Miho Gjini: TË SHKRUASH BUKUR!

Të merr malli, dreqi ta marrë, që të lexosh një libër të shkruar mbarazi! Si një bisedë reale midis njerëzish të vërtetë, me të bëra e të pabëra, me e pa subjekte të mirëfillta, jashtë skemave e kompozicioneve klasike, kur je ti aty e shkrimtari, të njëllojtë dhe kur stili është Vetvetja! Shkrimtari jugor Thanas Dino, mik fëmijërie, rinie e pleqërie i Kadaresë, -krejt ndsyshe si ai, një gazetar i regjur e i “thekur” nën Diellin e Jugut,-ka aty copëra jete, të ngjara, po si të pangjara nga askush, personazhe realë e irealë,-trazuar bashkë,-të folura vënçe e letrare bashkë, po gjithsesi me imazhe piktorike,-imazhe jugore të forta, nga ato që kanë ndodhur e jane të papërsëritshme. Po me një skalitje dalte të hollë çeliku, në mendjen e në shpirtin e njeriut. Ky është Thanas Dino që kam përpara përsëri, pas një varg romanesh, ngarkuar me erërat e diellin e jugut..Pak dialogje ka ndër to, po ka shumë pulsim jete, ndjesi njerëzore, tensione që vijnë nga politikëbërësit e kohrave. Po ka fjalën e shkruar bukur, me mençurinë e filozofinë e popullit të tij…

Gjithsejt ke për të lexuar 127 faqe, një roman telegrafik që nuk të rëndohet. Si të hysh në një shtëpizë gjirokastrite me tetë dritare, që përbëjnë kapitujt: “1991, i rrëzimit”, “1992, Pushtet tjetër”, “1993, Viti i Konsullatës”, “1994, Gërnja të vogëla…”, “Animi dhe Delegimi i Sozisë”, ” Ftesë Dhunës”, ” Ikje… drejt një drame”, “Në apartamentin e ëndrrave të Sinapit…”. Dhe të tetë “dritaret” shohin kohën që rrjedh e ikën, herë ngadal e here vrullshëm, si të ishte përballë Viroit, kur herë mbushet me ujë e hidhet përtej xhadesë e herë thahet e bëhet krrokë! Me personazhe të vërtetë e të sajuar, për t’i bërë një, në hullinë e ngjarjeve e subjektin letrar që ka në dorë e që përfshin ca vite nga dhjetëvjetëshi i parë i përmbysjes së madhe. Si një kronikan i ndodhur vetë në mesin e lumit që sjell edhe dallgë, edhe kucura e duke i hedhur ato në letër, me vërtetësinë e tyre rrëqethëse. Mpleksur bashkë: pushteti i vjetër dhe i riu, me e pa dallime, me e pa pluralizmin e vërtetë, me dilema e çudira të tjera, me pronë e pa pronë, me hajdutërira e rrumpallë, me firma kapitaliste e me firma piramidale fiktive, si edhe me hapje -mbyllje të “portave” të Shqipërisë.

Edhe personazhet janë dy kohësh: I pari është Rait Kërpi, aparatçiku i vjetër, që mezi priste të “zinte gabimet ideologjike” të njerëzve e, që do të rinovohet i pari, artificialisht. Po në të dyja “aktet” është e mbetet nën “hijen e Enverit”. Po ç’u bëre,-e pyet ai hijen e tij… Ja këtu ,-i përgjigjet “Hija”. Këtu kam qënur, mes jush dhe mes jush do të jem, do shfaqem sa herë që do të më kërkoni! Me ketë ngasje ai do të shfaqet befas edhe në Kongresin e të “rinovuarve” e do të bëje ca më tej. I dyti është gazetari Josif Mërtiri, që duket se është vetë autori, kronikani i këtyre ndodhive të pazakonta, bashkë me të tretin, poetin që vjen nga Rusia e ka studiuar atje, Pavllo Çekrezin, mikun e tij të vjetër, i cili “nuk ia mbajti kalin njeriu, -shkruan ai,-duke dëshmuar se poeti s’mund të jetë tjetër, veçse djali i lirisë”. Janë këta të dy që vështrojnë përcjelljen pompoze të prefektit të ri demokrat, si me salltanetet e prefektit qesharak të personazhit komik që doli nga pena e Besim Levojës dhe që presin ardhjen e të deleguarit të parë nga Qendra, i cili dikur shërbente si figurantt fort i rrallë, i sozisë së Enverit! Që shohin e flasin për konsullin grek të sapo ardhur në Turizmin e Gjirokastrës dhe për konsullatën e tij të vendosur, diku më poshtë Qafës së Pazarit. Që shohin mandej Fiatin e Bardhë që vinte nga Jugu e sillte lajmin e çeljes 24 orëshe të “portave të kufirit”, po edhe të “klimës së rënduar” të mëpastajme…

