Prof. dr. Bardhosh Gaçe: Fati dramatik i Petro Markos!

(Homazh në 30-vjetorin e vdekjes)

Në historinë e letërsisë botërore dhe të shkrimtarëve të këtyre letërsive, fati dhe raporti i shkrimtarit me krijimin në vetvete, por dhe misionin e tij si krijues është përsëritur dhe në ato të ashtuquajtura letërsi të popujve dhe vendeve të vogla. Fenomeni i njohur nga letërsia e përbotshme, që zë fill që nga koha e tragjikëve të njohur të antikitetit, ka vazhduar, duke e ndihmuar letërsinë deri në ditët tona, për të kuptuar thelbin që një letërsie dhe krijimtarie të vërtetë, pas të cilës qëndron shkrimtari, i cili lidhet fort me kohën, fatin e vendit dhe të vërtetën, lidhet me marrëdhëniet që ai krijon me krijimin dhe misionin e tij të përbotshëm.

Letërsia shqiptare, pas vitit 1945 -1990 është përfshirë në një rreth të fortë censure, në themel të së cilës qëndronte kufizimi ideologjik, prej të cilit rridhnin dhe parimet e letërsisë së realizmit socialist. Fatkeqësisht në këtë periudhë kohore, në letërsinë shqiptare u shfaq një lloj “revizionimi” jo vetëm i letërsisë së shkruar gjatë këtyre viteve, por dhe mbi letërsinë e shkruar para viteve 1945, mbi autorët e vendit dhe të huaj, duke e kthyer këtë marrëdhënie të vështirë dhe imponuese në frymëmarrjen tematike, estetike dhe të marrëdhënieve që letërsia zakonisht vendos me kohën dhe lexuesin e saj. Në këtë raport dhe marrëdhënie të imponuar më së shumti, në letërsinë shqiptare u përfshinë jo pak shkrimtarë, të cilët ishin shfaqur më herët në letërsinë shqipe, por mbi gjithçka ishin krijues, të cilët kishin një lloj marrëdhënieje “sintetike” me letërsinë bashkëkohore evropiane dhe botërore.

Petro Marko është ndoshta shkrimtari më i rëndësishëm i kësaj periudhe, i cili vinte në letërsinë shqiptare, në prozën shqipe (romanin shqiptar) nga një përvojë e pasur dhe e suksesshme, i cili kishte krijuar profilin dhe vokacionin e tij para autorëve që u afirmuan dhe shkrojtën pas viteve 1945, dhe që u përfshinë në metodën e kësaj letërsie, në të cilën u mishërua fryma e kësaj të njohur shqiptar.

Petro Marko pas viteve 1945, pas kalvareve të njohura, qoftë si luftëtar në Spanjë, po ashtu dhe me internimet e herëpashershme larg atdheut, duket se ka udhëtuar me letërsinë  e tij në një det me dallgë të ashpra, ku dukej dhe zhdukej, ky fundosej dhe dilte prapë mbi ujë, një udhën – jetë e vështirë, për të cilën ai ka rrëfyer vetë në njërin nga librat më të bukur dhe më interesant të ndonjë shkrimtari shqiptar. Shkrimtari Petro Marko, duke pasur një vetëdije dhe një marrëdhënie të vërtetë me letërsinë dhe misionin e shkrimtarit, më shumë se kushdo tjetër, kuptoi që herët rëndësinë për t’u rrëfyer, për të thënë atë që fsheh në vetvete një shkrimtar i ndaluar, i kërcënuar, i degdisur deri në rraskapitje.  Libri “Intervistë me vetveten” (Retë dhe Gurët), në sytë dhe optikën e estetologëve dhe të kritikës letrare shqipe përveçse një libër me të vërtetat e jetës së shkrimtarit, brenda të cilës kishte dhe të vërtetat të tjera, me të drejtë është konsideruar dhe një vepër e llojit letrar, pasi në të lëviz fati i një personazhi të caktuar (i vetë shkrimtarit) në një raport të madh marrëdhëniesh, konceptesh, perceptimesh, në një dramë kolektive dhe të vetë autorit. Përmes një rrëfimi autentik, i mbushur me të vërteta të mëdha nga jeta e tij, por dhe nga një kontekst i gjerë marrëdhëniesh dhe informimi, Petro Marko përmbush dhe një shpjegim racional dhe të kumtueshëm të tij si shkrimtar për jetën, shoqërinë dhe për artin, një konvertim i kuptueshëm i të gjithë krijimtarisë së tij për një kohë mjaft të gjatë.

