Prof. Xhevat Lloshi, një mendje enciklopedike e hapur

Prof. Dr. Bardhosh Gaçe 

Xhevat Lloshi është aktualisht një nga figurat më të iluminuara të kulturës shqiptare, i cili ka kontribuar dhe vazhdon të kontribuojë në disa fusha të rëndësishme të dijes sonë. Është një veprimtari që zë një kohë të gjerë dhe në kushtet e zhvillimeve të mëdha të kulturës, shkollës, letërsisë, gjuhësisë dhe institucioneve të ndryshme që kanë në themelin e tyre reforma të rëndësishme të këtyre fushave. Duke pasur parasysh vështirësitë dhe prapambetjen institucionale që kultura shqiptare, shkolla, institucionet e kërkimit shkencorë kishin në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar, mund të kuptohet lehtë kontributi i brezit të shkencëtarëve, gjuhëtarëve, kulturologëve, shkrimtarëve dhe studiuesve, ku bën pjesë dhe prof. dr. Xhevat Lloshi. Mjafton të shohësh vertikalisht në rrjedhat kohore punën shkrimore dhe studimore të prof. Lloshit për të kuptuar dhe tendencën, angazhimin, reformat dhe punën e madhe që institucionet dhe kontribuuesit e dijes i bënë vendit gjatë kësaj kohe gati gjys-shekullore.

Xhevat Lloshi ka qenë dhe vazhdon të mbetet një studiues, i cili ka shkëlqyer dhe ka vënë kontribute shkencore në themelet e dijes sonë filologjike dhe letrare. Duke qenë se ai veprimtarinë shkencore dhe kulturore e ka lëvruar  në një hapësirë të madhe kohore, veprimtaria e tij rrok një numër të gjerë fushash dhe dijesh, të cilat përbëjnë një fondament të rëndësishëm të kulturës dhe të dijes kombëtare shqiptare. Profesor Lloshi e ka gjetur veten në frontin e përhershëm të dijes, të shkollës dhe mësimdhënies, të hulumtimeve dhe gjurmimit të fondamenteve të rëndësishme të kulturës sonë kombëtare, si një shërbim, i cili lidhet me shumë çështje si të kulturës po ashtu dhe të historisë sonë kombëtare.

Në fondamentin e punës shkencore, studimore, hulumtuese, prof. dr. Lloshi ka arshivuar dhjetëra botime. Janë kontribute albanologjike, të cilët zënë një vend të rëndësishëm dhe në bazën e themelit të kulturës sonë kombëtare, të studimeve për gjuhën dhe historinë e saj, të teksteve shkollore ku është krijuar dhe kultura intelektuale për historinë e kulturës sonë kombëtare, tekste të historisë së shqipes përmes eksponentëve të njohur të saj siç është Kristoforidhi, prurje mbi figura të tjera emblematike si Skënderbeu, dije enciklopedike nga jeta dhe historia shqiptare, kontribute mbi historinë e shkollës dhe të shkrimit shqip, hulumtime mbi gjuhën letrare shqipe dhe standardin e saj, pra një kontribut i vyer në disa fusha të kulturës, gjuhës dhe letërsisë.

Emri i studiuesit Xhevat Lloshi risjell në vëmendjen e kujtdo një refleksion të rëndësishëm, që lidhet përveçse me personin e tij dhe me nyjëtime të rëndësishme të kulturës dhe të gjuhës shqipe. Xhevat Lloshi në kontributet më të njohura shkrimore njihet si një personalitet shkencëtar dhe studiues në fushën e gjuhësisë, i aktivitetit dhe ‘reformës’ hulumtuese dhe studimore të institucioneve shkencore të kohës që u krijuan pas çlirimit të vendit që nga Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, studimet albanologjike, punimet shkencore në katedrën e gjuhës në Fakultetin e Filologjisë të Tiranës, si një referues i vazhdueshëm në konferencat shkencore, simpoziumet me karakter kombëtar dhe ndërkombëtar, si një gjurmues arkivash brenda dhe jashtë vendit. I njohur si i tillë, profesor Lloshi, si para viteve “90-të” e më pas arriti të krijojë profilin e një studiuesi reflektar, një debutues i arsyetueshëm dhe konvertues me çështjet unitare të gjuhës shqipe, duke e parë atë si themelin e rëndësishëm të unitetit kombëtar- historik, si element i rëndësishëm dhe fondamental i identitetit kombëtar, si një argument i fortë e preferencial i betejave akademike ballkanike.

