“Im atë ka qenë i martuar me një ruse”, Edi Rama rrëfen sekretet, nga censura para ‘90 tek emërimi si ministër i Nanos

Në një intervistë për revistën e njohur franceze “BeauxArts Magazine”, duke treguar egërsinë e diktaturës komuniste të regjimit të Enver Hoxhës, shprehet se gruaja ruse e babait të tij u detyrua të largohej për në Bashkimin Sovjetik pas prishjes së marrëdhënieve me Shqipërinë. Duke folur për shtytjen e parë për t’u përfshirë në politikë, Rama tregon telefonatën e ish-Kryeministrit Fatos Nano, i cili i propozoi për të marrë detyrën e ministrit të Kulturës në vitin 1998.

Si arriti një artist shqiptar të bëhej kryetar i Bashkisë Tiranë, pastaj Kryeministër?

Është një histori e veçantë dhe mjaft e guximshme. Isha pedagog në Akademinë e Arteve të Bukura në Tiranë dhe lëvizja kundër regjimit filloi pikërisht në këtë shkollë. Kur ra Muri i Berlinit (më nëntor 1989), Shqipëria ishte akoma krejtësisht e izoluar. Vetëm një regjim mund të krahasohej me të për nga ashpërsia, ai i Nikolae Çausheskut në Rumani. Vetëm kur ky regjim ra, ne ndjemë një efekt domino. Por gjërat shkuan shumë përpara. Ramiz Alia, pasuesi i Enver Hoxhës – i cili kishte drejtuar vendin me grusht të hekurt nga viti 1945 deri sa vdiq, në vitin 1985 mbajti fillimisht një fjalim radikal: “Ne kishim paralajmëruar se tradhtarët e Stalinit ndiqnin rrugën e degjenerimit dhe se komunizmi ishte një kalbësirë! Ata ranë në krahët e Perëndimit sepse nuk mund të rezistonin më për shkak të mungesës së zellit ideologjik”. Megjithatë, ai dëshironte të reflektohej për mënyrën se si të afroheshin njerëzit me kulturën e Partisë (Komuniste), e cila deri atëherë dukej si një sekt.

Si ndodhi kjo konkretisht?

Mbledhjet e partisë, deri atëherë të fshehta, u hapën për të gjithë. Në Akademinë e Arteve të Bukura ne të gjithë dëshironim të merrnim pjesë. Ishte viti 1989. Të 12 anëtarët e partisë në Akademi u mblodhën në skenë dhe ne ishim rreth 600, në sallë, që ndiqnim debatet. Një student deklaroi se donte të dilte nga Shqipëria. Kryetari i partisë u përgjigj se kush të donte mund ta bënte. Studenti tha se nuk kishte vizë. Dhe kjo ishte sikur të kishte shpërthyer një bombë: e gjithë mbledhja vazhdoi rreth kësaj çështjeje. Ne të gjithë donim të dilnim nga Shqipëria për të parë vepra arti! Ne nuk donim të binim në kurthin e degjenerimit, por vetëm të vizitonim “Luvrin”. “Më fusni në një arkë dhe hapeni kur të ndodheni brenda ‘Luvrit’, nëse doni!”, tha një student. Menjëherë pas kësaj u krijua një lëvizje për qarkullimin e lirë të librave të ndaluar. Atëherë unë arrita të shfaqja konferencën e parë rreth ekspresionizmit, me diapozitiva që nuk ishin bërë asnjëherë publikë deri në atë kohë. Kjo lëvizje u bë politike.

Pse nuk kishte libra arti në Shqipëri?

Ata ishin të ndaluar në kohën e diktaturës. Të gjithë ata që kishin libra të tillë duhej t’i dorëzonin dhe letra riciklohej për të botuar një numër gazete të Partisë Komuniste. Piktorë, regjisorë, këngëtarë u burgosën, u gjykuan me dyer të mbyllura dhe u mbajtën në burg për shumë vjet, shpesh në kushte të tmerrshme. Pas rrëzimit të Murit të Berlinit, partia pranoi që një delegacion me përfaqësues të muzeumeve franceze të shkonin në Shqipëri. Gui Cogeval, i cili atëherë ishte në muzeun e “Luvrit”, erdhi në Tiranë. Salla ishte plot. Ai foli për impresionistët dhe për postimpresionistët dhe tregoi diapozitiva të pikturës Impression “Soleil levant” të Claude Monet dhe të artistëve të tjerë. Shpërthyen brohorima thjesht sepse kjo foto ishte e ndaluar më parë. Guy Cogeval nuk e kuptoi menjëherë impaktin e konferencës së tij. Dukej sikur po mbahej një fjalim politik i një kandidati për zgjedhje, aq shumë duartrokiste publiku pas fjalëve të tij. Ai duhet ta ketë konsideruar si shumë të çuditshëm këtë moment, pastaj ai filloi ta kuptonte dhe u prek duke iu mbushur sytë me lot. Fola pak me të, por ishte e ndaluar t’i afroheshe. Ai më pyeti nëse bënim instalacione. Por unë nuk e njihja këtë fjalë “instalacion”. Dhe mendova se kishte të bënte me energjinë elektrike. Iu përgjigja se “po, ne kishim drita në shkollë”. Sepse, normalisht, punonim ditën, por se mund të punonim edhe natën. Ai u detyrua të më shpjegonte se një instalacion ishte një formë arti.