Rrëfimet e shkrimtarëve për jetën e tyre, janë ngjarje të shënuara dhe burime të rëndësishme jo vetëm për jetën e tyre, por për letërsinë në përgjithësi dhe kohën, ku janë shtresuar të dhëna të tjera sociale dhe kulturologjike, ku reflektohen qëndrimet e institucioneve dhe të rrethanave kulturore- historike. Petro Marko dhe në krijimtarinë e tij të para vitit 1945 kishte në burimet e letërsisë dhe krijimeve të tij një kontest të rëndësishëm social, historik të Shqipërisë dhe të Evropës. Në vetë-rrëfimin e Markos ka një deltë të madhe kohore, e cila lidhet fort me krijimtarinë e tij, me marrëdhëniet që ai kishte krijuar përmes letërsisë, dhe të tijat si një personalitet i rëndësishëm i dijes letrare, publicistikës, të një konteksti të gjerë evropian dhe ballkanik.

Në jetën e Petro Markos kishte një kujtesë të rëndësishme kombëtare dhe ndërkombëtare; ai kishte parë dhe kishte prekur nga afër dy luftërat botërore, një luftë e karakterit gjithë- ndërkombëtar, luftën e brigadave internacionaliste në Spanjë kundër diktatorit Franko, kishte prekur dhe kishte qenë njëri nga vuajtësit e internimeve të egra në dhera të huaja, kryesisht në Itali, (Ustika) që siç tregon dhe ai vetë, kishte shpëtuar në dy raste nga vdekja. Ishte një personazh i rëndësishëm i memories së luftës më epike në historinë e njerëzimit, Luftën e Spanjës, që bashkë me një avangardë shkrimtarësh më të mirët në historinë  e njerëzimit e kishin përjetësuar atë luftë për jetën dhe lirinë në veprat e letërsisë së përbotshme  dhe një varg ngjarjesh të tjera të jetës së kombit dhe të atdheut, të tijat personale dhe të familjes, të cilat vijnë përmes këtij vetë-rrëfimi sa epik po aq social dhe përmes shqisës estetike të një mjeshtëri të komunikimit.

Para se të kërkojmë të shohim rrugë-udhëtimin e Petro Markos gjatë jetës së tij përmes rrëfimit të vetë autorit, i cili për shumë arsye e ka gjetur të rastit ta shkruajë vetë atë, për të zhdukur çdo hije dyshimi dhe interpretimi, kumti i rëndësishëm i jetës së tij është fati dramatik, i cili e ka përshkuar jetën e tij që nga fillimi e deri në fundin e tij. Në të gjithë rastet, Petro Marko arrin të na tregojë dhe të ketë vetëdije të plotë kush dhe pse kishte ndodhur kështu me jetën e tij dhe të familjes. Por ka dhe një arsyetim tjetër po kaq interesant, që lidhet me krijimtarinë e tij artistike, e cila ka një lidhje të qëndrueshme, ka një paralele interesante mes fatit të tij dramatik dhe të veprave e në disa raste të personazheve të tij artistik, të cilët duket se “cicerojnë” (ciceroni) fatin e vetë shkrimtarit. Kjo lidhje e fortë dhe e kuptueshme e bën shkrimtarin Petro Marko një humanist dhe një personazh real, po ashtu dhe një personalitet të vetëdijes shoqërore dhe ndërgjegjes artistike të një shkrimtari, i cili shkroi dhe bëri letërsi dhe në periudhën e realizmit socialist.

