Faik Konica shkruan: “Kanuni përfaqëson atë që ka mbetur nga mendimi juridik i Shqipërisë të mesjetës, por mendoj se i ka rrënjët më përpara se mesjeta”.

Emëri Kanun, e ka prejardhjen nga gjuha greke: «kanón – κανών” e do të thote “vizore”, “riga” dhe tregon se kanuni është instrumenti, që shënon drejtesinë, pra është emertim metaforik, që spjegon “drejtesinë që mban kodi zakonor shqiptar”, “drejtesinë e Kanunit të Lek Dukagjinit”, “drejtesinë e Kanuneve të Maleve Shqiptare”, që ka udhëhequr, organizuar dhe drejtuar jetën e popullit shqiptar.

Në Kanun theksohet: “gjithçka është kanù i trasheguem prej të pareve”, çka evokon origjinen e lashtë të tijë, me zanafillë në vite te hereshme, ne ato kohe antike, kur formohej etnosi ilir e ne vazhdim kombi shqiptare, kur ligjet, rregullat dhe normat etiko-morale te asaj kohe, konsolidonin funksionimin e mbreterive ilire dhe arbërore.

Keto ligje te vjetra vazhduan te jene aktive ne shekujt pasardhes, madje disa dhe u modifikuan nen infleuncen e te drejtes romake, u influencuan nga ligjet Gotee Longobarde, u pershtaten me ligjet e bizantit, me ligjet normane, funksionuan duke garantuar Shtetin e Arberit në vitet 1190 – 1216, u konsiliduan ne vitet e Mbreterisë së Arbërit 1272 – 1390,  vazhduan te jene aktive ne territoret e Albania – Veneta, ndersa ne shekullin e XV u kodifikuan nga Lek Dukagjini.

Në veçanti, Kanuni jo vetem mbijetoj ne shekujt e erret te pushtimit e te represionit turk, por ishte dhe aktiv, i ushtruar si e drejte paralele me ligjet e Perandorise Turke. Kanunet mbijetuan dhe drejtuan jeten e popullit tone deri ne shpalljen e pavaresise me 28 nentor 1912, nga plaku i mençur e diplomati i madh Ismail Bej Vlora.

Në vitin 1880, një grup misionaresh franceskanë venecian, qe jetonin e vepronin ne malesine e veriut, e gjejne Kanunin te pranishem dhe aktiv ne popullaten malesore, çka e kane dokumentuar ne relacionet e shumta te derguar qendres ne Venecia (La legge delle montagne albanesi nelle relazioni della Missione Volante – 1880).

Schewering e konsideron Kanunin “permbledhje dokesh dhe  ligjesh, ndofta më e vjetrat ne Europe”.

Salvatore Villari, ne librin “Le consuetudini giuridiche dell’Albania nel Kanun di Lek Dukagjini”, botuar nga Società Editrice del Libro Italiano, Roma 1940, nder te tjera thekson se ka shume perputhje ndermjet Kanunit te Maleve Shqiptare, me ligjet dhe rregullat e “Fetha Neghest” te te shekullit IV. Nuk mund te themi se keto ligje kane te njejten origjine, por – vazhdon Villari – rendesi ka fakti se Peshkopatat ilire kane qene te fuqishme dhe shume aktive ne keshillat e para Ekumenike, sidomos ne Keshillin e Nikeas, ku ata propozuan dhe u aprovua formula e Trinise: “ne emer te Atit, te Birit dhe te Shpirtit te shenjte”. Keto ngjashmeri sugjerojne, se ka pasur influenca dhe raporte reciproke te kishes kristiane ilire, me pushtetin mbreteror ne organizimin e aspekteve juridike te shoqerisë ilire. Të mos harrojme nje fakt: ligjet e rregullat e pushtetit kane ekzistuar qe ne lashtesi e ne baze te tyre ka funksionuar pushteti, adminsitarata, ushtria, jane mbledhur taksat etj. Sa dhe si reflektohen ne Kanunet tona keto aspekte legjislative dhe administrive, eshte nje objekt studimi i vazhdueshem.