Studimet e profesor Lloshit në fushën e gjuhës, kryesisht ata të gjuhësisë historike, në vijimësinë e studimeve të njohura albanologjike, i ka dhënë gjuhësisë shqiptare qasje studimore të gjuhësisë moderne perëndimore, në të cilat pleksen të dhëna të hershme të saj referente për studimet historike të gjuhës, marrë nga burimet e ndryshme të gjuhës, kulturës, dokumenteve të shkruara dhe folklori, arkivat, të besimit apo ateizmit, ku nuk ka munguar praktika krahasuese, si një nga praktikat më të rëndësishme të studimeve gjuhësore që nga vitet 1800 e në vijim.

Pa dyshim studimet, analizat dhe sintezat e kësaj natyre përbëjnë një përvojë dhe praktikë shkencore, të cilën kurrsesi nuk arrin ta interpretojë një studiues i paaftë, cili nëse nuk ka një formim shkencorë të njohjes së gjuhësisë historike shqiptare, traditës ë shkrimit shqip, dialektologjisë dhe leksikologjisë në të gjithë hapësirën e saj, por kur ai është po kaq i mirëformuar në gjuhësinë bashkëkohore e gjuhët referente, qoftë të domenit të lashtë ballkanik, por dhe atij indoevropian. Gjuha shqipe, siç dhe dihet është një nyjë e rëndësishme e familjes indoevropiane të gjuhëve.

Profesor Lloshi ndoshta është shkencëtari më elegant i gjuhës shqipe më i mirë-orientuari në komunikimin me kohën, por dhe me arsyen për të përcjellë argumente njohje dhe vlera të kësaj fushe shumë specifike tek njerëzit. Ideja dhe puna e palodhur e tij ka bërë të mundur të jetë ‘ndërmjetës’ i nevojshëm, por dhe shumë korrekt mes njerëzve, si dhe student që do të përfshihen në studimet specifike të shqipes me burimet, konditat, qasjet e kahet shkencore të gjuhësisë bashkëkohore.

Profesor Lloshi ka një numër të konsiderueshëm punimesh, modelesh studimore e hulumtime të cilët përbëjnë praktikë e përvojë njohjeje, por dhe synopse për të orientuar si duhet punuar. Shkencëtari, poeti, shkrimtari, gjuhëtari, filologu, psikologu, mësuesi s’janë gjë tjetër, më shumë se sa ‘ndërmjetës’ dijesh, vëzhgimesh dhe hulumtuesish për të përcjellë dijet nga realiteti historik apo bashkëkohorë tek njerëzit dhe ata që janë të interesuar për to. Studiuesit e nivelit të prof. Lloshit hapin shtigje dhe ia bëjnë të lehtë rrugën studiuesit, njohësit dhe kujtdo që kërkon të fitojë kulturë komunikimi dhe njohje për shumë çështje të rëndësishme të shqipes, alfabetit, shkollës, origjinën e gjuhës, historinë e gjuhës, kontributet në kulturën dhe gjuhën shqipe dhe mjaft çështje të tjera të komunikimit të përditshëm kulturologjik.