Pa u marrë me rëndësinë që autobiografitë e shkrimtarëve kanë në historinë e njerëzimit dhe të letërsisë, Petro Marko i ka sjellë lexuesit të vet një histori të mrekullueshme, e cila nuk ka lidhje vetëm me jetën e tij prej shkrimtari, por lidhet mjaft dhe me formimin familjarë të tij në brigjet e Himarës. Në libër ka një burim të rëndësishëm informacioni, atë që lidhet me evokimin e fëmijërisë së tij. Në të vërtetë Petro Marko, një personalitet dhe një krijues i rëndësishëm i letërsisë shqipe nuk vinte nga hiçi. Dhërmiu i tij, Himara e njohur historikisht me traditat, kulturën, zakonet, të dhënat e shumta të lidhjeve të saj me Lindjen dhe Perëndimin, vendin e kanoneve dhe të dhënat e shumta si një vendbanim i hershëm që nga ilirët. Petro Marko ruan një lidhje të fortë me fëmijërinë e tij dhe fshatin e tij të lindjes, të cilin e quan “fshati më i bukur në botë.

Lidhja e fortë e Petro Markos me fëmijërinë dhe edukimin nga familja, përbën ndoshta dhe themelin e tij prej krijuesi. Jo më kot psikoanalistët dhe njohësit e mirë të psikologjisë mendojnë se fëmijëria është kaq prezent në krijimtarinë e shkrimtarit dhe veçmas lidhet me fantazinë e tij krijuese. Petro Marko nuk ka pasur një fëmijëri të lumtur, por një fëmijëri të mbushur me një ndjesi të fortë të një fëmije me karakter të formuar. Në kujtesën e tij reflektohet herë pas here figura dhe imazhet mbizotëruese të mama Milles (gjyshja e tij), për të cilën ai shkruan, se mama Mille “ishte një burim i pashtershëm i rrëfimeve, i legjendave, i vajtimit dhe ligjërimit me vargje. Ajo, gjersa vdiq, qante dy orë në ditë me ligje në dhomën e saj…” E natyrisht, kjo ngjarje e përsëritur në jetën e një familje kaq inteligjente nuk është pak për krijimtarinë e tij të mëvonshme, ku natyrisht gjurmë të kësaj lidhjeje dhe përvoje fëminore gjenden dhe në krijimtarinë e mëvonshme të Petro Markos.

Petro Marko ishte dhe mbeti njeriu i lidhur fort me njerëzit në të gjithë udhë-jetën e tij. Jo pak emra, që nga fëmijëria e më pas në ngjarje dramatike jetësore, kryesisht ato të Luftës së Spanjës zënë vend në kujtesën dhe në konceptet bazike jetësore të tij, të cilat përbëjnë bazamentin jetik të karakterit dhe të qëndrimit të padhënshëm të tij përballë vështirësive të shumta. Në këtë skalitje të karakterit të tij një vend të rëndësishëm zënë burgosjet dhe persekutimet e tri regjimeve që ai i preku në jetën e tij, atë zogist, atë fashist dhe atë komunist. Tri herë ishte në pragun e vdekjes; në kampin e Ustikës, ku shpëton ekzekutimit  falë mjekut filantrop të kampit (tipi pirandelian thotë Petro Marko për të); herën e dytë shpëtohet nga Ernes Koliqi, po në Itali dhe herën e tretë, i arrestuar nga regjimi komunist, si “armik i popullit”, Petro Marko thotë se e ka shpëtuar nga vdekja Koçi Xoxe, pasi ai tekstualisht shkruan:”Jam plotësisht i bindur se jetën e kam nga Koçi Xoxe!” Të mos harrojmë se janë tri raste të rëndësishme në jetën e një shkrimtari si Petro Marko, një luftëtar dhe një njeri me mendje të ndritur për lirinë dhe letërsinë. Dhe pse këto ngjarje kanë një rëndësi të madhe në jetën e një personazhi të tillë, Petro Marko nuk merret gjatë me shkaqet e persekutimeve të tij, në të rëndësi të madhe ka liria si triumf.

