Vangjush Ziko: Bisedë me poetin Sadik Bejko

Sadik Bejko: Ky më poshtë është një reagim i shpejtë. Mbase një herë tjetër do kem kohë të ftilloj më mirë atë që dua të them. Po marr shkas nga një pyetje që bëhet në rrjetin social Facebook për baladën e Rexhës, e Rexhës që e vret kali ditën që martohet. Është një dhimbje mizore, e verbër, e pashkak… që e bën tragjike, absurde situatën e vdekjes nga një shkelm kali, shkelm që një djalë të ri e lë pa frymë, pa jetë. Ne, të kohërave të kompiuterit, ne, të larguarve nga vitet kur njeriu jetonte shumë afër te natyra, te mali e te kali, ngjarja e Rexhës na duket krejt banale dhe kërkojmë shkakun e “vërtetë”, përtej asaj të një jete fshatarësh, barinjsh, malësorësh… Ne që mund të kemi udhëtuar nëpër qiej me aeroplanë, por asnjëherë përmbi tokë mbi një kalë, arsyetimin e vrasjes së Rexhës fatkeq e kërkojmë me mendësitë e së sotmes dhe nga pozitat kulturore të së sotmes. Edhe me pak mend, (me dy gramë mend), e gjejnë shpjegimin. Rexhën e gjorë, na e paska vrarë axha, që t’i marrë pasurinë, shtëpinë, nënën… Kjo fabula fatale e vrasjes së rëndë të një djali të ri në ditën e dasmës, vrasja prej potkonjve të kalit na mbuloka një krim të shëmtuar, krim brenda familjes. Në këtë vështrim na del që balada qenka një falsitet, qenka një tekst që vulos me mister, me poezi tragjike, aktin që realisht ka qenë vrasje e ndyrë, e pastër, e shëmtuar. Shpjegimi që Rexhën e vrau axha për t’i marrë pasurinë, ngjan shumë logjik… i motivuar. Shumë racional. Por në tekstin e baladës unë nuk gjej një fill që të më udhëheq nga kjo logjikë. Në baladë dita e dasmës, e lumturisë më të madhe këmbehet me zinë, me fatkeqësinë më të madhe, me vdekjen. Pa motiv social, pa asnjë shkak. Nga një shkelm kali. Mungesa e këtij ‘shkaku’ e bën tragjedinë më të zezë dhe kujen e dhimbjes së pashpjeguar e zgjat në pambarim kohe dhe hapësire. Deri më sot. Kaq më thotë teksti i baladës. Dhe e respektoj tekstin. Para këtij teksti, para baladave, dua vetë të jem fëminor. Dorëzohem. Unë jam pak reaksionar, mitik dhe fanatik. Jo çmitizues. Jam mjegullor, jo racional. Nuk jam mosbesues ndaj tekstit të baladave. Nuk dua racionalitet në një tekst balade, në një melodi që rreh të më shkundë emocionalisht me një mesazh të absurdit kozmik, pa ndonjë mesazh social, tokësor. Se balada nuk është tekst i prozës narrative që thuret mbi bazën e logjikës shkak-pasojë, as prozë reflektive me koncepsion të mendimit… Është tjetër… Është poezi, baladë, mjegull, përrallë. Në kësilloj teksti nuk hyhet me logjikë. Ndaj unë e besoj që Rexhën e vrau kali. Besoj që çami Minush aga i dehur nga rakia e nga xhelozia, nga absurdi, vrau gruan e tij të bukur, e besoj që e muruan Rozafën… që ia lanë dhe sisën jashtë në gur. E besoj që një stihi, një gjarpër i stërmadh helmoi djemtë e shtëpisë së Dhoqinës. Besoj që Doruntina u kthye te nëna me kalin e vdekur, me vëllanë e vdekur… Se unë e lexoj baladën (si fëmijë) që të mrekullohem, jo të mendohem. Në përrallë thuhet: Ec e ec kaptuan shtatë male… dhe e gjetën të bukurën e dheut. Në këtë rrëfim është bërë një marrëveshje që këtu mrekullitë, të pangjarat ndodhin. Jemi në përrallë, jemi në baladë. Këtu ndodhin të pandodhurat kurrë. Ndaj hap veshët e mos pyet. Ndieje, pushtohu nga dhimbja, nga tmerri. Nga mrekullia. Që nuk kanë arësye. Tmerri, e keqja, e mrekullishmja ndodhin. Kanë ndodhur. Edhe sot cikloni, cunami, tërmeti, vullkani, përmbytja, pandemia… bien mbi ne si tmerri që të merr jetën, pronën, gruan, shtëpinë, djalin e vetëm. Ta merr. Ndaj ti lexoje baladën, dëgjoje dhe besoji narrativës së zhanrit. Po kërkove gjëra logjike, mos lexo balada dhe përralla, dhe legjenda. Këto tekste janë si puna e besimit në Zotin. Nuk kërkohet logjikë në punë të besimit… Marrëdhënieja fillon kur ti përtej arsyes… beson, beson dhe vetëm beson. Nëse beson, hyr në kishë, në xhami, në sinagogë. Ndaj beso në baladë, shijoje magjinë… mos pyet më tej… mos e prish magjinë, pa hyrë në botën e saj.

