Sadik Elshani: Një emër kumbues, një njohje nga larg
Në nderim të shkrimtares Eglantina Mandia (2 dhjetor, 1936 – 11 shkurt, 2022), e cila para disa ditësh u nda nga kjo bote
Më 11 shkurt në Windsor të Kanadasë u nda nga kjo botë shkrimtarja dhe intelektualja e nderuar, zonja Eglantina Mandia. Nuk e kam patur rastin që ta njihja personalisht, por njohja jonë nga larg ka filluar që nga një kohë e largët. Kur isha në klasën e pestë të shkollës fillore në Suharekë/Therandë të Kosovës, viti shkollor 1967/1968, në librin tonë të leximit ishte edhe një tregim me autore, Englantina Mandia. Ishte ky një emër që nuk e kisha dëgjuar më parë, një emër disi i veçantë, kumbues, i bukur e mjaft tingëllues, që më ka ngelur në kujtesën timë që nga ajo kohë e largët e fëmijërisë sime. Dhe që nga ajo kohë e largët nuk e kisha dëgjuar më emrin e saj. Nëpër librari e biblioteka nuk e kisha parë ndonjë libër të saj. Në vitet e mia të gjimnazit (1971 – 1975) në bibliotekën e shkollës sonë kisha rastin që t’i lexoja gazetën “Drita” dhe revistën letrare, “Nëntori”, por as aty nuk e kisha hasur emrin e saj. Në vitin 1988 kam ardhur në Amerikë dhe për një kohë të gjatë nuk kisha informata për shumë personalitete të artit, letërsisë e kulturës sonë, për shumë ngjarje që po ndodhnin në Shqipëri. Atëherë niveli i informimit nuk ishte siç është sot. Dhe shumë vite më vonë, në vitin 2005 apo 2006, në shkollën tonë shqipe në Filadelfia erdhi një çift shqiptar dhe kërkonin një dokument nga shkolla jonë për vajzën e tyre, për të dëshmuar nivelin e saj të njohjes së gjuhës shqipe. Kur i pyetëm për emrin e mbiemrin zonja tha se e kishin mbiemrin Mandia (emri nuk po më kujtohet, por në këtë rast nuk ka rëndësi). Unë menjëherë e pyeta se çka e kishte Eglantina Mandinë, ndërsa ajo m’u përgjigj se e kishte kunatë dhe se Eglantina tani ishte duke jetuar në Kanada. Kaq ishte biseda jonë.
Vite më vonë, herë pas here i lexoja shkrimet e saj në gazetën “Dielli”, sidomos fragmentet e librit “Sonate e hënës – rrëfim për një jetë”, që është një rrëfim artistic për jetën dhe veprën e Musine Kokalarit, shkrimtares, intelektuales mendjendritur, politikanes guximtare, të cilën diktatura komuniste e varrosi për së gjalli. Një ditë marsi të vitit 2019, z. Llazar Vero, ish kryetar i shoqatës “Bijtë e shqipes” më tha se shkrimtarja Eglantina Mandia i kishte dërguar disa libra për bibliotekën e shoqatës sonë dhe një libër, “Sonata e hënës”, ma kishte dërguar mua personalisht me këtë përkushtim: “Z. Sadik Elshani, një falenderim për aktivitetin e Musinesë. Eglantina”. Në tetor të vitit 2017 shoqata “Bjtë e Shqipes” në Filadelfia organizoi një veprimtari me rastin e 100 vjetorit të lindjes së Musine Kokalarit dhe 105 vjetorit të lindjes së Sabiha Kasimatit. Materialin kryesor e mbajta unë dhe pastaj e bëra një shkrim për këtë veprimtari. Shkrimi është botuar në disa gazeta e portale dhe zonja Eglantina kishte patur rastin që ta lexonte shkrimin dhe të njoftohej për veprimtarinë tonë. Në paraqitjen time dhe në shkrim kam pasqyruar jetën dhe veprën e këtyre dy zonjave të jashtëzakonshme, shembëlltyrë e intelektualit të angazhuar me ndërgjegje të lartë kombëtare dhe kisha bërë këtë vlerësim për to: “Janë përmendore, simbole të qëndresës, fisnikërisë, trimërisë shqiptare. Janë mishërim i fjalës “burrneshë”, që populli ynë e ka krijuar për gra të tilla… Ato e meritojnë nderimin dhe adhurimin e çdo shqiptari, jo vetëm për të arriturat e tyre profesionale, por edhe qëndresën, guximin e tyre për t’u përballuar me diktaturën dhe vetë diktatorin. Kur diktatura i kishte gjunjëzuar edhe burrat, intelektualët e shquar të Shqipërisë, ishin pikërisht këto dy gra që e sfiduan regjimin komunist, duke e sakrifikuar edhe jetën e tyre… Populli ynë i ka borxh Sabiha Kasimatit, Musine Kokalarit dhe shumë të tjerëve. Le të jetë kjo veprimtari e shoqatës sonë një shënjë mirënjohje e respekti për jetën dhe veprën e tyre të ndritur.”