Edhe pse libri “Intervistë me vetveten” është një libër me kujtesë dhe jetë-rrugëtimin e tij, Petro Marko nuk mund t’i shkëputet stilit të romancierit. Ai shumë nga ngjarjet e jetës së tij i sheh nga pozitat e dëshmitarit të këtyre ngjarjeve, ai parapëlqen situatat, ku shpërfaqet formimi dhe karakteri njerëzor, si në situatat e internimit, të burgut, lufta dhe revolucioni, që në letërsinë artistike që lëvroi shkrimtari i njohur ndikuan në përvojën dhe talentin e tij artin e guximit, qëndresës dhe të stoicizmit. Librit autobiografik “Intervista me vetveten” (Retë dhe gurët), shkrimtari e kishte projektuar që në romanin e ndaluar të tij “Një emër në katër rrugët”. Ka një syzhe interesante, përmes të cilës shkrimtari tregon se ç’ishte projekti i librit “Retë dhe gurët”, kur shkruan: “Thonë se gurët e mëdhenj atje poshtë në Shënmëri, janë burrat që janë kthyer dhe kanë vdekur në vend. Po të jesh trim zemërbardhë e po të shkosh andej natën, i dëgjon të dëftojnë historitë e tyre. Po të jesh frikacak e zemërlig, nuk i dëgjon dot. Kurse ata burra që kanë ikur dhe kanë vdekur në kurbet janë bërë re… Vijnë, qajnë dhe ikin. Dhe mbi spitharët më poshtë, afër bregut mblidhen lotët e tyre siç mblidhet uji i shiut…”. Nuk mund të gjendet lehtë një perceptim i tillë shpirtëror, metaforik dhe simbolik, ku pleksen mjaft mirë historia, mitologjia, kultura, tradita, perceptimi dhe vetë karakteri i Petro Markos, ndërsa përmasa e librit, duket se është universale.

Grafikisht libri “Retë dhe gurët”, d.m.th tejkalimi i vetë-intervistës, regjimet, deti, toka, gurët, malet, koha, njerëzit dhe zogjtë përbëjnë shtyllat mbi të cilat qëndron romani jetësor me të njëjtin titull, ndërsa vetë-rrëfimi ka në themelin e vet traditën e rrëfimeve të bregdetit të HImarës tek një “autoritet” i besimit, që zakonisht ishte prifti, pasi dhe vetë Petro Marko e ka origjinën nga një fshat shumë besimtar i Bregut të Detit. Në bregun e detit të Himarës ka legjenda të shumta, të cilat kanë pasur një ndikim të madh të respektin dhe autoritetin e besimit kristian tek njerëzit. Këtë akt dhe traditë rrëfimi Petro Marko e realizon përmes vetë-rrëfimit, ku ndër të tjera ai shkruan:”Megjithëse unë linda i krishterë, në një fshat shumë besimtar, nuk i jam rrëfyer kurrë priftit përpara se të kungohesha… Por tani dëshiroj të rrëfehem para historisë, përpara se të vdes…” .

Studiuesit e letërsisë (romaneve) të Petro Markos, por dhe cilido që arrin t’i lexojë veprat e tij, besojnë se personazhet dhe jo pak ngjarje të këtyre romaneve reflektojnë jetën e shkrimtarit, ku fenomeni i intertekstualitetit e vërteton mjaft qartë këtë fenomen. Kështu romanet “Një emër në katër rrugë” dhe romani “Nata e Ustikës” kanë pikëtakime që lidhen qartësisht me jetën e shkrimtarit. Petro Marko ka provuar burgun dhe izolimin në Itali dhe në Shqipëri, është rrezikuar disa herë të ekzekutohet, por shpirti i njeriut që lufton për humanizëm brenda tij nuk është shuar kurrë, përkundrazi është përtërirë si një lloj feniksi nga vepra në vepër, siç është personazhi i Gori Gjinlekës te “Hasta la vista”, personazhi i Lekë Gurra te romani “Qyteti i jugut”, personazhi i Gjin Bua-s tek romani “Një emër në katër rrugë” apo personazhi i Andrea Borës tek romani “Nata e Ustikës”. Me Gjin Bue Shpatën dhe dinastinë e tij shkrimtari lidh dhe origjinën  hershme të familjes së tij. E gjithë kjo metamorfozë mbijetese, përveçse është një himn ndaj jetës, është dhe një skenë e hapur dhe e shtrirë në kohë e dramës së tij jetësore e sendërtuar në konceptet dhe raportet e caktuara me kohën.

