Gjigantët e teknologjisë kanë projektuar triumfin e lajmeve që tërheqin klikime në media
Algoritmet e Facebook dhe Google kanë ndryshuar mënyrën se si ne informohemi. Stendat digjitale të lajmeve, të cilat mund të përdoren për të informuar lexuesit në të gjithë botën, janë kthyer në oligarkë të mediave të epokës së re.
Ndërsa shfletuesit e internetit (browser) dhe rrjetet sociale u bënë portat e hyrjes në internet, shumica e mediave e kanë zhvendosur fokusin në botën digjitale. Disa fokusohen më shumë te botimet digjitale, ndërsa të tjerë i kanë mbyllur fare printimet e tyre. Të sapoardhurit në media tani nuk lodhen më me botimet e shtypura, por i fillojnë operacionet direkt në rrjet.
Ndërkohë që organizatat mediatike e kanë mirëpritur mundësinë për të zgjeruar lexuesit e tyre pothuajse pafundësisht, kjo mundësi ka rezultuar gjithashtu një thikë me dy presa.
Ajo që ka ndryshuar është edhe mënyra se si gazetaria fiton para dhe si realizohen dhe shpërndahen artikujt.
Në Ballkan, ku Facebook është rrjeti social më i përdorur, ky gjigant i teknologjisë, së bashku me Google, janë kthyer në një lloj pronari, duke u dhënë me qira hapësirë gazetarëve.
Por përfitimet kanë një çmim; organizatave mediatike u është dashur të ndryshojnë standardet e tyre gazetareske për të qenë në gjendje të ekzistojnë dhe të fitojnë popullaritet në botën digjitale.
Për vite me radhë, gazetarët ballkanas kanë luftuar për një media pa ndikim zyrtar dhe varësi financiare nga qeveritë. Tani ata po kuptojnë se jetojnë në një lloj tjetër distopie, në të cilën janë të ndikuar dhe të varur financiarisht nga rrjetet sociale dhe shfletuesit e internetit.
Intervistat e kryera me kryeredaktorë dhe ekspertë të medias në të gjithë Ballkanin zbulojnë shqetësime në rritje se demokracia dhe liritë e medias në epokën digjitale janë të rrezikuara nga kompanitë e mëdha të teknologjisë po aq sa nga qeveritë autokratike – nëse jo më shumë.
Rreziqet e fshehura të modelit të ri financiar
“Asgjë nuk është falas. As informacioni”, paralajmëron Cristina Lupu, drejtoreshë e Qendrës për Gazetari të Pavarur të Rumanisë, një OJQ që promovon edukimin mediatik dhe lirinë e shprehjes.
Ajo thotë se shumë njerëz imagjinojnë se raportet e lajmeve krijohen pa asnjë kosto dhe përpjekje. Nuk është kështu, ajo thotë: “Çdo artikull lajmesh ka një kosto. Nëse ju nuk paguani për të, dikush tjetër po paguan.”
Siç shpjegon Lupu, lajmet paguhen gjithmonë, në mënyrë direkte ose indirekte. Në ditët e sotme, lexuesit dhe gazetarët kanë qasje të lirë në pothuajse çdo përmbajtje gazetareske, sepse shumica e mediave mbështeten te reklamat për të mbijetuar.
Disa botues gjithashtu marrin para nga pagesa direkte ose donacione nga publiku, OJQ-të ose fondet publike. Por një media që e merr pjesën më të madhe të të ardhurave nga reklamat është më shumë një rregull sesa një përjashtim.
Anida Sokol, një studiuese për Media Centar Sarajevo, e cila mbështet zhvillimin e gazetarisë së pavarur, profesionale në Bosnje dhe Hercegovinë, shpjegon se botuesit e lajmeve janë ende subjekte private, përveç rolit të tyre si një element thelbësor për një demokraci funksionale.
“Mediat komerciale janë kompani private që përpiqen të marrin më shumë të ardhura duke marrë më shumë klikime, gjë që ndikon në përmbajtjen e tyre”, thotë ajo. “Ne mund ta shohim këtë në Ballkanin Perëndimor, ku shumë media e arrijnë audiencën e tyre përmes Facebook-ut.”
Modeli financiar është i thjeshtë: një kompani që dëshiron të shesë produktin e saj paguan botuesin që të shfaqë një reklamë për kompaninë ose që të prodhojë përmbajtje që reklamon biznesin. Në këtë bursë biznesi, konsumatorët e artikujve të lajmeve janë monedha. Kompania është thjesht e interesuar të marrë sa më shumë klientë të jetë e mundur dhe zakonisht nuk kujdeset për cilësinë e gazetarisë.
Botuesit e lajmeve duhet të luajnë sipas rregullave të vendosura nga platformat e mëdha të teknologjisë, nëse duan të arrijnë sa më shumë njerëz të jetë e mundur.
