Josif Papagjoni: Gjithëpo ai, madhështori, mistiku dhe i çuditshmi Kadare!…

Vitet ikin paqësisht, brezat ndërrohen. Brezi im u rrit dhe u formësua me letërsinë e Kadaresë. Ne i kemi borxh shumëçka këtij njeriu, jo thjesht një mirënjohje, një kujtesë, një kolanë librash apo një “lavdërim” në faqe shtypi, media, studime, tokste shkollore e gjer në rrjetet sociale. E kush nga kritikët, studiuesit, poetët e shkrimtarët shqiptarë nuk ka shkruar për atë apo veprat e tij. Kadare është një mit letrar, një kështjellë e fushnajë ku selitet vetëdija kombëtare… Një mal e një humnerë. I lehtë dhe i vështirë të lëçitet. I sofistikuar dhe i thjeshtë. Sqimatar dhe zhurmues. Mjeshtër trukesh e një shpirt i tejdukshëm. I sinqertë dhe “hileqar”. Shpikës i fjalëve të reja dhe dritësues i fjalëve të vjetra. Stilist i rrallë. Imazhinist. Sa i largët, po aq i afërt. E gjen brenda dhe jashtë teje; miku dhe armiku yt. Dhe plot hir e namuz. Mbytur shpesh në pezëm, neveri, ironi, cinizëm. Ëndërror e gjithë trille. Vështirë i arritshëm. Mbase e pamundur ndër shqiptarët e penës.

Teksa e lexon atë të ngjan si një humbellë mendimi, ku ti mbështillesh nga mistika, hutohesh, magjepsesh. Përfton ndjesinë e një beteje me vetveten, por përmes tij, ku humbja dhe fitorja fqinjërojnë. Në fletët e romaneve të këtij gjirokastriti të jashtëzakonshëm dhimbja shpërndërrohet, bëhet kozmike, ikën prej teje, sublimohet, transhedentohet në dhimbje tjetërfarë, thënë ndryshe, dykrerëshe: e jotja dhe e tjetërkujt. Njeriu mërgon në tymtajën e historisë dhe misterit të qenies, sepse je ti që epohesh, ravgon dhe vorbullon aty. Ti, njeriu i vogël dhe i madh. Ti, hiçi dhe gjithësia. Ti, seksi dhe dashuria. Ti, i tejdukshmi si qelqi dhe i padukshmi si terri. Prandaj dhe personazhet e tij kanë një si perde që nderet midis vetjes së tyre dhe lexuesit, janë produkte “trillane”, sendërgjime a lojë e fiksionit, por dhe produkte historike. Është uni i shkrimtarit ai që ruan ngaherë largësinë për të shoshur, për të këqyrur gjësendet nga përtej. Dhe “labirinti” i Minotaurit s’ka më nevojë për fillin e Arianës. Atje ka shumë dritë transcendence, prerjen apoloniane. Uni i tij është ngaherë një “unë” kritik. Shkon e vjen nga e ngrohta në të ftohtë dhe ndërsjelltas. Kadaresë nuk i pëlqen humbja e toruas, zhytja në pafundësinë e “lamentit” apo “plinit”. Dhimbja e tij është, si të thuash, “katarsike”. Domethënë, ajo ecejaket nga brenda-jashtë. Prandaj dhe është çliruese. Është e “paqme”. Përherë e ndërmjetësuar nga një vetëdije e lartë. Por Kadare, sakaq, të krijon një shastisje kur e lexon. Dhe ti sërish humbet. Sugjestioni është i papërballueshëm. Rrjedha “dionisiane” e pasionit të verbër e të koduar në shiritin kromozonik të personazheve e tund dhe e shkund që nga rrënjët atë që duket solide, e epërme. Siç mendja e mprehtë e Niçes dallonte në tragjedinë greke sa kthjelltësinë e linjës apoloniane aq dhe turbullirën e linjës dionisiane, ashtu janë dhe romanet e Kadaresë: një koreografi e shkëlqyer e dijes, arsyes dhe argumentit me instinktin, pasionin dhe furinë e verbër; një duo e pashoqe, e rrallë në llojin e vet, mes harqeve dhe tunxhit, paqes dhe luftës, Edenit dhe Apokalipsit. Kadare është krenaria jonë! Mesia i munguar!…