Atlasi apo korpusi i veprave të shkruara dhe të botuara të prof. Lloshit është i larmishëm, universal brenda natyrës komunikuese dhe referuese të dijeve filologjike, gjuhësore dh letrare, të shkrimit dhe të shkollës, të letërsisë dhe të historisë, të krijimit dhe të stilistikës. Duke qenë njëri nga linguistët më të rëndësishëm shqiptar, i cili është marrë posaçërisht me stilistikën, hallkë m ëtë rëndësishme që lidh gjuhën me letërsinë, dhe që e bën letërsinë një fushë specifike, një tekst të shkruar me shkrimin shqip sipas rregullave gjuhësore, prof. Lloshi ka dhënë një ndihmesë jashtëzakonisht të madhe dhe të rëndësishme për këtë fushë, duke i mundësuar asaj që ajo të studiohet përmes ligjeve të zhvillimit dhe të interpretimit shkencorë. Aty ku hyn interpretimi shkencorë, ajo dije apo dhe vetë krijimtaria peshon shumë.

Në përvijimin e profilit të tij përmes mendimit të kolegëve, por dhe të personaliteteve të dijes shqiptare ka një vlerësim të rëndësishëm për profesor Lloshin, i cili përcaktohet si një studiues elegant dhe me një shqisë të hollë prej studiuesi dhe interpretuesi të gjithçka ai ka shkruar deri sot. Në këtë pikëpamje, prof. Lloshi ka treguar interesa të gjerësishme dhe shumë- fushësh në mjaft punime dhe libra të shkruar. Gjuhëtar i shquar, por dhe poliglot, enciklopedist dhe modern, kjo e bën të vështirë portretizimin e tij, por ajo që e shquan atë më së shumti në këtë mori kontributesh, ku ai përcjell një kompetencë të provuar janë fushat të tilla si: historia, pedagogjia, letërsia, arkitektura, pa diskutuar fushën e gjuhësisë me të cilën ai ka lidhur jetën akademike dhe studimore.

***

Në vëmendjen e lexuesit shqiptar shquajnë dy vepra interesante të profesor Lloshit, të cila janë absolutisht jashtë kontekstit të njohur të kontributeve të Lloshit, por si një dëshmi e një vullneti të jashtëzakonshëm të tij, një “sfidanti” janë dy vepra të tilla si “Fjalori i emrave të bimëve dhe të kafshëve” (anglisht– shqip dhe shqip- latinisht- anglisht) dhe vepra tjetër e titulluar “Përkthimi i V.Meksit dhe redaktimi i G. Gjirokastritit  1919-1827”, që i kushtohet Dhjatës së Re në gjuhën shqipe. Po ashtu ndër punimet që shquajnë një studiues të rëndësishëm, ku nevoja e komunikimit me një lexues të gjerësishëm në nivelet shkollore dhe studentore, po ashtu dhe të niveleve akademike dhe shkencore janë dhe veprat e tilla si “Villiam Martin Leake ‘Kërkime për shqiptarët dhe për gjuhën shqipe” (2006) dhe vepra tjetër po kaq emblematike dhe mjaft e rëndësishme e titulluar “Rreth alfabetit të shqipes” (2008), një pune kërkimore dhe interpretuese në detaje të holla për protagonizmin e kësaj ngjarje madhore kombëtare e cila nuk do shqitet gjatë gjithë jetës dhe në ditët e sotme. Historia e alfabetit dhe shkollës shqipe mbetet një nga angazhimet intelektuale dhe një burim i rëndësishëm interpretimi gjuhësorë për të gjithë linguistët shqiptar për shkakun e një vendim-marrje të zgjuar të eksponentëve të Kongresit të Manastirit, e një dakordësie dhe marrëveshje të rëndësishme, një ekuilibri shkencorë të kontribuesëve të tij. Profesor Lloshi ka një studim të hollë, të detajuar dhe një kronikë të gjerësishme lidhur me këtë ngjarje të rëndësishme historike.