Kjo lidhje e fortë mes jetës dhe krijimtarisë, ku gjurmët jetësore të tij gjenden në ngjarje, kohë dhe personazhe të dukshëm dhe mjaft veprues dhe aktiv, plotësojnë një lloj definimi, se jeta e Petro Markos në vetvete është si një roman. Petro Marko shkoi në luftë, u internua, u burgos, u burgos në vendin e tij, iu ndalua botimi, iu persekutua familja, iu fshi kujtesa e krijimtarisë së tij me ligjin totalitar, duke e përjashtuar nga antologjitë shkollore dhe historia e letërsisë, po ashtu u izolua për të mos mundur të shkonte në asnjë vend të huaj, që gjithsesi ai do t’i sfidonte me një lloj krenarie të ligjshme dhe një vetëdijë që shumë pak krijues të kohës mund ta kishin.

Sado artistik të jetë vetërrëfimi i Petro Markos në librin “Intervistë me vetveten” (Retë dhe gurët), drama e tij jetësore veçon dhe mbetet një rrugë e përshkuar me vuajtje, me dhimbje, me lodhjen me sakrifica dhe me qefinin e vdekjes për kreje, siç thuhet në këngët kreshnike të Veriut. Drama e tij dhe vuajtjet e tij sado të mbulohen me petkun e bukur të artit dhe të estetikës, ajo i ikën atij dekori dhe kërkon të tregohet. Vepra artitike e autorit është estetizim i jetës së tij; “Hasta la vista” (pjesëmarrja e Petro Markos në luftën e Spanjës), “Nata e Ustikës “ (është romani apo fryti letrar i internimit të tij prej fashistëve  në ishullin e Ustikës), çfarë tregon ruajtjen me dinjitet dhe sintezën harmonike të njeriut  me artin, që rrallë shkrimtar e ka bërë si Petro Marko.

Petro Marko ishte një bashkëkohës dhe një mik i rëndësishëm i Heminguejt, por ndryshe atij, Petro Marko në vendin e tij u gjend para një censure, e cila më së pari synonte të vinte në dyshim talentin dhe moralin e tij nga një anë, dhe së dyti përpiqej ta shuante ngadalë dhe ta zhvlerësonte veprën e tij, ndërsa idealisti stoik Petro Marko në rreth 17 sfida të mëdha jetësore (luftëra, burgosje, partizan, arrestime, izolim dhe tortura psikologjike, akuza për tradhti, ndalim botimi, internime), mbetet një idealist stoik për drejtësi dhe barazi shoqërore. Por brenda shpirtit të një njeriu krenar, por gjithsesi human ka dhe një dramë tjetër të madhe, një lëndim të brendshëm që lidhet me historitë e botimeve. Ai ka vuajtur mjaft odisenë që pati botimi i romanit “Qyteti i fundit”, një roman që ai e vlerësonte shumë, për të cilin thotë se “Hoqën skenat më të mira...”, duke dëshmuar po ashtu një të vërtetë tronditëse: “Ua them sinqerisht: mua më ka urryer diktatori”; pastaj romani “Stina e armëve”, një roman që qarkulloi vetëm disa muaj për t’u mbyllur më vonë në bibliotekat familjare; romani ”Nata e Ustikës” për të cilin thotë se “Censura e ka tjetërsuar…”, duke dëshmuar se romanet e tij janë censuruar.