Kadare ka sjellë një Shqipëri madhështore, epike dhe tragjike. Në mendjen e tij Shqipëria ashtu ka qenë përherë. Edhe shqiptari i tillë ka qenë. Përmasa e të madhërishmes, epikes dhe tragjikes barabitet thuajse me kozmiken. Shqipëria e Kadaresë është përtej një Shqipërie konkrete, të varfër, të vogël, pa impakt europian e pa “krenari” antiperandorake, shpesh edhe sherrxheshë, edhe qesharake, edhe budallaqe, e copëtuar, e rroposur, servile, mizantrope, pa dinjitet, injorante, “duartrokitëse”. Sepse Shqipëria e Kadaresë është Shqipëria-kockë e asht antropologjik. Shqipëria-bulb e palcë. Shqipëria-shembull. Romani “Kështjella” është i tillë. Është sintezë, abstragim, metaforë. Është rrënja dhe qëndresa e lisit në shqotë. Kështjella në brigjet e Adriatikut. Argjiroja. Po “Dimri i madh”, duke ia davaritur mugëtirën ideologjike që i ka mbetur përsipër, a s’është kjo Shqipëri e Madhe, e Vetme, Qëndrestare, kockë e rrënjë në truall të fortë? Poezia e tij a s’është e tilla, një kuvend me sublimen, me të madhërishmen, me qytetet e rinj, me petkun “industrial”, ani pse diku-diku vargu mbetet edhe te “disa pika ranë mbi qelq” apo mësueset e fshatit që presin urbanët? Ai solli në poezinë shqipe paradigmën e Majakosvkit, ndaj dhe Atdheun e tij të vogël e konvertoi në mit kozmik, dritën në terrin që mbulonte detin dhe anijen në shtrëngatë që mbi dallgë lundron. Toka e premtuar e Moisiut është atdheu i tij, Davidi kundër Goliathit, kishat e djegura, vashat fustanebardha, kujet e grave, burrat e heshtur, gjamët mortore dhe mynxyrat, qytetet e gurtë, hapsanat, konvertimet e kobshme dhe gjaku i shprishur i vezirëve të frikshëm me dy varre, ferexhetë që zgjateshin drejt bukurisë së femrës, makthi dhe ëndërra e Arbrit, kapedanët e Skënderbeut si dhe vetë ai, legjenda e gjallë, Gjergj Kastrioti.

Kadare është i hidhur sa s’ka më, një mjeshtër i ironisë, i sarkazmës dhe i groteskut. Kur e lexoj atë, mua gjithnjë më duket si një dikush që buzët i ka të tërhequra nga nënqeshja. Vërtet, gjithçka në fletët e romaneve të tij është ndën atë nënqeshje. Një nënqeshje e hidhët ndaj gjithë rekuizitës politike, urbane dhe antropologjike të Lindjes, dokeve, riteve dhe zakoneve që mbërritën te ne si kolera në zheg. Nënqeshje ndaj superstrukturës gjigante të stërshtetit otoman; është “munxa” ndaj perandorisë, sulltanëve, pashallarëve, bejlerëve, qatipëve, kadive, ferexheve, potureve, dimive, tinëzive, harremeve, dylberëve, kurvave, hafijeve, squfurit dhe llubëtirës së një përmbytjeje apokaliptike, që i zuri viset shqiptare dhe i kalbi me duhmën e saj të qelbur. Ironi, sarkazëm e grotesk edhe ndaj një tjetër shteti, mu në “Çinimaçin”, atje ku marrëzia dhe thagmat njerëzore përktheheshin me marrëzitë dhe thagmat tona. E kush nuk ka qeshur me “Koncert në fund të dimrit”: sa për kinezëritë, ca më shumë për veten tonë. Ani pse diktatura enveriste qe ku e ku më të vockël se perandoria e ububushme osmane a kineze, por në modelin e saj, sidomos në shtypjen që ushtronte, kishte diç më të tmerrshme se e të parat. Nëse përpara viteve ’90 superstruktura perandorake me gjithë hierarkinë e saj nënkuptonte strukturën politike komuniste në Shqipëri, pas viteve ’90 zhvendosja nuk kryhet përmes asociacionit dhe gjuhës ezopike, por përmes kthimit të ironisë dhe shpotisë në satirë të hapur, ku forma groteske me zmadhimin, përçudjen, të frikshmen dhe qesharaken bëhen zotëruese. Kjo vlen gjithpo për ndoca struktura sa paradoksale, groteske e çudane aq dhe të ngrysura, tinëzake e dhëmbëdala, që përplaseshin brigjeve tona nga stepat ruse, orizoret kineze apo gjëmbaçët e Anadollit.