Mendoj se ka rëndësi dhe një hipotezë e një studiuesi të veprimtarisë së profesor Lloshit, i cili ndër të tjera thotë, se nëse Xhevat Lloshi nuk do të merrej me gjuhësi, ai do të ishte një shkrimtar i mrekullueshëm, po kaq me vlera sa ç’është dhe në fushën e gjuhësisë. Dhe ndoshta ka një të vërtetë të madhe këtu. Në ato pak krijime të tij ka një shqisë të mrehtë prej krijuesi dhe vëzhguesi të hollë. Kështu tregimi “Me shërbim në Pukë” bie në sy aftësia për të skalitur karakteret, ndërsa në tregimin “Kultura korçare e sallonit” ka të bëjë m enjë vëzhgim të hollë të jetës dhe mjedisit në njërin nga qytetet më të kulturuara të vendit, ku bie në sy kultura e jetesës dhe e familjes. Natyrisht me këtë fakt, profesor Lloshi nuk ka pse të mos kujtojë artistët dhe mendjet e ndritura që Korça i ka dhënë vetes dhe Shqipërisë.

Një shkrim tjetër interesant, i cili i shërben profesor Lloshit si një dritare për të parë më larg është dhe ai i titulluar “Elbasani 1840”, një qytet që mbart në vetvete ngjarje të mëdha kulturologjike dhe personazhe të njohur të kulturës dhe të shkollës. Në punën hulumtuese dhe studimore të profesor Lloshit, ndoshta profili më studiuar prej tij është Kristoforidhi, njëri nga personalitetet shkencorë të gjuhës shqipe. Profesor Lloshi ka qenë mjaft i lidhur me veprimtarinë e Kristoforidhit, me ç’rast ai nuk ka nuruar të merret me çdo detaj apo çdo të dhënë dhe dëshmi që lidhet me të, e për këtë arsye ai ka ndjekur të gjithë denstinacionin lëvizës gjatë jetës së Kristoforidhit në Londër, Stamboll, Greqi, Tunizi, Maltë e gjetkë ku gjuhëtari i njohur kishte shkuar.

I prirur për të zbuluar dhe sjellë gjëra të reja në rrugëtimet dhe punët që ai ka ndërmarrë, ajo që bie në sy në punët e profesor Lloshit është prirja për të krijuar një lloj tablloje të gjerësishme, një tabllo ku ai vendos protagonistët apo ngjarjet e punëve të tij hulumtuese, gjurmimet apo dhe jetëshkrimet e caktuara. E tillë vjen në punët e tij qyteti i Korçës, i cili përcillet deri në detaje nga pikëpamja kulturore dhe ngjarje të caktuara historike, e tillë vjen Gjirokastra, kur ai merret me familjen e njohur të Honkanatëve, po ashtu Elbasani, Janina dhe qytete të tjera që kanë qenë pjesë e hulumtimit në punët e tij. Kjo tregon se profesor Lloshi  arrin të pleksë bashkë punën shkencore, rrethanat, mjedisin, kulturën e mjedisit dhe dëshmitë e tjera, të cilat afrojnë një informim të rëndësishëm për atë që ai ka në objektin e tij. Nuk mund të lëmë pa përmendur ndërkaq një punim i cili i ka zënë gati 40 vite punë, hulumtime, gërmime në arkiva, lexime të shumta dhe krahasime siç është vepra e titulluar “Thesaret për gjuhën shqipe të Shoqërisë Biblike, 1815-1883”, një vepër e rëndësishme për shqipen dhe historinë e shkrimit shqip në Shqipëri.

Prof. Xhevat Lloshi i ngjan një enciklopedia, universialisht i mirë-orientuar, aftësia për të zbuluar gjëra të fjetura, të fshehura nëpër arkiva familjare apo shtetërore, në dokumente të pluhurosura apo zhvlerësuara, të nënvlerësuara nga pa-aftësia për të depërtuar mes tyre, në personalitete dhe eksponentë që i kanë shpëtuar njohjes dhe hulumtimit të hollë, ai arrin ende të sjell fakte dhe dëshmi të rëndësishme.