Duke qenë një talent i padiskutueshëm, Petro Marko kishte një shqisë të dallueshme dhe mjaft të ndjeshme ndaj kohës dhe njerëzve, bashkëkohorë, evropian, një njeri me një mendje të hapur dhe me një formim perëndimor, i prirë për drejtësi dhe dinjitet njerëzor, në ligjin e censurës ideologjike të Shqipërisë kjo ishte e papranueshme. Veprat e tij përbënin kundërshti për kohën, personazhet e tij përbënin mbulesa të thella në realitetin e kohës, ku dinjiteti dhe nënshtrimi ishin një realitet i kohës, kështu që shkrimtari dhe personi Petro Marko do të ishte në tehun e kritikës dhe të ndëshkimit, që në jetën e tij përbënte një kalvar të vazhdueshëm për të dhe familjen.

Gjithsesi, pavarësisht rrugëtimit jetësorë dhe atij artistik tehut të humnerës, romancieri Petro Marko me prozën e tij i ka sjellë një ndihmesë të madhe prozës shqiptare, veçmas romanit, duke i krijuar atij një lloj origjinaliteti. Në romanet  e tij ka figura komplekse, figura idealistësh në të cilët mishërohej sakrifica dhe vetëmohimi, si përfaqësim i shpirtit të njerëzve të varfër, por ishin figura dhe personazhe që reflektonin tendencën për barazi, por ndryshe shkrimtarëve të tjerë të cilët glorifikonin parimet ideologjike të realizmit socialist, tek Petro Marko shfaqeshin idetë sociale, bashkëkohore perëndimore, modeli i të cilave kishte triumfuar në disa vende të perëndimit. Po ashtu, këta personazhe kalonin rreptësishtë nën vëzhgimin e censurës.

Petro Marko nuk iu shmang kurrë profilit të tij krijues, i cili ishte krijuar në vendlindjen e tij, por dhe jashtë vendit. Në një mbijetesë të vështirë, ai u përpoq që t’i mishëronte idetë e tij për letërsinë dhe krijimin, si shprehje e lirë e një shpirti të lirë, që me të drejtë kritika i ka quajtur kundërskema që Petro Marko mishëroi në prozën e tij. Mendimi dhe morali i lirë ishte një nga kundër-skemat, që lidhej kryesisht me dashurinë për jetën, dashurinë për njeriun, humanizmin deri në tejkalimin e paragjykimeve, që rëndom mishërohej në letërsinë e kësaj kohe. Në një moment çlirimi dhe vullneti të lirë Petro Marko shprehet : “Ëndrra që nuk m’u shua kurrë ishte të njihja njeriun, të njihja botën”.  Duke qenë për një art universal, ai kishte parasysh dhe një art human, ku të kishte mundësi të përshtatë në të filozofinë, moralin dhe estetikën, të cilat krijojnë dhe një hapësirë universale dhe humane të komunikimit.

Qysj në rininë e tij të hershme, shkrimtari ishte shprehur se ishte i lidhur fort me konceptin jetik, atë të dashurisë për jetën, pa krijuar disnivele dhe diferenca, siç kishte ndodhur gjatë periudhës së sistemit totalitar. Lidhur me këtë çështje, ai shprehet:”Dashuria për jetën është lëngu me të cilin ushqehen romanet e mi.”, çka përbënte një sakrificë dhe një risk të madh gjatë kohës që ai shkroi pjesën më të madhe të prozës së tij, e cila u ndalua, u redaktua dhe censurua ashpër dhe u la në harresë. Në Shqipëri ky qëndrim kristian, dashuria për njeriun, ishte stigmatizuar ashpër përmes parimit të luftës së klasave dhe klisheve të tjera të saj. Kjo përbënte një reliev të pjerrët dhe një fat dramatik për fondamentin moral dhe shpirtëror të shkrimtarit Petro Marko.

Me romanin “Qyteti i fundit” në thelb romancieri Marko humanizmin duket se idealizon humanizmin gjithëklasor, gjithënjerëzor dhe gjithëkombëtar, i cili me të drejtë është konsideruar një ‘internacionalist kozmopolit’. Po ashtu dhe në romanin “Stina e armëve” ndër personazhet e caktuara idealizohet dashuria e heronjve partizanë, të cilët kishin prejardhje të kundërt, një dashuri njerëzore në kuptimin e gjerë për bashkëluftëtarin, për bashkatdhetarin, për bashkëvuajtësin, fatkeqin, të pambrojturin, dashuria për njeriun e drejtë, për popujt dhe kombet. Mesazhi që përcjell kryesisht Leka tek romani “Qyteti i fundit” përbën një humanizëm të jashtëzakonshëm dhe mbarë njerëzor.

Petro Marko arriti që të komunikonte që herët përmes letërsisë me lexuesin shqiptar dhe atë të huaj. Romanet “Hasta la vista”, “Nata e Ustikës”, “Stina e armëve” apo dhe ndonjë tjetër janë konsideruar romane të luftës, por në mesazhet, pasazhet e shumta, personazhet shumë-shtresor të cilët përcillen me një psikologji të hollë të komunikimit, duket se shpalosin një botë të madhe të shkrimtarit, mbi parimet fondamentale, të cilat kërkonte të ecte shoqëria njerëzore në përgjithësi. Në ato pak struktura të prozës së gjatë, ku një pjesë e ngjarjeve lidhej me një mjedis të huaj social dhe historik, me njerëz të kombeve të tjera, rrethana që lidheshin pak me mjedisin shqiptar, prozatori Petro Marko gjente mundësi të shpërfaqte tema të mprehta sociale, por dhe të reflektonte formimin e tij, siç ishte “dualiteti” i luftës dhe dashurisë.

Pikërisht mjedisi i luftës skalit karaktere të çuditshme, njerëz të çuditshëm, rrethana dhe triumfin ose jo të sakrificës dhe optimizmit për të ardhmen. Romani “Hasta la vista” ka një linjë interesante të kësaj lufte dhe rrethanash psikologjike të luftëtarit dhe luftëtarëve në kushtet e një lufte ku lanë jetën shumë nga luftëtarët e botës dhe të dashurisë, me  sytë nga e ardhmja dhe nga jeta. Dhe pse në një pjesë të këtyre pasazheve Petro Marko shfaqte një lloj dashurie utopike, por të bukur, të mbushur me shpirt dhe ndjesi të habitshme, si gjithë të tjerët e këtij lloji dhe ai mendonte ta ndryshonte botën përmes arsyes dhe përsosshmërisë shpirtërore të njerëzve, gjë që nuk arrihej dot në një vend ku lufta e klasave ishte një detyrë e çdo krijuesi në veçanti.

Libri “Intervistë me vetveten” është një refleksion i rëndësishëm jo vetëm për historinë dhe idetë që Petro Marko kishte për letërsinë, shkrimtarin dhe krijuesin, në rrethanat e një rendi politik dhe të censurës, por të letërsisë në përgjithësi. Autori prek thelbin e jetës dhe të veprimtarisë krijuese të shkrimtarit në rrethana të veçanta, por nuk shmang kurrë sakrificën e krijimit. Udhëtimi i tij i gjatë me ulje e ngritje të theksuara, të forta dhe lënduese, përveçse tregon karakterin e tij të formuar që në fëmijërinë e tij të hershme, në këtë rast kthehet në një obligim, në një sakrificë që shkrimtari duhet ta përballojë, që ai të jetë misionar dhe përçues i shpirtit dhe jetës së njerëzve.

Fati i tij dramatik i përsëritur në mjaft kthesa të jetës, duket se përmbush një lloj sakrifice, siç historia antike na ka sjellë përmes Prometheut, shqiponja herë pas here shkonte t’i hante mushkëritë, por ata rriteshin përsëri, kështu dhe në jetën e Petro Markos fatkeqësitë që sistemi totalitar ia çonte në derë herë pas here, ngjajnë të tilla, por përveçse nuk e mposhtën e bënë atë më të vetëdijshëm dhe më fisnik, e bënë atë më të aftë që ai të gjente rrethana, mundësi dhe qasje estetike t’i reflektonte idetë, humanizmin dhe shpirtin e tij të lirë dhe mishërues të së keqes.

 

Tiranë, 25 dhjetor 2021