Kadare ka një përbuzje ndaj të voglës, mediokres, por edhe ndaj të përzishmes dhe të mynxyrshmes. Kjo përbuzje është çarmatosëse, ajo të zhvlerëson sakaq, t’i heq petkat, të lë cullak. E frikshmja dhe e pamatshmja bëhen befasisht si ato drurët e zhveshur në kumin dhe zjarrishtën e shkretëtirës. Përbuzja e tij ka një vrer aq të madh e aq të fortë, sa çdo ftillak i krenisë boshe, zvetënimit dhe autoritetit fals do të ndjehej i çvlerësuar, madje i përqeshur. Ai ndjek rëndom teknikën mitologjizues: a) për të mitizuar subjektin, pra historinë, personazhin, mediumin e veprimit b) për ta ç’mitizuar atë, c) për të rritur efektin dhe impaktin, d) për të bashkëshoqëruar ide, thelbe humane, situata politike, afri psikologjike, e) për të provokuar, diversifikuar dhe kundërshtuar simptoma që ngrenë e rindërtojnë struktura të reja mitike, f) për të fshehur domethëniet nëpërmjet metateksteve e konotacioneve, g) për t’u shprehur e njëmendësuar me/për/nëpërmjet simboleve, metaforave e figurave të pastra letrare. Teknikat romanore të Kadaresë janë moderne, por asnjëherë spekulative. Gjithmonë është qëllimi që ndriçon, një ide që organizon, gjithashtu dhe një subjekt që kurrë nuk braktiset. Andaj Kadare të duket “klasik”, se mimesisi dhe narrativa janë të fuqishme. Por kujto pak “Kronikë në gur” dhe menjëherë do që të thuash: Kjo është një poemë e çuditshme e një qyteti marrok, plot “thagma”, e gjitha fantazmagorike, e jashtëzakonshme, kukullore, ashtu si dhe e besueshme, një prag zgjimi nga një ëndërr ku qesh dhe qan bash në cakun e një fraze. Polifonike për nga forma, dromca-dromca, si një mozaik i madh. Montazhi mbase është elementi ngjizës i gjithë asaj ngrehine episodesh, njerëzish, bëmash, dhe prandaj them se ky roman ka qasjen më të shprehur të “modernes”, përmes teknikës filmike… Kujto “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur”, një tablo në disa hapësira, përmasa e ngjyra: historia, filozofia, antropologjia. Dhe nga vijueshmëria e rrëfimit te “rrëfimi i rrëfimit” (ditari i ushtarit italian) apo vetërrëfimi (gjenerali gjerman për vajzën e re në stadium dhe gjenerali italian për historinë e Kolonelit të Regjimentit Blu). Universialiteti jo thjesht tematik e bën këtë vepër një roman “kozmik”, që sfidon çdo kohë, një maja që mbrun mitin urban të luftërave, që nga Troja e përherë: mbledhjen e eshtrave të të vrarëve, “plehun” e bardhë të betejave të së drejtës me të padrejtën, të së voglës me të madhen… Kujto strukturën piramidale, apo “piramidën e përmbysur” te “Pallati i ëndrrave”, ku hapsanat, dosjet, ëndrrat, ushtria e heshtur e përgjimit të gjumit, e mendjeshkrepjes si dhe gjithë transformimi i Mark Alemit në Abdullah, pra dhe konvertimi religjioz i tij, frika e tij, vuajtja e tij, të gjitha vijnë nga një ide bazike për të shkuar sërish po tek ajo: Cerebri i lirisë, përgjimi i mendimit, ndryshe thënë “policia sekrete”, sigurimi i shtetit, kjo kllapi shqiptarësh që mbante gjallë një shtet shtypës. Metafora është vetë romani. Rrëfimi s’është veçse mjet për të realizuar metaforën… Kujto monologjet lakonike të ushtarit të Skënderbeut te “Kështjella” dhe pas tyre rrokopujën, epshin, gjakun dhe zdërhalljen e një ushtrie, me gjithë dekorin e përzishëm të zakoneve, ritualeve, seksit, frikës, paranojave… Kujto modelin trikëndor te “Pasardhësi”: i plotpushtetshmi, mëtonjësi i tij, ekzekutorët e sotëm si të likuiduarit e nesërm, e tëra si në një cirk vrasjesh e krimesh makbethiane, një lojë e përzishme e pushtetit… Kujto “Darka e fundit”, ku rrëfimi linear ndërpritet dhe alternohet me fatalitetin, ndërsa fataliteti, qoftë edhe në elementë a në formën e tij onirike, e tejkalon rrëfimin si një histori krimi duke e shndërruar atë në mjet suspanse e thrilleri. Çfarë piciri hoqi shkrimtari ynë edhe me novelën “Natë me hënë”. Isha kryetar i degës së Lidhjes së Shkrimtarëve në Sarandë asoherë, kur në takimin që bëmë në Kom. Ekzekutiv të rrethit me ftesën tonë, krahas shkrimtarëve dhe një trumbe nëpunësish, kishin ardhur nga Tirana edhe ndoca “skifterët” për ta denigruar. Bënë gjithfarë pyetjesh. Por Kadare ishte shpërfillës. Më mbresoi asaj dite qëndrimi i “akullt” i tij, gjakftohtësia, vetëpërmbajtja, ai superioritet prej sfiduesi, prore trimëror do të thosha, në mbrojtje të ideve dhe letërsisë së tij.