A ishin artistët të gjithë me rrogë? Të qenët artist a ishte një profesion?

Ata bënin diçka tjetër, për shembull mësues. Ekzistonte vetëm një grup shumë i kufizuar artistësh që ushtronin një profesion të lirë dhe nuk e kishin të detyruar të punonin diku tjetër. Këta ishin mjeshtrit e mëdhenj. Babai im ishte një prej tyre, ai ishte skulptor. Ai ishte martuar me një ruse dhe kur Shqipëria i prishi marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik (në 1961-shin), ajo si të gjitha gratë e tjera ruse, çeke apo nga Europa Lindore, duhej të vendoste brenda gjashtëdhjetë ditëve nëse donte të kthehej në vendlindje apo do të qëndronte dhe do të hiqte dorë nga çdo kontakt me familjen e saj. Bashkëshortja e babait tim u largua. Rreth dhjetë gra ruse zgjodhën të qëndronin. Kur filloi deliri kundër kulturës, filloi edhe gjuetia e shtrigave dhe këto gra u akuzuan se ishin agjente të KGB-së. Kështu ndodhi me nënën e njërit prej miqve të mi, mësuese e matematikës. Shtëpia e saj u bastis dhe në dhomën e djalit të saj u gjet një arkë ku ishte vendosur mbështjellësja e një disku të Joe Cocker, me foton e tij. Ai u arrestua, u akuzua për konspiracion kundër partisë, si kolaboracionist me një agjent të CIA-s, të cilin mendohej se e kishte takuar në plazh ku ndodhej një hotel i rezervuar për të huajt. Ishte një situatë tamam staliniane. Ai u mbajt në izolim për tri javë. Ai ishte 18 vjeç. I thanë se dy prej shokëve të tij, që bënin pjesë në këtë grup terrorist, e kishin pranuar tashmë akuzën. Gjë që nuk ishte e vërtetë. Ai e kuptoi shpejt si ishte situata e tij dhe deklaroi: “Ju doni të më burgosni sepse jam i biri i një ruseje. Por unë nuk do të shkoj në burg për Joe Cocker. Më jepni letër dhe do t’ju jap arsye për të më burgosur”. Gjesti i tij ishte heroik. Ai shkroi 17 faqe me akuza kundër partisë, të cilat ua dorëzoi zyrtarëve duke thënë: “Tani keni firmën e një armiku të popullit!”. Ai qëndroi në burg për katërmbëdhjetë vjet, nga 1975-a në 1989-ën.

Çfarë u bë me të?

Pasi doli nga burgu ai nuk ishte aspak në gjendje normale. Ai fliste vetëm italisht. Thoshte se ishte italian dhe se donte të kthehej në Itali. Ai mundi të ikte një vit më vonë, pas rrëzimit të Murit të Berlinit. Tre apo katër vjet më vonë ai më shkroi një letër ku thoshte: “Kur je i mbaruar, je i mbaruar, nuk ke ç’t’i bësh. Ti e di se sa kam vuajtur për Joe Cocker-in dhe pjesën tjetër. Në Itali desha të takoja Joe Cocker-in, i cili po bënte një turne në vend. Pagova që të mund të merrja një autograf pas koncertit dhe u gjenda përpara tij. I thashë se kisha bërë burg për shkak të tij në Shqipëri. Ai më pa dhe më tha: ‘E di. Edhe unë kam kaluar nga i njëjti tunel për të cilin ti flet. E di se ajo që ti ke kaluar është e paimagjinueshme, por e di gjithashtu se ndodhi për shkak të drogës. Por mund ta mundim drogën. Duhet që të detoksikohesh’. Dhe ai u kërkoi truprojave të tij t’i telefononin Policisë për të më shoqëruar në spital. Iu nënshtrova testit që tregoi se nuk isha i droguar. Pra, për herë të parë e pësova për shkak të Joe Cocker-it, herën e dytë nga vetë Joe Cocker-i. Jeta ime ishte e pashpresë që në fillim dhe ashtu do të jetë deri në fund”.

Kush ishte prapa kësaj politike shtypëse?

Ishte një makinë ferri, ajo e ideologjisë së Enver Hoxhës. Gjatë kësaj krize kulturore, partia kishte injektuar një koncept të kinezëve, “kontrollin e punëtorëve mbi intelektualët”. Zgjidheshin tre punëtorë të ndryshëm dhe dërgoheshin nëpër institucione kulturore për të bërë gjyqin. Ai i Operës qe i bujshëm. I kërkuan drejtorit dhe orkestrës së Operës: “Përse ju vini kaq shpesh në program Verdin dhe asnjëherë operat shqiptare?”. Ata iu përgjigjën: “Por ka vetëm një opera shqiptare!”. Iu kthyen: “Mos mendoni se të rinjtë nuk do të guxojnë të shkruajnë opera nëse gjykohen sipas Verdit? Dhe ç’bën ky kor anglez në orkestrën simfonike? Nuk e dini se ne nuk kemi asnjë marrëdhënie diplomatike me Mbretërinë e Bashkuar, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Gjermaninë, Rusinë dhe Izraelin?”. Njëri nga muzikantët iu përgjigj: “Po, kjo nuk ka asnjë lidhje me Anglinë, është një instrument muzikor frymor”. Të dy muzikantët u detyruan të punojnë në bujqësi për tre vjet dhe kjo vegël muzikore u ndalua të përdorej në orkestër. Ashtu si saksofoni, sepse ishte instrument që imperialistët e përdornin për të larguar vëmendjen nga problemet që hasnin me njerëzit me ngjyrë, në mënyrë që të jepnin përshtypjen se këta të fundit jetonin mirë dhe me gëzim, në Shtetet e Bashkuara. Shqipëria ishte Koreja e Veriut e Europës. Ishte fari ndriçues i komunizmit botëror. Në Akademinë e Arteve të Bukura nuk mund të vizatoheshin nudo, gratë duhet të mbanin rroba banje.

A ishte censura e gjithëpranishme?

Gjithçka ishte e ndaluar, edhe flokët e gjata, mjekra, mustaqet –lejoheshin vetëm për të vjetrit. Pantallonat nuk duhej të ishin shumë të gjera dhe fundet as mbi e as nën gju: në mes. Gjatë një festivali muzikor në vitin 1973 të gjithë pjesëmarrësit u arrestuan. Këngëtarët, për shembull, nuk kishin të drejtë të lëviznin në skenë, përveç duarve. Atëherë po, censura ekzistonte në atë kohë. Ajo nuk quhej censurë, por më tepër “përzgjedhje”, e kryer nga një komitet.

A guxonit të flisnit mes studentëve?

Po, kishte një jetë klandestine dhe paralele. Flisnim në familje, mes miqsh, por duhej të ishe i kujdesshëm. Munda të shoh një libër për Cezanne në tualetet e Liceut. Dikush e kishte sjellë fshehurazi, pasi e kishte “marrë” në Bibliotekën Kombëtare, sipas një marrëveshjeje që ne kishim: duhej të shkonim të pastronim në bibliotekë dhe, sapo mbeteshim vetëm, shfrytëzonim rastin për të hyrë dhe për parë për disa minuta foto të ndaluara. Njëri prej shokëve të mi e kishte marrë pra këtë libër rreth piktorit Cezanne, vetëm për disa orë. Ashtu si në filmin “le Parrain”, libri ishte atje, në tualete, dhe ne shkonim atje njëri pas tjetrit, ndërkohë që shokët bënin roje në korridor. Kur arrinim të merrnim libra, kapaciteti ynë thithës ishte i mahnitshëm.

Kur kjo u bë më në fund e mundur? Me rënien e komunizmit?