Ky është një tekst imi për mitet. Ruaji mitet, adhuroji siç janë. Por e vërteta ne i rivlerësojmë, i përdorim mitet, i shkëpusin nga konteksti. Mitet janë si drutë e dimrit, ne i marrim e ndezin zjarrin në dimër, në ditët e ngricës. Kam shkruar disa tekste për balada, si për Doruntinën. “Kush i lëviz gurët e varrit” ku sjell leximin tim ndryshe. Kam hartuar një tekst universitar “Qytetërime të mëdha”, tekst për studentë të viteve studentore. Është histori shteti, feje, filozofie, arti, përmbledhur në një qytetërim, asiro-babilonas, antik grek, egjipti i piramidave, hebraik, induist, budist e antik kinez. Këtë libër e ligjërova në universitetin e Tiranës mbi 10 vjet. Kjo më çoi te mitologjia e lashtë e vendeve të Lindjes. Lexova, rilexova Biblën hebraike, Dhiatën e vjetër, Dhe shumë tekste, e shumë historianë të qytetërimit. Kjo është një përgjigje e gjatë për mitet, për motivet e poezive të mia referuar miteve. Edhe diçka… një tekst poezie i futur nën pallton e mitit… merr distancë nga uni im intim, bëhet më tejkohor, më universal. Sapo e shkruaj me këtë teknikë, teksti më ikën duarsh, çlirohet nga autorësia ime, flet vetë për llogari të të tjerëve, jo timen. Pra nëse e shkruaj poezinë time, po njëherësh edhe sikur një tjetër ta ketë shkruar atë për mua.

Unë e shkruaj, njëherësh një zë tjetër e flet, një dorë tjetër e shkruan atë poezi… për mua.