***

Libri më i ri i tij Gjegj Qiriazin është një kontribut i vyer dhe një ‘njoftim’ i rëndësishëm për njërën nga ngjarjet më madhore të gjuhës, shkollës dhe shkrimit shqip që kur u zhvillua Kongresi i Manastirit. Libri i titullar “Gjergji Qiriazi në Kongresin e Manasirit”, Shkup 2019, në të cilin siglohet njoftimi, se kemi të bëjmë me jetën, veprimtarinë, dokumente dhe shkrime, tregon se në dy vëllimet voluminoze të tij, kemi të bëjmë me një dëshmi tjetër të rëndësishme për këtë ngjarje, ashtu siç profesor Lloshi tregon pasionin dhe këmbënguljen për të eksploruar, i bindur se mjedise të tilla familjare fshehin mjaft vlera të panjohura apo të njohura pjesërisht më parë.

Prof. Lloshin e shquan një pasion i fortë për të eksploruar, veçmas në detajet e vogla të ngjarjeve të mëdha, por dhe të personaliteteve të njohura, siç ka vepruar dhe me Kristoforidhin dhe ndonjë tjetër në kontributet e tij shkrimore. Libri dy vëllimësh mbi Gjergji Qiriazin është një shembull i shkëlqyer në punën hulumtuese dhe pasiononte të profesorit, i cili mendon se njerëz dhe ngjarje të tilla reflektojnë ngjarjet e mëdha kombëtare, zhvillimet dhe që diktojnë kahjet e forta të zhvillimit, siç ndodhi dhe me Kongresin e Manastirit, i cili mbetet manifesti më i rëndësishëm i dakordësisë dhe shqisës së sigurtë të alfabetit të duhur të shqipes.

Në Kongresin e Manastirit familja e njohur Qiriazi ishte në qendër të zhvillimeve. Anëtarë të njohur të saj janë bërë objekt njohje në literaturën historiografike dhe atë të opinioneve të ndryshme për këtë çështje, por ndoshta më në hije kishte mbetur Gjergji Qiriazi, të cilin prof. Lloshi tashmë e ka nxjerrë në dritë. Është një detyrim i njerëzve të dijes dhe arkivave, të jetëshkrimeve  dhe veprimtarëve të këtyre ngjarjeve të mëdha. Prof. Lloshi përmes veprës mbi Qergji Qiriazin e ka provuar këtë. Dhe pse profesor Xhevat Lloshi ka një kontribut shkrimorë të rëndësishëm, shkencorë dhe studimorë, njëri nga librat më të mirë të shkruar mbi alfabetin dhe Kongresin e Manasirit është shkruar prej tij, ai tregon dhe dëshmon se ngjarje të tilla kanë një shumës burimesh, referencash, personazhesh dhe zhvillimesh të brendshme.

Vepra më e re “Gjergji Qiriazi në Kongresin e Manasirit” është një vepër e plotë klasike në kuptimin monografik- akademik për një personazh të rëndësishëm të kulturës dhe ngjarjeve të kësaj natyre. Struktura e punimit në dy vëllimet prek elementët bazik, që lejojnë të zbulohen të dhëna, dëshmi, fakte, rrethana të rëndësishme e të panjohura në detaj dhe themel mbi Kongresin e Manastirit. Libri dëshmon mbi familjen Qiriazi dhe atë të Gjergji Qiriazit. I ndërtuar mbi një strukturë studimore në çështje të gjerësishme ku nyjëtohet jeta dhe veprimtaria e Qiriazit, Lloshi metodikisht e bën shumë komunikues dhe lehtësisht të kuptueshëm jetën, veprimtarinë, rrethanat dhe dëshmitë mbi Qiriazin. Libri i parë lidhet në vetvete në dy pjesë të madha:- Pjesa e I- jeta dhe veprimtaria në kaptina të tilla si: 1. Jeta e Gjergj Qiriazit, 2. Në Kongresin e Manastirit, 3. Botime dhe dorëshkrime, 4. Kujdesi për trashëgiminë; Pjesa e II-të- Dokumente dhe shkrime, e ndërtuar mbi kaptina të tillë si: A. Lëndë për Kongresin e Manastirit, B. Botime dhe dorëshkrime të Gjergji Qiriazit dhe C. Dokumente dhe shkrime për Gjergj Qiriazin.

