirë është jeta për një shkrimtar, jo vetëm në Rumani, por kudo, mjafton të lexosh me vëmendje librat që shkruan.
Revista illz, Tiranë-Bukuresht, mars 2020.
Please follow and like us: