Vepër që risjell pas heshtjes së gjatë figurën letrare të Kristo Floqit (1876-1951)

Prof. Ymer Çiraku

Libri i botuar kohëve të fundit i Jonela Spahos me titull: “Kristo Floqi, koha dhe vepra e tij letrare”, është një studimi i gjerë monografik mbi veprën letrare të K. Floqit, dramaturg dhe publicist i njohur i viteve `20-30 të shekullit të kaluar. Ky botim përkon edhe me 145 vjetorin e lindjes, si dhe 70 vjetorin e vdekjes së tij.

Si studioi në Athinë për drejtësi, punoi avokat. Mori pjesë në lëvizjet patriotike të fillim shekullit të kaluar, pastaj për një kohë shkoi si emigrant në Amerikë, ku atje iu përkushtua shtypit për kauzën shqiptare dhe pati kontakte me Nolin, Konicën dhe figura patriotësh të tjerë. Pas disa vitesh me aktivitet të njohur në shoqërinë “Vatra”, duke drejtuar për një kohë edhe gazetën emërmadhe “Dielli”, vendos që të kthehet sërish në Atdhe, tashmë i çliruar pas pushtimit 5 shekullor otoman. Krahas aktivitetit në administratën e lartë të kohës, do të ketë angazhim të gjerë dhe të pandalur në fushën e letërsisë, sidomos me krijime dramaturgjike, duke qënë ndër më të spikaturit në këtë zhanër. Por rrethana jashtëletrare, kryesisht ato të natyrës politike, e kryqëzuan për një kohë të gjatë në mënyrë tërësore, jo vetëm aktivitetin politiko-shoqëror të autorit, por edhe kontributin e tij letrar. Prandaj, mund të thuhet se botimi i këtij studimi monografik, ka meritë sepse i rizgjon këto vlera letrare prej statusit të tyre të mbulimit prej heshtjes së gjatë, ku ato ishin dënuar që të qëndronin, për gati gjysëm shekulli.

Në krijimtarinë e këtij autori, përfshihen rreth 20 komedi dhe farsa, tri drama, një tragjedi, dy vëllime me poezi, si dhe dy poema: “Dëshmorët e Rilindjes” dhe “Shqyptarët”. Për kohën kur ai shkroi e botoi në vitet `20-`30, K. Floqi ishte nga autorët më të njohur në fushën e krijimeve skenike. Siç shkruante studiuesi i ri aso kohe, Jup Kastarti te “Revista letrare” (1944), e drejtuar nga M. Kuteli, V. Kokona dhe S. Spasse, sikur të krijohej mundësia që të bëhej e njohur tërësia e kësaj krijimtarie e shpërndarë nëpër shtypin e kohës, por edhe jo pak pjesë të mbetura në dorëshkrim, jo vetëm që do t`i jepnin një vend nderi këtij komediografi, por kështu do të pasurohej edhe biblioteka e varfër e dramaturgjisë shqiptare.

Ky botim i studiueses, bën pjesë ndër ato studime të prirjes, që do të cilësoheshin si shterruese, sepse këtu hulumtohet në mënyre të plotë rreth jetës dhe veprës letrare të kësaj figure. Autorja shqyrton para së gjithash dramat dhe komeditë e këtij autori, që ishin nga ato vepra, të cilat, kur botoheshin e viheshin në skenë, shënonin ngjarje për qytetin e Korçës dhe më gjerë, ku edhe u luajtën mjaft prej tyre, nëpër qytete të ndryshme apo edhe në fshatra përreth.

Drama e komedi si Karl Topia, Pësime e mësime, Osman Opingaxhiu, Dhëndër me përdhunë, Merre ta marrim, Martesë me pahir, Ministri kandidat, Rrogat e nëpunësve, Bija e bankierit dhe mjaft të tjera, janë ndjekur me mjaft interes, të vëna në skenë sipas rastit te kinema Mazhestik, në mjediset e mitropolisë, apo edhe në disa fshatra të Korçës – organizuar nga grupet teatrore të atyre klubeve artistike, që kishin fituar një traditë dhe gjallëronin jetën e njerëzve aso kohe. Siç e vren autorja e studimit, sukses të dukshëm ka njohur sidomos drama Fe e kombësi, me theks të spikatur patriotik dhe e vënë në skenë disa hërë radhazi nga grupi teatror i Vlorës më 1928, në Gjirokastër më 1936, pastaj nga grupi teatror Apollonia në Fier etj. Po kështu, drama Karlo Topia u interpretua në Vlorë më 1924 me rastin e ardhjes atje të Fan S. Nolit, më 1928 u vu në skenë nga shoqëria Besa shqiptare në Shkodër, më 1935 nga grupi teatror Durrësi etj.