Kur ne u çliruam nga diktatura, e kuptuam se liria ishte akoma edhe më e komplikuar. Dhe më në fund, sapo mundëm të shpreheshim tërësisht, u bëmë plotësisht të lirë, ne të gjithë bëmë gjithçka. Por, megjithatë, kemi pasur artistë interesantë gjatë kohës së komunizmit. Më vjen ndërmend Edison Gjergo (1939-1989), i cili bëri tetë vite burg për një tablo me disa partizanë që këndonin gjatë natës. Ç’është një tablo realiste e përzier me pak kubizëm. Nga ana tjetër, Edison Gjergo i përkiste minoritetit katolik që konsiderohej si armik i shtetit, po ashtu si dhe ortodoksët dhe myslimanët. Disa priftërinj kur vdisnin në burg varroseshin aty që të vuanin dënimin deri në fund. Ndonjëherë, për të mos e nxjerrë trupin nga burgu, i bëhej edhe një gjyq tjetër pas vdekjes, me prova të reja, që mund ta zgjasnin, për shembull me njëzetë e pesë vjet qëndrimin në këtë varr burgu. Edison Gjergo u intimidua. Ai u tmerrua dhe shpresonte vetëm për një gjë: të konsiderohej si një artist “mediokër”. Sekretari i partisë i kishte thënë: “Ti, ti duhet të më falënderosh, sepse të kam klasifikuar te mediokrit. Megjithatë, tabloja jote nuk është plotësisht e pafajshme”. “Po pse?”, iu përgjigj Edison Gjergo. “Klasa punëtore dhe fshatarët punojnë pa pushim. Ndërsa ti, ti rri në hije dhe pikturon një pjatë me rrush. Ti tallesh me prodhimin, me kooperativat, me punën, po ku je ti? Në Shqipërinë socialiste apo në Shtetet e Bashkuara kapitaliste? Asgjë nuk thotë se kjo pikturë është krijuar nën drejtimin e Partisë”. Dhe çfarë bëri ai për ta ekspozuar vitin tjetër? Ai e zëvendësoi hapësirën e telajos pas pjatës me rrush me një kodër ku punonin disa fshatarë dhe në majë të kodrës një flamur shqiptar. Dhe i thanë: “Je çmendur, kjo që ke bërë është më keq!”. “Po kam pikturuar kontekstin!”, u mbrojt ai. “Cilin kontekst? Ndërkohë që këta fshatarë punonin atje, në ara, ti rrije në dhomën tënde dhe haje rrush dhe nuk shkon as të punosh me ta”. Në ekspozitën e tretë, ai pikturoi vetëm kodrën, fshatarët që punonin dhe një piktor me një kasketë në një cep të tablosë, i cili pikturon edhe ai në kodër. Dhe u pranua, por ai nuk pikturoi më. Ai nuk mundej më. Ai më tha: “Kur shikoj ngjyrat dhe penelat, kam pagjumësi. Ai nuk pikturoi më nga frika.

Le t’i kthehemi asaj lëvizjeje në Akademinë e Arteve të Bukura. Me anë të saj ju u përfshitë në politikë…

Unë e kam drejtuar këtë lëvizje në Akademi. Por ne nuk flisnim për politikën në kuptimin e vërtetë, më tepër për artin e ndaluar. Pastaj lëvizja u rrit deri sa ne organizuam një koncert për të përkujtuar vdekjen e John Lennon – një muzikë e ndaluar deri atëherë. Pikërisht atë mbrëmje shpërtheu lëvizja. Regjimi arriti ta pranojë pluralizmin, një parti demokratike e opozitës u krijua. Por, unë nuk doja të bëja politikë. Sapo vendi u hap, u nisa të udhëtoj nëpër Europë. Pikturoja dhe shisja vepra, gjë që më ndihmonte të vizitoja shumë qytete europiane. Në vitin 1995 fitova një bursë në Paris. Në vitin 1997, në fillim të krizës financiare, isha akoma në Francë, por u ktheva në Shqipëri për Vitin e Ri. Një peticion qarkulloi tek artistët dhe intelektualët për të kërkuar shkarkimin e Kryeministrit. Rashë në një pusi ku u godita rëndë dhe u rraha me shufra hekuri. U nisa përsëri për në Francë pasi vendosa të mos kthehem më kurrë në Shqipëri. Por qeveria ra dhe Kryeministri i ri, i cili sapo kishte dalë nga burgu, më telefonoi për të më kërkuar të bëhesha drejtor i televizionit shqiptar.

Si iu përgjigjët ju?

Refuzova duke i thënë se nuk doja të zija një punë zyre, por të isha artist. Në prill 1998 më vdiq babai. Ishte shumë e rëndë. U riktheva për ceremoninë mortore dhe rastësisht bëhej fjalë për ditën e dytë të bisedimeve për formimin e qeverisë. Atëherë provova një ndjenjë të fortë faji. Me këtë gjendje shpirtërore u ktheva në shtëpi. Ra telefoni dhe dëgjova zërin e Kryeministrit të më thoshte: “Zoti ministër i Kulturës, doni të qëndroni në Shqipëri apo do të shkoni përsëri në Francë?”. Nuk kisha menduar asnjëherë të bëhesha ministër dhe u përgjigja: “Do të qëndroj! Nëse mendohem tepër, do të iki!”.