Sadik Bejko: Mitet janë vjelë nga unë në poezi si në gjithë përvojën e vjetër të poezisë, të letërsisë, që ka marrë lëndë, tema, figura, brumë nga materja e gatuar me mite dhe me legjenda. Është i njohur nga teoria dhe praktika ky procedim, ndaj nuk po zgjatem. Më poshtë po ndalem në dy shembuj për të hyrë direkt në përvojën time. Në poezinë “Psalm Gjon Buzukut” është përdorur lënda mitologjike, referimi te Gjon Buzuku, në përthyerje me problematikën e kohëve tona, të ditëve tona. Në mars 1991 në Tanushë nisi një luftë e re e UÇK, lufta në trevat e shqiptarëve të Maqedonisë. Një luftë me shumë të panjohura dhe me shumë ankth për fatet e shqiptarëve në këto treva. Prapë shqiptarët e “n’së dashtunës botës sanë” po përballeshin me vdekjen, me asgjësimin. Në këtë ankth për fjalën, për gjuhën, për ekzistencën nuk kishte taban më të qëndrueshëm sesa referenca te autori i librit të parë shqip, te “Meshari” i Gjon Buzukut. Thënien e tij “ma shumë të shkojmë në klishë”, unë e “çmitizoj” i ftoj shqiptarët të shkojmë te klisha e kroit Amë, te klisha e fjalës së dhanë. Te Shqiptaria, feja e shqiptarit. Duke shfrytëzuar teknikën e palimpsestit, shkruaj vargjet e mia përmbi disa prej rreshtave të tekstit të pasthënies së Gjon Buzukut. Bashkoj zërin tim me të atij, thirrjet e mia marrin thellësi e përjetësi kohe duke u bashkuar në tekst me thirrje të Gjon Buzukut. Nuk mjaftohem me kaq. Marr e citoj vargje të Këngës së këngëve në këtë poezi timen. Në strofën e katërt dhe të pestë vargjet “Pëllumbi em ndë plasë të gurit e në nfshehunat e gjirdheve”…”eja se dimni shkoi dhe shiu vote” janë marrë nga Meshari, nga përkthimi i Këngës së Këngëve prej Gjon Buzukut. Ky tekst, poezia Psalm Gjon Buzukut, flet për një referim të dyfishtë ndaj lëndës mitologjike. Referim te teksi i një meshtari të pesëqind vjetëve më parë, referim dhe te Kënga e këngëve e Solomonit, rreth 1000 vjet para Krishtit. Në poezinë “Letër Hamurabit” jepet ideja e largimit të një kleriku nga jeta direkte politike, si zhgënjim pas një pjesëmarrjeje aktive. Në momentet kaotike të historisë kur ka shpërthime të mëdha të ligësisë, të krimit, ligjet janë të paafta të vendosin rendin në shoqëri. Një ndërhyrje më e lartë, mbase nga një instancë hyjnore, mund t’i urtësojë e t’i paqëtojë gjakrat. Kur e shkrova poezinë si monologu i një kleriku të kohës së Hamurabit, (i një kohe rreth 2000 vjet para Krishtit), më duhej një emërtim dhe shpika fjalën murgar, nga fjala murg e traditës kristiane. Pastaj shpika dhe shpellën Aram, ku duhet të gjëllinte i vetmuar, i tërhequr ky murgari im. Më vonë mësova se Aram nuk ishte shpikja ime, qenkej një krahinë e vërtet, ndodhet diku në juglindje të Turqisë. Nuk kam shkuar ende atje të kërkoj dhe shpellën ku mund të ketë lënë frymën e fundit murgari im i supozuar. Mbase gjendet ndonjë shpellë për njerëz të shenjtë. Ky monolog i një kleriku 4000-vjeçar vjen në kohën e tashme, por një kohë e tashme e përjetshme, e tashme që rrëfen ngjarje të para katërmijë vjetëve, sikur ato të ndodhin tani, sikur mund të ndodhin edhe nesër…dhe në pafundësi. Pra, janë shpikur koha, vendi, personazhi, ngjarjet. Dhe i kam distancuar nga vetja, nga koha ime. Ato kështu flasin më mirë për mua, për ne të tanishmit. Atë vit (1996) unë dola nga politika. U ktheva në universitet. Më kishin lodhur autoritarizmi, klima e konfliktit permament si prag për shpërthime tragjike, më kishte lodhur aventurizmi, papërgjegjësia në drejtimin e punëve të shtetit. Shkruar më1996, kjo poezi u botua së pari në revistën “Universi i Librit”, botim i shtëpisë botuese Toena. Pastaj poezia i dha titullin librit poetik “Letër Hamurabit”, botuar nga Afërdita, 1997. Askush nuk e vuri re se në kohën e murgarit, të Hamurabit, ende nuk ishte shpikur letra. Dokumentet nga ajo kohë vijnë se janë shkruar mbi pllaka balte të pjekur. Askush nuk më tha se Mbreti Hamurab ligjet i kishte të gdhendura në gur. Si shtetar i përgjegjshëm këtyre ligjeve të pandryshuara më, u bindej dhe vetë ai, Hamurabi, mbreti i Madh i Bablonisë. Ne sot, kur të duam, mund ta ndryshojmë kushtetutën, mund të anashkalojmë dhe cilindo nga ligjet, vetëm me një VKM. Libri “Letër Hamurabit” u shpall libri më i mirë i vitit 1997, mori çmimin kombëtar “Penda e argjendtë.