Meqenëse modeli i tyre financiar përqendrohet rreth algoritmeve që nuk kujdesen për saktësinë faktike të cilësisë së lajmit, por për numrin e njerëzve që ndërveprojnë me artikullin, botuesi nuk ka asnjë motiv real për t’u kujdesur për cilësinë e punës së tij. Në vend të kësaj, ai fokusohet në krijimin e përmbajtjes që do të shpërndahet dhe do të nxirret në pah nga algoritmet.
“Sapo audienca pret që përmbajtja gazetareske të jetë e lirë, media supozon se ata mund të marrin më pak përgjegjësi për vërtetësinë e informacionit të tyre”, shpjegon Srdan Kosovic, kryeredaktor i Vijesti.me, një prej faqeve më të mëdha të lajmeve në internet në Mal të Zi.
Nxitje e një trendi drejt tabloidizimit
Në epokën digjitale, tabloidet, lajmet sensacionale dhe ato me tituj që tërheqin klikime janë bërë gjithnjë e më të njohura.
Kjo jo vetëm sepse ata luajnë sipas rregullave të vendosura nga Facebook dhe Google, por sepse kjo është ajo që dëshiron audienca e tyre. Lexuesit zakonisht preferojnë më shumë përmbajtje të aksesueshme ose thashetheme sesa histori më të rëndësishme, por ndoshta më të mërzitshme rreth politikës dhe ekonomisë.
Saed Dzigal, një ekspert komunikimi dhe lektor në Universitetin Ndërkombëtar Ballkanik në Shkup, Maqedoni e Veriut, thotë se artikujt e tabloideve përhapen më lehtë në Facebook.
“Ka një tendencë drejt tabloidizimit të mediave. Mediat po e përshtatin përmbajtjen e tyre që të jetë më e zbatueshme ose e transferueshme në Facebook, Google, YouTube dhe rrjete të tjera sociale. Ka disa përshtatje teknike si indeksimi dhe etiketimi i një artikulli, por ato po ndryshojnë gjithashtu përmbajtjen e tyre”, thotë ai.
Sipas Lupu, tabloidizimi është çmimi që paguajmë për të mos paguar drejtpërdrejt për lajmet, ndërsa Anida Sokol thotë se artikujt me tituj që tërheqin klikime dhe përmbajtje sensacionale do të kenë gjithmonë më shumë shtrirje sesa përmbajtja cilësore.
Edhe një herë, kërkesa për të përshtatur përmbajtjen gazetareske që ajo të përhapet më lehtë nga algoritmet e Google dhe Facebook po ndikon në cilësinë e lajmeve.
Dëshira për të arritur sa më shumë njerëz të jetë e mundur është normale, sigurisht. Një nga qëllimet kryesore të një organi informativ është përhapja e informacionit, për të arritur tek të gjithë të interesuarit. Problemi është se botuesit e lajmeve nuk duhet të publikojnë më informacion të saktë dhe të përshtatshëm.
Kjo është marrëveshja që lexuesit nuk bëjnë më me shumicën e botuesve të lajmeve. Nëse nuk paguajnë për gazetarinë, nuk mund të kërkojnë gazetari të mirë.
Varësia nga Facebook është “si të luash me zjarrin”
Në qershor 2021, faqja në Facebook e një prej faqeve të internetit më të njohura të lajmeve në Rumani, Hotnews.ro, humbi 96 për qind të shtrirjes së saj në platformën e mediave sociale. Kjo nënkuptonte një rënie prej 16 për qind në numrin e vizitorëve që hynin në faqen e tyre, gjë që nënkuptonte dukshëm më pak para për kompaninë.
Kjo ndodhi pasi Facebook, pa shpjegime, kufizoi artikullin e kësaj faqeje për 77-vjetorin e zbarkimit të Aleatëve në Normandi në vitin 1944. Sipas Hotnews, ky vendim u mor nga algoritme që konsideronin se botuesi nuk respektonte rregullat e platformës – por portali në internet nuk kishte asnjë mënyrë për të kontaktuar me një person real nga platforma për të kundërshtuar vendimin. Facebook e rishikoi vendimin vetëm pas disa javësh dhe e zhbllokoi faqen.
Raste të tilla zbulojnë rrezikun për organizatat mediatike të dominimit të algoritmeve digjitale dhe inteligjencës artificiale.
“Nuk mund të keni kontroll të plotë të Facebook-ut dhe Google, kështu që gazetarët duhet të përpiqen të gjejnë mënyra për t’u varur sa më pak të jetë e mundur nga ndonjë faqe interneti e palës së tretë”, këshillon Srdan Kosovic.
“Nëse Facebook vendos të ndryshojë diçka për të cilën keni investuar, ju mund të humbni shumë. Facebook na ka mundësuar të arrijmë audiencën në mënyra të shumta, por është si të luash me zjarrin. Nëse e keqpërdor atë, atëherë mund të digjesh”, shton ai.