Gjithçka e ndodhur në ato kalldrëme të përjetshme e rrugica të ngushta që duken sikur do të rrëzohen nga çasti në çast! Edhe me ikjen e poetit, duke i thënë paskëtaj mikut të tij se: “Nga një Tokë e ngushtë ika, një tjetër Tokë të ngushtë do të gjej”. Duke fiksuar bindjen se “disa nga subjektet e komunizmit nuk i gjen as në Teatrin Antik. Si p.sh: dramën e veçimit të njeriut, si me murtajë nga lufta e klasave, damkosjen e vetmimin dhe atë të varrit vetëm”!… Intelektuali i tretë si personazh, Sinapi, është edhe ky real, si dy të tjerët që përmendëm, një nga artistët-piktorë, që i përcolli këto ngjarje me karikarura e që poshtë tyre firmoste: SINAPI, gjithmonë djegës si sinapi i vërtetë. Ai vizaton një rrugë të gjatë, në fushë e në mal dhe diellin që kish dalë e rrinte. Tre vetë kishin marrë rrugën për tek ai: gomari, kali dhe shqiptari, që i binin kalit të ecte më shpejtë, kur do vemi?/ kali i kthehet njerit dhe i thotë: me këtë që më ke vënë ti përpara?!… Personazhi i pestë, është përsëri real, Sokrat Kalivopulli, i ndershëm e i mënçur, i biri i kirurgut Vasili i Madh, që shpëtoi qindra jeta njerëzish e pastaj dha shpirt në burgun mesjetar të Girokastrës, me akuzën e tmerrshme si “agjent i Grekut”(?!). Ama, një personalitet krejt i ri, për të dhënë shëmbëlltyrën ndryshe, të një demokracie të re, me ideale të kristalta, por që do të vihet edhe këtu në qendrën e asaj drame të ngecjes në vënd e pa vizion… “Ku jana ata, militantët e parë, shokët e idealeve të flakta,-thërret ai… Kujt do t’ia lëm idealet tona?! -gati ulërin i përfshirë nga zhgënjimi… I gjashti personazh, është edhe ai real, Konsulli Grek i Gjirokastrës, një diplomat i mençur që e kishte lexuar gjithë Kadarenë, para se të vinte këtu e të ngrinte edhe flamurin e tij, që trazoi shumë mendje e lindi edhe dilema… Një takim i tij edhe me dy gjirokastritët e “rrënjës”, ardhur nga Atika, të cilët i kujtojne atij se, edhe ish Kryeministri Grek , Kapodistria ende i kishte të ruajtura shtëpiat e tij të lindjes në Qytetin e Gurtë,- janë këtu ndër faqet më të bukura, që sjellin emocione për fqinjësinë e mirë, po edhe për luftërat e heronjtë e përbashkët ndër vite, po edhe për gërnjat me fqinjët e Jugut…

Po këtu gërshetohet edhe jeta e një peronazhi popullor: Cile Muka, me të atin Jojo, dhe me kafenen e tij,-më pas edhe me lokalin me mezedhaqe, ku nuk do të mungojë hera herës as Konsulli i fqinjëve të Jugut, ku është epiqendra e muhabetit, po edhe e politikëbërësve, si edhe e atyre njerëzve të thjeshtë të vulgut që ia marrin këngës kësisoj: “Të na bëjë Zoti ç’të dojë,/Zog me krah të fluturoj”! Aty u mlodhën edhe ata që bënë metingun e parë të Demokratikes. “Ejani, more këtu,-u thoshte Jojo Muka këtyre, ç’kishit? Tek ky dyqan hanin e pinin edhe sekretarët tuaj të parë, ju pse nuki vini? Ne jemi nga të tjerët, jemi parti e re, që s’kemi lidhje me ta. E dyta në rradhë. A, ajo e para është e dimrit, ju jeni të beharit, qeshte Muka!… Dhe, nga tjetra anë, Jojo Muka porosiste djemtë e tij të mblidhnin paranë, po edhe të hidheshin deri në Janinë për të blerë një Furrë Buke. “Ky popull,-thoshte ai, do ngrihet për të ikur, për të bërë lekë atje, po unë ju them se leku më i madh është ai që bëhet këtu”!

Dhe kështu, Thanas Dino ka prekur e thënë gjithë realitetin e nisjes së këtij tranzicioni të gjatë që ai mendon ta ezaurojë e hedhë ndër letra përmes veprave të tjera letrare, ku bie në sy stili i tij i zhdërvjellë, konçiziteti, thjeshtësia, vërtetësia e ashpër dhe e folura “me ngjyrë” e vendit të tij, atmosfera e sokaqeve të Gjirokastrës, e malit me kështjellën e vjetër në krye dhe e atyre shtëpive mbuluar me pllaka të hirta guri që zbritën avash avash deri në Gërhot e Virua, ku vërtitet e gjarpëron lumi Drino, me egërsinë e tij harbuese. Dino flet shkurt, ngarkuar me figura e metafora të gjetura, që hapin imazhe e zbret deri në Sarandë, ku “heshtte e nuk bëzante as deti”! E, kur dikush tha se Shën Kozmai paska thënë se do bëhet tri herë gjak këtu, Pavllo Çekrezi ngriti kokën sikur do t’ia hiqte qafës ta flakte”. Dhe, më tej: “Në vëndet tragjike, vrasja nuk mbyllet kurrë e masakra është edhe më ndryshe, plumbi i saj nuk bie kurrë në dhe, ecën në ajër, ecën e kërkon”! E më përtej akoma, stili i të shprehurit rrjedh: “Ballkani, ky gadishull tragjik, do të vuaj edhe më shumë se të tjerë…”. Sepse “era e pushtetit është si erë e mishit të pjekur, dëgjohet që larg”! Ose, paksa edhe më ndryshe: “Qyteti është gdhirë i ftohtë dhe i heshtur….”. Duke e vazhduar romanin ngjethës, që të gjithë kështu, si të përfshirë nga rrymat e elektrizuara të erërave, që fryjnë gjithandej e që as nuk shuhen e as nuk meken ndonjëherë…