Siç dhe shihet, libri ka një strukturë hulumtuese, gjurmuese, pasqyruese dhe interpretuese, ku autori lejon të flasë përmes dëshmisë dhe faktit. Për Gjergj Qiriazin është folur pak, apo është sjellë pak dëshmi. Çështje të natyrës si “Familja në Manastir”, Veprimtaria në manastir dhe në Korçë”, që lidhen me jetën e Gjergj Qiriazit, pastaj çështje të tolla si “Ideja për një kuven kombëtar”, “Përgatitja e Kongresit”, “Pas Kongresit”, që nyjëtojnë kapitullin e Kongresit të Manastirit; apo ”Krijimtaria”, “Publicisti”, “Përkthyesi”, “Librat shkollorë”, “Dorëshkrimet” etj, që përmbushin kapitullin e titulluar në libër “Botime dhe Dorëshkrime”, dhe që dëshmohet dhe në kujdesin e  familjes për trashëgiminë, e bën librin të rëndëshëm dhe si një burim referencash për këtë ngjarje madhore të kombit shqiptar.

Po ashtu dhe vëllimi i dytë i librit “Gjergji Qiriazi në Kongresin e Manasirit”, ka një strukturë po të tillë hulumtuese, debatuese dhe një reflektim mbi një figurë të rëndësishme kombëtare si Gjergji Qiriazi. Duke qenë një botim hulumtues dhe i natyrës shkencore të fushës së arkivave, dokumentit, kontekstit dhe qëndrimit korrekt, debutues dhe rivlerësues. Gjergji Qiriazi është një figurë e cila ka qenë pak e zbuluar më parë përballë figurave të tjera të kohës, por libri dy- vëllimësh i profesor Lloshit dëshmon dhe tregon se anashkalimi i kësaj figure e bën jo të plotë ngjarjet dhe kontribuuesit e Kongresit të Manastirit. Profesori debaton përmes dëshmive dhe fakteve në libër për çështje bazike të Kongresit, zbulimi i arkivës së familjes Qiriazi në Amerikë (dhe jo i plotë) tregon se ngjarje të tilla duhet të zbulohen mirë dhe nga njerëz që e dëshmojnë profesionalisht të vërtetën.

Dalja në dritë e librit “Gjergji Qiriazi në Kongresin e Manastirit” reflekton dhe sjell në vëmendjen e dijes shqiptare një arsyetim të rëndësishëm, për vlerësimin dhe rivlerësimin e këtyre ngjarjeve në kontekstin e tyre të gjerësishëm. Profesor Lloshi e njeh mirë, në të gjithë dimensionet, atë historik, kulturologjik, social, të gjendjes në të cilën ishte alfabeti dhe tendencat, njeh mirë kontribuuesit, ç’ka dëshmon si përherë, se profesor Xhavat Lloshi është një mendje enciklopedike e hapur e alfabetet e kohës dhe kulturën e shkrimit, prandaj në strukturën e ndërtimit të librit mbi jetën, veprimtarinë, kontributin dhe vendin që zë Gjergji Qiriazi jo vetëm në ngjarjen e Kongresit të Manastirit, por dhe të kulturës kombëtare, e bën atë një vepër model. Libri është shkruar me një shqisë shkencore dhe një intuitë historiografike të mrekullueshme.

Sot, më 28 janar 2022, Prof. Xhevat Lloshi ka ditëlindjen. Mbush 84 vjet. I urojmë me këtë rast jetë të gjatë dhe vepra të reja për kulturën tonë kombëtare.