Lupu thotë se një situatë si ajo në Hotnews ishte e mundur sepse algoritmi nuk e di dhe nuk i intereson.
“Për këta gjigantë të mëdhenj të teknologjisë, një treg si ai në Rumani është i parëndësishëm, kështu që ky lloj vendimi është shumë i lehtë. Nuk mund të kontaktojmë drejtpërdrejt me Facebook-un dhe t’i themi që të zhbllokojë faqen e një publikimi të caktuar. Faqet e lajmeve janë jashtëzakonisht të cenueshme sepse rregullat janë ndryshuar në mënyrë të njëanshme dhe nuk kanë asnjë kontroll.”
Dëshironi lajme të mira? Paguani për to
Shumica e gazetarëve dhe ekspertëve të medias pajtohen se marrëdhënia e Facebook dhe Google me gazetat mund të jetë abuzive. Ata përdorin përmbajtjen gazetareske për të bërë fitime të mëdha, ndërsa japin pak në këmbim.
Analiza e porositur nga Bloomberg në janar 2021 tregoi se plani tre-vjeçar i Google për të shpenzuar 1 miliard dollarë në përmbajtje lajmesh përfaqëson vetëm 5 për qind të shitjeve që industria e lajmeve do të humbasë deri në vitin 2024, ndërsa të ardhurat e gjigantit të teknologjisë do të arrijnë në 274 miliardë dollarë deri në vitin 2024.
Shumica e ekspertëve me të cilët kemi biseduar thonë se Google dhe Facebook duhet të fillojnë të paguajnë botuesit në Ballkan për përmbajtjen, ashtu siç po bëjnë me disa organizata mediatike në Australi, Francë dhe Kanada.
Por ata gjithashtu pranojnë se rasti i Australisë është “ndryshe”, pasi mediat në Ballkan nuk kanë fuqinë për të negociuar një marrëveshje të tillë me gjigantët e teknologjisë. Edhe në Australi, ku tregu mediatik është ndër më të përqendruarit në botë, Facebook kishte ende fuqinë të bllokonte çdo publikim lajmesh nga platforma e tij, të paktën për një periudhë kohe.
Tihomir Loza, drejtor ekzekutiv i Rrjetit të Evropës Juglindore për Profesionalizimin e Medias, SEENPM, një rrjet prej 19 qendrash mediatike nga 13 vende të Evropës Qendrore dhe Juglindore që synon të mbrojë lirinë e shtypit, e quan rregulloren në Australi inkurajuese – por gjithashtu thotë se nuk duhet t’i shtojmë kot shpresat tona.
“Këta gjigantë të teknologjisë janë ndoshta më të fuqishëm se shumica e qeverive, kështu që një situatë si ajo në Australi nuk do të ndodhë në një vend më të vogël. Por, në rajonin tonë, Bashkimi Evropian mund të përballet me Google dhe Facebook”, thotë ai.
Dhe BE-ja ka filluar të bëjë diçka. Në vitin 2019, Parlamenti Evropian votoi për një reformë të të drejtës së autorit që do t’i kërkonte Google të fillonte të bisedonte me botuesit që duan të paguhen për përmbajtjen e tyre. Deri më tani, vetëm Franca e ka miratuar këtë, duke detyruar Google dhe Facebook të paguajnë disa botime të lajmeve franceze për përdorim të përmbajtjes së tyre.
Megjithatë, disa profesionistë, si Lupu, nga Qendra Rumune për Gazetari të Pavarur, janë skeptik për një rregullore të stilit australian. “Sigurisht, është mirë nëse platformat u japin para gazetarëve. Por si duhet të vendosin ata se kush i merr paratë?”
Ajo shpjegon se nëse kompanitë e teknologjisë japin para në bazë të trafikut të krijuar nga publikimi i lajmeve, ne kthehemi te problemi i parë; publikimet do të neglizhojnë akoma më shumë cilësinë e punës së tyre, duke u fokusuar në sigurimin e një trafiku sa më të madh.
Por nëse trafiku nuk është kriter, cili do të ishte? Kush mund të vendosë se cilat botime duhet të marrin para?
Lupu dhe Kosovic thonë se publiku duhet të kuptojë se ata duhet të paguajnë për lajmet. Kjo është mënyra e vetme për të garantuar që gazetarët po punojnë për ata, jo për reklamuesit, dhe për të marrë sa më shumë klikime që është e mundur.
“Gazetaria nuk duhet të marrë para sepse dikujt i pëlqen apo jo, por sepse ajo ka një rol kyç në një demokraci funksionale: t’u japë njerëzve informacione që i ndihmojnë ata të marrin vendime të sakta. Nëse gazetaria rrezikohet, atëherë rrezikohet edhe demokracia”, përfundon Lupu.