Nga shkrimet e botuara nëpër gazetat e kohës, si dhe nga kujtimet e njërezve që i kanë ndjekur ato shfaqje, vrehet se ato kanë lënë gjurmë të pashlyera dhe janë vlerësuar për frymën emancipuese që kanë përcjellë – sidomos në fshikullimin e mentaliteteve patriarkale dhe të veseve e zullumeve të shoqërisë dhe të administratës së kohës. Të përcjella këto dukuri gjithnjë me shpoti therrëse, me humor e sarkazëm.

Studimi i përfshirë në këtë libër, mendoj se ka vlerë të dyfishtë. Nga njëra anë se për herë të parë, këtu ndriçohet në mënyrë të gjerë dhe të argumentuar profili letrar i një personaliteti të spikatur si Kristo Floqi, por që për fat të keq, i lënë në hije, në harresë, prej një kohe të gjatë. Por nga ana tjetër, ashtu si edhe në raste të tjera fatesh të ngjajshëm shkrimtarësh, pra, të lënë në hije jo për arsye tjetër, veçse prej shkaqesh jashtë letrare, ky rizbulim e kjo rinjohje dhe mbërritje e tyre për te lexuesi i sotëm, krijon premisat për ta pasuruar më tej dhe kështu – për ta ridimensionuar relievin/hartën e historisë së letërsisë shqipe. Pra, për t`i sjellë kështu kësaj letërsie tërë vlerat që asaj i kanë munguar e që i takojnë.

Ne nuk mund që ta kemi kurrsesi luksin për t`ia lejuar vetes, që ta ngushtojmë dhe minimizojmë qarkun tonë kombëtar letrar prej kriteresh përtej (jashtë) letrare. Përmes këtij studimi, tashmë lexuesi e ka të plotë edhe veprën dhe jetën e një autori të përjashtuar nga komunikimi, sikundër është K. Floqi dhe kësisoj, panorama letrare, sidomos ajo e dramës dhe e komedisë së viteve `20-30 të shekullit të kaluar, shpaloset dhe bëhet më e plotë. Ku këtu, zë vendin e vet veçse të merituar, edhe një nga autorët më të spikatur të këtij zhanri letrar.

Dhe prej këtij studimi të gjerë monografik, mbi jetën dhe veprën e K. Floqit, mund të nxiten dhe të lindin pse jo, projekte regjisorësh, për të risjellë e vënë në skenë ndonjë (apo edhe disa) nga veprat e këtij autori. Ato krijime do të sjellin natyrshëm koloritin mbresëlënës të kohës, të mjediseve karakteristike dhe të atyre personazheve, aq të skalitur e aq të qëmtuar nga realiteti, prej autorit të tyre të talentuar.

Do të theksoja se ky është një studim që lexohet me interes. Kjo ka ardhur sepse arrihet që të alternohet e të kombinohet drejt si interpretimi, ashtu edhe informacioni, i cili, derdhet i begatë në faqet e librit dhe është i vjelur prej shumë burimesh. Kjo e ka shpëtuar studimin nga narrativa monotone përsiatëse dhe interpretuese, siç mund të vrehet nëpër studime të kësaj natyre, duke i siguruar kështu këtij studimi, një frymëmarrje e lirshmëri në lexim, pikërisht edhe prej informacionit të larmishëm, që ai përcjell. Pra, është një studim me vlerë, i punuar dhe i mbajtur në duar prej jo pak vitesh prej autores, shkruar me dashuri e përkushtim, me skrupulozitet dhe objektivitet analize dhe interpretimi. Dhe kjo është siguruar duke gjurmuar dhe duke hulumtuar me akribi shkencore nëpër arkiva të ndryshme, brenda e jashtë vendit, sidomos në SHBA, kudo ku u end e u formua ky personalitet – sa letrar, aq edhe si patriot, vatran i përkushtuar, drejtues e bashkëpunëtor gazetash mjaft të njohura të asaj kohe si Dielli në Amerikë, Agimi në Shkodër dhe disa të tjera. Pra, krahas lëvrimit të letërsisë, njëherazi mbetet një figurë me emër edhe si publicist, si jurist dhe si mbajtës i posteve të larta shtetërore të kohës.