Përse kandiduat për zgjedhjet lokale në Tiranë?

Qyteti ishte shumë djathtas. Kryeministri më tha: “Ja, ti je i pavarur, partia ime të dha votat e saj. Kjo nuk është e mjaftueshme, por po përpiqet që ti të zgjidhesh”. Tirana ishte atëherë komplet ndryshe. Që ditët e para të lirisë, meqë nuk kishte asgjë, populli kishte filluar të zinte hapësirën publike, të hapte kafene… Kudo mbinin gjithashtu kantiere ndërtimi. Një mik italian të cilit i shpreha dyshimet e mia, më dërgoi një pasazh të shkruar nga Machiavel-i, i cili tregonte të gjitha fatkeqësitë e Italisë… “Por çfarë dhurate më të mirë mund t’ju bënte Zoti se sa të keni mundësi t’i ndryshoni gjërat dhe që çdo gjë e vogël që ndryshon bën një diferencë të madhe?”. Dhe pata një ide! E pranova sfidën dhe u zgjodha kryetar i Bashkisë me 55% të votave.

Si kaloi ardhja juaj në Bashki?

Ne kishim gjashtë milionë dollarë në buxhetin për investime në vit. Ishin vetëm 78 lampadarë në gjendje pune në të gjithë qytetin dhe ndërprerje energjie të vazhdueshme. Njerëzit përdornin akoma qirinj. Rastësisht, Bashkimi Europian kishte dhënë 1 milion euro për të investuar në riparimin e rrugëve dhe fasadave të qytetit. Duhet të kemi parasysh se çfarë ndodhte në ato vite – vitet 1990. Të gjithë ndërtonin në mënyrë anarkike. Madje mund të shpoje tavanin e një apartamenti për t’u zgjeruar. Ishte një shkatërrim total, në duart e dhjetëra-mijëra arkitektëve anonimë. E pyeta sipërmarrësin se cili ishte projekti i tij për fasadat dhe ai më tregoi ngjyrat e zbehta. Ndërsa unë vendosa për ngjyrat e forta, me argumentin se me këto forma të ndryshme, qyteti kishte filluar atëherë të merrte një pamje kubiste, që do të vepronte si një shtysë për njerëzit. Dy ditë më vonë asistenti më informoi se një turmë njerëzish ishte mbledhur përpara një fasade te lyer në portokalli aq sa bllokonin qarkullimin. Ishte edhe një supervizor francez i Bashkimit Europian, i cili turfullonte qe po shpërdoroheshin në këtë mënyrë paratë e kontribuuesve europianë.

Përse?

Sepse këto ngjyra nuk hynin në normat e BE-së, e cila dëshironte vetëm gri ose bezhë. Atëherë shkova atje për të folur me të. Ai donte ta ndërpriste menjëherë projektin. I thashë se do ta ndërprisja dhe se ai më kishte dhënë idenë më të bukur për konferencën time të parë të shtypit: kur mendon se censura ishte zhdukur me komunizmin, por ne po pësojmë akoma censurën europiane. Ai u përpoq për një kompromis, por nuk kishte. Kështu ai iku dhe ne vazhduam. Rruga që ishte rilyer kishte një anë surrealiste: të dukej vetja si në një ekspozitë të Mondrian. Më tej unë organizova një sondazh të gjerë për të parë nëse duhej ta vazhdonim këtë operacion apo jo: 63% e votuesve u shprehën se e pëlqenin projektin dhe 85% dëshironin të vazhdonim. Dhe nuk mendoja për efekte anësore të të gjithë kësaj. Në fillim, Bashkia kishte vendosur një taksë prej 4%, por askush nuk paguante. Me t’u lyer me ngjyra rrugët, të gjithë paguan. Qytetarët po fillonin të ndiheshin të respektuar dhe të ripërshtateshin me hapësirën publike. Unë u rizgjodha me 70% të votave.

A ju ndihmoi kjo të bëheni Kryeministër?

Në fakt, unë hyra në politikë vetëm kur fillova të kem probleme me Kryeministrin. Ai ishte i pakënaqur me popullaritetin tim. Ai përpiqej të pengonte veprimin tim, nuk më jepte më para. Thashë me vete se duhej të veproja. Një ditë pas zgjedhjeve u zhvillua kongresi për lidershipin e Partisë Socialiste: unë kandidova për këtë post, por mora vetëm 6% të votave. Dy vjet më vonë ata humbën zgjedhjet. Gjithçka shkoi si në një lojë fati, ose ishte… fati.