Zoti Llazar më tregoi se bashkëshortin e saj, pedagogun Qemal Mandia e kishte patur profesor të pedagogjisë në unversitet. Pas një kohe të shkurtër me zonjën Eglantina u bëmë miq në Facebook dhe komunikonim hërë pas herë, i dërgonim shkrimet tona njëri – tjetrit. Dhe që në komunikimin e parë ishte mesazhi që më dërgontë për veprimtarinë e organizuar për Musine Kokalarin e Sabiha Kasimatin: “Zoti Sadik, ju falenderoj për dashamirësinë për heroinen Musine Kokalari dhe shkencëtaren e shquar, Kasimati. Janë një krenari kombëtare, ashtu sikurse Aleksander Moisiu për të cilin keni shkruar aq bukur”. Kishim këmbime mendimesh për shkrimet tona, për gjendjen në Shqipëri e Kosovë. Më nxiste që shkrimet e mia t’i përmbledhi në një libër: “Z. Sadik, i lexoj herë pas here shkrimet tuaja që dalin tek Illyria. Nuk e di nëse i keni mbledhur në ndonjë libër, por do ishte me shumë interes ta bënit, sepse janë me të vërtetë shumë të bukura e reale, disi mahnitëse për mënyrën e të shkruarit e mbresëlënëse për pasurinë e jetës suaj. Me nderime, Eglantina”. Nuk është për t’u vetëmburrur, por nuk kam fjalë të përshkruaj atë që ndjeja unë kur lexoja këto vlerësime për shkrimet e mia nga një shkrimtare e nderuar emrin e së cilës e kisha dëgjuar qysh në fëmijërinë time të hershme. Edhe në mesazhet e tjera e përsëriste këtë këshillë për t’i përmbledhur shkrimet e mia në një libër: “Kultura e një kombi nuk krijohet tak fak, ditën që kam lindur unë, siç ndodh me ca pipistrelo. Shkrimet tuaja janë mozaikë që krijojnë një vepër të denjë. Kjo është bindja ime”.