Kadare është formësuesi ynë, kështu shpresoj të jetë. I brezit tim më së pari, kur gjithçka binte era myk nga vërshimi i rëndomtësisë. Them formësues, sepse falë tij ne mësuam diç nga sqima e letërsisë, nga finesa dhe misteri i saj, nga fjala dhe ritmi, nga fantazia dhe trilli. Mësuam se edhe letërsia shqipe në kohë të zymta kishte një bard, një Eskil. Mësuam të jemi krenar. Mësuam të qeshim me prapësitë e të tjerëve, por edhe me tonat. Mësuam një letërsi ndryshe, që të bukurën e shpallte haptazi dhe të mprehtën e fshihte nën sqetull. Mësuam të dekodojmë shenjat. Mësuam stilin. Mësuam të shijojmë “diellin” në një kohë kur të mbyste lagështia dhe flligështia. Kadare është doemos kopshtari më i madh i gjuhës shqipe. Një gjuhë moderne, e bukur, qytetare. Atletike. Gjuhë që ka brenda vlagën e shekujve, Buzukun dhe Budin, Bogdanin dhe Naimin, Nolin dhe Fishtën, Konicën dhe Migjenin. Gjuhë e përpunuar, muzikore, që të këndell. Gjuhë e ngopur me fjalëformime e neologjizma, me një leksik të begatë, më së shumti jugor, kur qendis karaktere e vizaton bëma e çudira rrethinash, dhe me përftesa veriore, kur fraza skalitet, mbart poezi e filozofi, mëton të jetë me “reliev”, skulpturore, si në bronz e thadruar. Kadare ka pas gjithë admirimin tonë. Dhe e ka. Dhe do ta ketë. Përherë. Është psikologu dhe filozofi i letrave tona, është antropologu dhe vizionari, është historiani dhe kulturologu. Shqipëria është e gjitha aty. Njeriu shqiptar gjithpo aq. Mendja e tij ka veshur gjithë “kostumet”, në kohë e hapësirë, sepse një galeri e pasur personazhesh, në kohë e hapësira të ndryshme, e popullon gjithkund prozën e tij brilante. Kadare është GJENIU YNË. Gëzuar ditëlindjen i madhi i letrave tona!…

Please follow and like us: