Fragmente të shkëputura nga libri i përkthyer nga suedishtja në shqip i Zannovich Stephan me titull: E quajti Kastrioti i madh i Shqipërisë Skënderbeu, Historia, Përkthimi Shtypur nga Anders Zetterberg, 1788 Stockholm, në 555 vjetorin e vdekjes së Heroit Kombëtar Gjergj Kastriotit

Kjo me të vërtetë ndodhi, pasi dha një provë për një frikë të sinqertë të perëndisë dhe për këtë mori sakramentin e kishës me devotshmëri shembullore; ai ia dorëzoi shpirtin e tij Zotit dhe trupin e tij tokës më 17 janar 1467, në vitin e 65-të të jetës së tij dhe në vitin e 38-të të mbretërimit të tij.

Ai, më në fund, ishte i pajisur me të gjitha cilësitë që çdokush do të dëshironte të kishte një gjeneral ushtrie, te një mbreti të mirë, te një qytetari të nderuar dhe te një i krishterë i zellshëm. Çfarë lumturie, që nderon reputacionin e një njeriu të madh, që pas tre shekujsh dhe më shumë, shikon sedrën e banorit, turkut udhëtar, të krishterit ose hebreut dhe iu shqipton bekimin e të njohurit, të relikeve dhe mbetjeve tij të famshme; ata ngrihen, surprizohen, mahniten, mrekullohen me mbetjet e varrit të tij dhe thonë me lëvizje:

Këtu pushon Kastrioti,

ai SKËNDERBEU!

Sa i shkathët ishte ai! Sa i drejtë ishte ai! Sa i mirë ishte ai!…

Çfarë modeli për mbretërit!

Ndërsa ai fliste, u përhapën thashethemet se turqit, të cilët kishin dëgjuar për sëmundjen e tij, filluan të shkatërrojnë dhe djegin të gjithë vendin. Megjithatë, këtu, ai në këtë situatë që ishte, nuk e braktisi guximin e tij, shpresa se edhe një herë do të ishte në gjendje të përdorte vartësit e tij, ringjalli sërish fuqinë e tij të rraskapitur, fuqinë që po vdiste. Kastrioti harroi vuajtjet e tij. Ai e njihte më me dinakëri atdheun e tij: Ai kërkoi armët dhe kalin e tij; Junag ishte krahu i djathtë dhe njeriu i besuar tij. Ai i kishte shërbyer për 10 vjet, me një dashuri të pashoqe që kishte kaluar të gjitha provat dhe kishte ndarë të gjitha rreziqet me të. Por, pasi forca mendore e mbretit nuk mbështetej nga ajo e trupit, ai u tha kapitenëve të tij: – Marshoni përpara, shokët e mi, ja armiqtë tanë. Unë shumë shpejt do të vij pas jush.

Sapo turqit panë përkrenaren e Kastriotit duke u valëvitur, dhe jo më pak se të habitur se sa të goditur nga tmerri, ata kërkuan shpëtimin e tyre, por jo në ndonjë mënyrë tjetër përveç se duke ikur. Ata braktisën prenë e armët e tyre dhe ikën tërë natën nëpër male. Por ata u përndoqën nga ushtarët e Kastriotit, të cilët i bënë që të humbnin aftësinë e tyre, dëshirën dhe vullnetin për të ardhur përsëri në këtë vend.

Por mjerisht! Burri, i cili ishte më i denji për t’u bërë i pavdekshëm, ishte gati t’i paguante natyrës thesarin, të zbriste në varr atë natë, pas aq shumë fitoresh, aq shumë epërsie, për të mos lënë asgjë në kohën e tij, përveç familjes së tij, për Krishtërimin, mbështetja e të cilit ai ka qenë, sesa kujtimi i emrit të tij dhe veprat e tij heroike pas vdekjes. Kjo me të vërtetë ndodhi, pasi dha një provë për një frikë të sinqertë të perëndisë dhe për këtë mori sakramentin e kishës me devotshmëri shembullore; ai ia dorëzoi shpirtin e tij Zotit dhe trupin e tij tokës më 17 janar 1467, në vitin e 65-të të jetës së tij dhe në vitin e 38-të të mbretërimit të tij. Në ditën e tretë pas vdekjes, i shoqëruar nga djali i tij dhe njerëzit me lotë në sy, me flokë të çrregulluar dhe të varura mbi shpatullat e tij, të përkulura drejt tokës, në heshtje babai dhe heroi i Shqipërisë shkonte në varr. Atje, ushtarët e tij hodhën flamujt turq dhe më pas i varën për përmendore dhe shenja të trofeve të tij të luftës. Princat dhe ambasadorët ndoqën trupin e pajetë, pa ndjenja, ku u derdhën aq shumë lotë, aq shumë nder, kambanat e vdekjes tingëllonin akoma në të gjitha shtetet e tij, kur armiqtë e atdheut të tij tashmë ishin duke mbledhur fuqitë e tyre, për t’u grumbulluar, për ta ngushëlluar pasardhësin i tij të ri. Të gjithë princat e krishterë ishin të lumtur që të paktën të ishin në gjendje të tregonin mirënjohjen e tyre, duke shpallur kështu lumturinë e një drite të tillë, që ishte fëmija i vetëm i Skënderbeut të pavdekshëm. Vetëm venedikasit iu gëzuan asaj që atë ta shihnin të pafuqishëm dhe të dobët, në mënyrë që të mund t’i merrnin disa nga shtetet e tij më lehtësisht, padrejtësisht, gjë që ata edhe e bënë përfundimisht. Por përmes hakmarrjes së qiellit, ata e humbën atë bashkë me krahinat, në luftërat që u detyruan të bëjnë kundër ushtrisë së sulltanit turk.

Dikush mund të shohë nga kjo përmbajtje e shkurtër e tregimit të tij se ai kishte fituar me të drejtë shumë tituj të luftëtarit të pathyeshëm, fisnikërisë, mbrojtësit të emrit të krishterë, të trungut të fesë dhe të Aleksandrit të Ri, që atij i ishin dhënë nga papët, nga mbretërit e bashkëvëllezërve të tij dhe atë të Skënderbeut, të cilin edhe armiqtë e tij e nderuan. Por kaq shumë lavdi dhe lumturi u zhdukën në një çast! Pas vdekjes së tij, u dukën furtunat. Bubullima dëgjoheshin nga të gjitha anët mbi kokat e pasardhësit të tij! Turqit, me Kuranin në njërën dorë dhe me shpatë në tjetrën, sollën më pas shkatërrimin e kësaj mbretërie të bukur, të cilën e vunë nën zgjedhën e skllavërisë. Vdekja, skllavëria dhe shkatërrimi sot janë të dukshme në të gjithë Shqipërinë dhe gjurmët e përgjakshme të luftrave të Mehmetit. Kujtimi i këtyre fatkeqësive; historia e tyre, që unë, si shkrimtar i historisë, jam i detyruar ta portretizoj, më bën edhe mua që të derdhi lotë. Sidoqoftë, do të hesht. Por ekziston një vuajtje kundër së cilës zemra më stoike nuk mund të ngurtësohet kurrë.

Historia që kam treguar është e shkurtër; unë e pranoj këtë dhe në mënyrë të pakonsiderushme është e ngarkuar me rrethana të vogla. Sidoqoftë, pak a shumë unë kam thënë gjithçka. Kur njeriu nuk ka asgjë më shumë për të thënë se sa e vërteta e pastër, ai mund të thotë shumë me  me pak fjalë. Natyra e thjeshtë është elokuente në një zemër, e prekur nga kaq shumë fatkeqësi. Vetëm ajo ma ka vënë penën në dorë; është gjithashtu edhe ajo që duhet të presim se çfarë mund të nxjerrë në pah kjo histori. Unë nuk jam ushqyer nga lulet e elokuencës, dhe as nga arti i një vokalisti, por jam vetëm një saraj, që nuk di asgjë tjetër përveçse fuqisë absolute, e privuar nga çdo shpresë. Aty jetoj unë në errësirë. Por mjerisht! Tani jam aq i pafat sa vetë errësira nuk mund të më mbulojë nga përndjekja e armiqve të mi dhe për të keqen time pa lumturi! Duke u zgjuar, i vetëm dhe i tradhtuar në zotërinë e miqësisë egoiste, nuk pres pushim deri në varr, megjithatë, unë mund të përziej hirin tim me etërit e mi! Por jo!

Fati që më përcolli mua është ngulitur aq tmerrësisht, saqë edhe pas vdekjes sime, hija ime do të jetë e gjallë, lëvizëse, fluturuese dhe hiri im do të shpërndahet rreth e rrotull. Sidoqoftë, nëse është e vërtetë që kushdo që vdes i panjohur, vdes më pak i pakënaqur, nuk do të pendohem më. Unë, tashmë, jam vdekja borgjeze për botën. Viktima fatkeqe e një politike të rreme dhe false. Është koha që unë të heq dorë nga kotësia dhe të shpresoj në gradën më të lartë mashtruese, e cila është burimi i gjithë vuajtjeve të mia! Prandaj heq dorë nga ajo për çdo kohë. Unë jap titullin e preferencës së një zemre të ndershme dhe të sinqertë, mbi të gjitha përfitimet e tjera. Gjithçka shkon, gjithçka ndryshon. Ah! Le të humbasë emri im si një re për diell më shpejt se sa unë meritoj emrin e së keqes! Ligji i botës është: Aksident për fitimtarët! Megjithatë, nëse jam i brishtë, i ndjeshëm ndaj padrejtësive të fatit, atëherë është për të më ngritur edhe më shumë, e jo të jem i rraskapitur. Heshtja është durimi im, karakteri i qortueshëm nuk është shenjë e një shpirti të frikësuar. Njeriu duhet të jetë i madh, të durojë pa degraduar një fat të tillë të frikësuar. Por a mësoni pak nga kjo se ju nuk do të prisni një përshëndetje të lumtur? Lumturia ndjen lodhje për t’ju ndjekur, a nuk do t’ju lejonte ajo të hidhnit armët, për t’ju lënë të paktën të shijoni pushimin? Jo: dëshirat e mia janë të shumta, mënyra ime e të menduarit është e pandryshueshme, armiqtë e mi më kanë dhënë goditjen e fundit. Dhe mësova të vdes prej saj. I lirë? Po: por në mjerim dhe errësirë. Delikate për padrejtësinë, por edhe më e ndjeshme ndaj miqësisë, zemra ime nuk dëshiron asgjë më shumë se një shkretëtirë ku mund të varros imazhin e një personi, me kujtimin e madhështisë sime. Aty, i vetmi besimtar i vetvetes, nuk do të shohë më as padrejtësi, as të padrejtën. Që unë të heshtja para tyre, do të ishte kundër të drejtave të mia. I barabartë në fjalim me mbretërit pa i tallur ata dhe nëse i përçmojnë, ose nëse i respektojnë si të mirë ose të këqinj.