Një herë më dërgoi një shkrim nga Bardhyl Selimi që e kishte bërë për pedagogun e nderuar, Qemal Mandia, baskëshortin e saj. Në atë shkrim mësova se profesor Mandia kishte qenë mësues në Kosovë në vitin 1943, në fillim në fshatin Kabash (afër Prizrenit) dhe pastaj në Rahovec. Ishte ajo koha kur në Kosovë me nismën dhe këmbënguljen e ministrit të Arsimit, Ernest Koliqi (1903 – 1975) u hapën shkollat e para shqipe në të gjitha trojet shqiptare të çliruara (tokat e lirueme) nga zgjedha serbe. Këtij misioni të shenjtë kombëtar iu përgjigjen shumë mësues nga Shqipëria. Ja, në mesin e tyre paska qenë edhe profesor Mandia. Pastaj më dërgoi edhe një fragment nga libri me kujtime të profesor Mandisë dhe në atë shkrim profesori i përshkruante përjetimet e tij për atë kohë: “U gjendëm kështu midis njerëzve bujarë, krenarë e patriotë me plot fëmijë të zgjuar, të dashur e të etshëm për dije, i respektonin me venerim mësuesit e parë të gjuhës shqipe. Prindërit gjithashtu na pritën në Odat kosovare. Istitucione kuvendi,respekti vetëpërmbajteje,plot shpoti gjith mend. Dëgjonin njëri – tjetrin,e vlerësonin veçanërisht zgjuarësinë e burrërinë. Nxënësit, të zellshëm përparonin çdo ditë në mësime. Gjithë jetën i kam patur në zemër ata fëmijë të etur për dije,që ma përcaktuan njëherë e përgjimonë drejtimin e jetës, mësuesinë. Më mbyshën edhe sot sytë me lot,ku larg nga rëmuja e rremeti.recitonim vargje të Fishtës e Naim Frashërit,të cilët zgjodhën pikërisht atë qytet, kryeqender të Lidhjes së Prizrenit”. Unë në vitin 2016 e kam bërë një shkrim për hapjen e shkollave shqipe në Kosovë, me titull: “Hapja e shkollave shqipe në Kosovë 75 vite më parë, mision i shenjtë kombëtar”. Ia dërgova këtë shkrim zonjës Eglantina dhe ajo më dërgoi këtë përgjigje: “Shumë bukur, Sadik. Prandaj, të kam thënë përmblidhi në një libër, se libri, aq mq tepër i ilustruar me dokumenta, është vetë pavdekësia, jo aq personi që e shkruan, por gur themeli nga forcohet ngrehina e një ndërtese. Pra, historia e një kombi”. Zonja Eglantina përmes shtypit dhe rrjeteve sociale i ka përcjellur me vëmendje veprimtaritë e shoqatës sonë dhe mbarëvajtjen e shkollës shqipe në Filadelfia. Në fillim të korrikut të vitit të kaluar ajo për të gjitha mësueset e shkollës sonë dërgoi disa kopje të librit të saj, “Sonata e hënës”, në shenjë mirënjohjeje e falenderimi për punën e tyre të palodhshme e të përkushtuar për ruajtjen e gjuhës sonë.
Tek i lexoja mesazhet e zonjës Eglantina dhe tani kur jam duke i shkruar këto radhë po reflektoja se sa befasi të këndshme ka jeta. Tani shmë koha pasi e kisha dëgjuar atë emër kumbues, po komunikoja me një zonjë, shkrimtare të nderuar që ishte bërë aq e afërt për mua. Nga mesazhet që kemi këmbyer, nga portrëti i saj fizik dalohen menjëherë tiparet e një zonje fisnike me vlera të larta kombëtare e njerëzore. Nuk është e rastësishme që menjëherë pas rënjes së diktaturës ajo me tërë qenjen e saj iu përkushtua zbardhjes së figurës së Musine Kokalarit, shkrimtares disidente të cilës diktatura ia shkatërroi jetën, por kurrë nuk arriti që ta përkulte, që ta thyente shpirtin dhe karakterin e saj të fortë. E tillë ishte zonja Eglantina Mandia, u njëjtësua me veprën, vuajtjet dhe qëndresën e Musine Kokalarit. Dhe ishte pikërisht figura e Musine Kokalarit që u bë një nxitëse, shkas për vendosjen e kontakteve tona, njohjes sonë. Eglantina Mandia nuk mbeti vetëm një emër kumbues në kokën time nga një kohë e largët, por ajo u bë një figurë shumë e afërt dhe e dashur për mua. Nuk ke si të mos ndiesh dhimbje njerëzore kur dëgjon për largimin e personaliteteve të tilla nga kjo bote. Ngushëllimin duhet ta gjejmë te ajo se kanë qenë pjesë e jetës sonë, nga afër, apo nga larg, dhe se na kanë lënë trashëgim vepra të vlera.
Philadelphia, shkurt 2022.
Sadik Elshani është doktor i shkencave dhe veprimtar i bashkësisë shqiptaro – amerikane.