Sadik Bejko: Konceptimi i një libri ka qenë gjithmonë punë e vështirë. Më e vështirë u bë pas ’90-tës, kur ne ishim të lirë. Nuk kishim më mbi kokë redaktorët, Komitetet e Partisë, Lidhjen e Shkrimtarëve. U orientuam duke ndjekur përvojën e traditës sonë. Në kohën e Rilindjes libri poetik kishte një renditje tematike standarde: atdheu, dashuria natyra. “Lulet e verës”, libri i Naim Frashërit, mbetet një libëri ndërlikuar në atë që ndërtimi i tij vjen shumështresor. Jo aq pastërtisht i motivuar nga skema bazë për rilindasit: atdheu natyra dashuria. Naimi i këndon ikjes së rinisë, pleqërisë, vdekjes, gjithësisë si perëndi, perëndisë si pafundësi dhe si dashuri. Ai këtu del nga kornizat. Në vitet ’30 poetët që erdhën nga kontaktet direkte me modernizmin europian, poetë si Lasgushi, sollën dhe idenë se të bësh një libër është një problem konceptimi si unitet stilistik, tematik, është mjeshtëri më vete. Me gjithë kapërcimin e madh, edhe te Lasgushi ndihet skema: atdheu, dashuria, natyra, filozofia. Ne që erdhëm në vitet ’90 të shekullit që shkoi me ndonjë vandak poezish sirtari, me lirinë të shkruanim si të donim e çfarë të donim, si do t’i ndërtonim librat? Nuk kishim as redaktorë, as korrektorë. As përvojë se si ndërtohet një libër. Ky ishte një moment turbullimi. Të merreshin mendtë. Është hera e parë që je i lirë përpara prurjes tënde poetike dhe nuk të del njeri përpara që të të vërë ledhe e gardhe. Dhe duhet të paguaje me lekë në dorë botimin e librit tënd. Pastaj t’i merrje në shpinë gjithë kopjet e botimit dhe të dilje në rrugë t’i shpërndaje. Kjo ishte një përvojë më buzëplasur nga ajo e mëparshmja kur një redaktor-cenzor të udhëhiqte në bërjen e librit, të mbikëqyrte deri në heqjen a shtimin e një rrokjeje nga poezia jote, deri te numri i poezive, te rreshtimi i tyre në një libër, te formati i librit, te kopertina. Eja tani e bëje një libër vetë dhe nga vetja jote! Bëje si të duash, po kujt ia drejton librin tënd? Këtë libër që nuk e merr përsipër askush të ta hedhë në treg. E bën, e paguan, shkon nëpër librari me libra në duar dhe ato të thonë se nuk pranojnë libra me poezi. Mendoj se ndonjëherë ka qenë krejt zhgënjyese të shkruaje poezi në një klimë të tillë. Si i bëmë librat tanë, si i konceptuam këto libra që po i nisnim te askushi? Si i bëmë kur e dinim se veç shokëve e miqve tanë, nuk do t’ua hidhte sytë tjetër njeri? Me kohë mësuam që ky ishte fati i poetit që nga fillimi i shekullit të njëzet. Shekull kur u shkrua poezi nga poetë të mëdhenj, nga nobelistë, të cilët kishin pak, mbase fare pak lexues. Dhe nuk u turbulluan për këtë. Fati i poetit në shoqërinë e konsumizmit. Ky fat duhet pranuar. Librat i konceptuam si mundëm. Përbërësi tematik mbetet përherë i paluajtshëm në arkitekturën e një ngrehine prej fjalësh e prej tingujsh, prej idesh e prej tematikash ashtu si ka qenë e si do të mbetet prapë e prapë në rrjedhë të kohëve konceptimi i një libri. Një poet i mirë do të thotë diçka, por më shumë do që të jetë… poet, domethënë një ushtrues i së bukurës në vetvete. Se ka lindur të jetë një shërbyes i së bukurës. Dhe të shërbejë në tempull pa asnjë kusht, pa asnjë detyrim, pa asnjë shpërblim.