Unë jam biri i diellit dhe nuk mund të qëndroj duke më poshtëruar. Asgjë në botë nuk është më poshtëruese sesa të shihet padrejtësi dhe të qëndrosh në heshtje.

Por tani dua që të mos jem unë lënda. Historia e jetës sime dhe fatkeqësitë e mia janë të rezervuara që të dalin në rrethana të tjera. Nuk është e thjeshtë që kjo, e cila nuk plotësohet me asgjë tjetër përveç fitoreve dhe arritjeve, të vinte në pavdekësi dhe që mund të jetë e shoqëruar me histori të trishtuara të fatkeqësive të mia.

Në arkivat e bibliotekave të Konstandinopojës ka një vijueshmëri të pandërprerë dokumentesh të prejardhjes së Kastriotit. Por le të qëndrojmë për një moment te ky hero i njohur, i cili ka qenë dekor i madh në familje në një epokë. Gjergj Kastrioti ishte mburoja e Krishtërimit dhe tmerri i Perandorisë Osmane, siç kemi thënë, tashmë. Princi Huniad i Hungarisë, një rival i tij, po më vonë edhe miku i tij, tha, kur ai goditi ushtrinë me reputacion të Muratit II në brigjet e Danubit: Unë fitova betejën në momentin kur Kastrioti ktheu kalin e tij për në Shqipëri, kjo është një gjë aq e jashtëzakonshme për nderin e Skënderbeut sepse ai mposhti të dy perandorët, për të cilët turqit duhet të falënderojnë për vazhdimin e tyre në Evropë, për pushtimet e tyre më të mëdha dhe për ndikimin e tyre të jashtëzakonshëm në çështjet politike të të krishterëve.

I tillë ishte ky njeri, që dora e Perëndisë i kishte dhënë atë formë, i cili deri në fatkeqësinë e familjes së tij, që nga koha e lindjes së tij!

Gjergj Kastrioti kishte një ndërtim fizik trupi shumë të fortë. Njeriu mund të shihte kokën e tij të ngrihej mbi ushtarët e tij. Ai kishte një hundë shqiponje, lëkurë të bardhë të spërkatur me tone trëndafili, ballin e gjerë dhe mjekrën pak të shtrembër.

Kastrioti ishte aktiv dhe i talentuar, plot përvojë dhe efikas. Një njeri i tillë duhet të jetë gjithnjë mbi të tjerët. Ai ishte aq i vendosur në vetveten e tij, saqë nga dita kur hyri në Shqipëri, derisa rimori të gjitha shtetet e tij, ai fjeti jo më shumë se dy orë çdo natë. Gjithçka dridhej atëherë. Gjithçka ishte në përulësi. Atje nuk kishte as ministër, as gjeneral që nuk i kryente obligimet e tij prej një princi, i cili ishte shpirti i shtetit dhe nën urdhërin e cilit njëri duhet të jetë i bindur ose të jetë vartës. Ai kishte fituar një besim të tillë në botë.

Ai, më në fund, ishte i pajisur me të gjitha cilësitë që çdokush do të dëshironte të kishte një gjeneral ushtrie, te një mbret i mirë, te një qytetar i nderuar dhe te një i krishterë i zellshëm. Çfarë lumturie, që nderon reputacionin e një njeriu të madh, që pas tre shekujsh dhe më shumë, shikon sedrën e banorit, turkut udhëtar, të krishterit ose hebreut dhe iu shqipton bekimin e të njohurit, të relikeve dhe mbetjeve tij të famshme; ata ngrihen, surprizohen, mahniten, mrekullohen me mbetjet e varrit të tij dhe thonë me lëvizje: Këtu pushon Kastrioti, ai SKËNDERBEU! Sa i shkathët ishte ai! Sa i drejtë ishte ai! Sa i mirë ishte ai!… Çfarë modeli për mbretërit! Çfarë angazhimi për atë që është pasardhësi i tij dhe shkrimtari i historisë së tij!