Sadik Bejko: I dashur Vangjush Ziko, pyetja jote për lidhjen prozë – poezi në librat e mi, është ndër ato që quhen pyetje e mirë.

Pse? Kjo ka të bëjë me sintaksën që ka zgjedhje të ndryshme, nga proza në poezi. Do të thosha se në poezi sintaksa u nënshtohet kërkesave ritmike, masës së vargut, theksave, kadencimeve…rimës, organizimit në strofa, kërkesa këto që formalisht dallojnë prozën nga poezia. Por mendoj se në poezi sintaksën e drejton frymëzimi spontan. Në prozë mund të jesh më i ftohtë. Poezia e kërkon një nivel më të lartë të zjarrit emocional. Sintaksa e Migjeni në poezi është e shtrirë, në prozë shpesh bëhet telegrafike.

Pse mund të “duket” proza në poezinë time?

Për disa arsye, mendoj unë. Së pari, unë jam një adhurues i prozës, lexues i pangopur romanesh, tregimesh… esesh.

Në periudha kur në Shqipëri përkthehej poezi e dobët, proza e mirë nuk mungonte. Rilezoja Xhonatan Suift, Gogol, Çehovin, tregimet e Turgenievit, Heminguej, Asturiasin, Shollohovin, Servantesin, Moravian, Dikensin, Floberin, Gollsuorth, Stainbek… Kamy, Kafka, Sollxhenicin.. Markez, H. Bël…etj

E adhuroj prozën e madhe të shek të XX, me më të lexuarin tonë, prozatorin nga më të mëdhenjtë e këtij shekullli, Kadarenë. Si lektor, pedagog në Universitet, kam ligjëruar letërsinë më përfaqësuese të shekujve.

E dyta, e kam pak neveri poezinë e bukur në vetvete. Ata që zgjedhin fjalë të bukura, motive të bukura, ritmikë, muzikalitet…jo gjithmonë bëjnë poezi. Unë i di përmendësh poezi të realizuara bukur të Mjedës, Lasgushit, Nolit…Por jo të gjithë mund të ngrihen në këtë mjeshtëri. Madje vetë këta mjeshtra kur realizojnë përkryer vetëm formën…nuk bëjnë poezi. Me kohë mund ta zotërosh teknikën…, por jo poetiken.

E treta, vjen nga një kërkesë: me poezinë time kam dashur të them, të kem një brendi, të them diçka që peshon, njëherësh me atë që të jem poet, të formatoj në tinguj, ritme, rima një poezi.

E fundit, poetë të mëdhenj janë ata që shkruajnë me vargje të bardha, si: Shekspiri, Miltoni, poetë edhe ata si Uitmani, Seferi, Elioti, Lorka, Neruda…që lëvruan vargun e lirë… Shekulli im i përdori të gjitha teknikat, format, lavdëroi Danten, Shekspirin…po edhe ata që u lektisën pastërtisht për formën e bukur.

Unë nuk u bëra dot prozator. Kam lëvruar eseistikën. Kam shkruar një roman, “Sytë e gështenjave të egra”. Por, më mbeti ëndërr e fshehur e jetës sime ajo që të jem prozator…

Sadik Bejko: Në lidhje me planet e ardhshme krijuese, e kam të vështirë të flas. Shkruaj gjithmonë e më pak. Do kisha dashur të shkruaja kujtime. Do të doja të përmbledh një përzgjedhje të studimeve dhe të eseve të mia, të cilat janë të shpërndara në revista, në gazeta, portale…