Nje autor tjeter, Mansi I.D, ne librin “Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio”, Florentiae, Venetiis, Parisis, Lipsiae (1759- 1927), mendon se ka ekzstuar nje e Drejte Ilire.

Ekzistenca e nje Kanuni ne periudhen e ilireve, nuk eshte e lehte te provohet, por dhe nuk mund te injorohen shume fakte, disa prej te cileve permbajne te dhena qe duhen interpretuar me kujdes.

Ne kete plan deshiroj te shtoj nje argument, qe per shume kohe eshte nenvlehtesuar e lene ne harrese.

Ne Arkivin e Shtetit Shqiptar ndodhen mbi 100 Kodikë, te shkruar qe nga shekulli VI (pas Krishttit) e deri ne fund te shekullit XIX, te cilet jane klasifikuar me kritere shkencore nga studiuesi i apasionuar Theofan Popa. Keto kodike kryesisht jane shkruar ne latinisht, disa ne greqishten e vjeter e duhet te studiohen e te interpretohen.  Ky thesar i çmuar i historise e i kultures shqiptare, eshte prezantuar dhe ne nje monografi dinjitoze nga studiuesi Shaban Sinani, i cili ben nje analize historike e pergjithesuese te permbajtjes te kodikeve. Shume nga kodiket agiografikë pershkruajne rregulla shoqerore, norma morale, rregullat e fejeses e te martesave, vajin ne raste mortje, por ajo qe ka rendesi, ato permbajne dhe aspekte te rendesishme te tradites laike, trajtojne aspekte te drejtesise, te funksionimit te gjykatave, kane tekste muzike, trajtojne aspekte shkencore te kohes etj.

Per fat te keq, ende nuk ekzistojnë studime te thelluara dhe krahasuara ndermjet Kodikeve me Kanunin, ose me sakte me Kanunet.

Per origjinen e Kanunit, shume studiues insistojne per origjinen e lashte, madje dhe para mesjetes. Kanuni eshte permbledhje ligjesh, te sitrukturuara ne disa “shtresa”, nga antikiteti deri ne ditet e sotme. Ne keto ligje gjeme elemente te mainizmit, animizmit, totemizmit, shume elemente pagane dhe kristiane e me pak musulmane.

M.Vickers, ne librin “The Albanians”, Londer l995, shkruan: “Duke kerkuar rrenjet historike te Drejtes Iliro-Albanese, studiuesit e te drejtes komparative, thone se Kanuni i Maleve eshte me i vjeter se sa “Ligjet e XII tabelave”, me zanafill qe ne antikitet, madje e krahasojne me “Ligjet Manu” (Manava-Dhama-Sastra), duke supozuar se kane te njejten origjine”.

L.Fox “Code of Lek Dukagjini” (New York 1989), dhe Vangjel Meksi, sugjerojne se kjo e Drejte, sigurisht ka ekzistuar ne Iliri, qe ne kohet preromane dhe eshte ruajtur e transmetuar brez pas brezi.

Baroni Von Nopsca shkruan: “Burimi i Kanunit te Maleve Shqiptare, jane ligjet Longobarde, qe kane hyre e jane aplikuar ne Shqiperi ne fillin e shekullit XIV, ne periudhen e Albania – Veneta”. Dihet se. Venecia dhe rrethinat kane qene nen zoterimin Longobardeve (fise gjermane), te cilet aplikuan ligjet e tyre ne keto territore, por nga ana tjeter rikujtojme se pushteti i Albania – Veneta shtrihej nga Dalmacia, ne Shkoder dhe ne bregdetin e Arberit, deri ne Durres, ndersa Kanuni i Maleve ishte aktiv ne te gjitha territoret e banuara nga shqiptaret. Natyrisht, nuk perjashtohet mundesia, qe disa ligje lombarde, mund te jene huazuar nga pleqt tane  malesore, duke i pershtatur e aplikuar ne specifikat lokale.

Faik Konica shkruan: “Kanuni perfaqeson ate qe ka mbetur nga mendimi juridik i Shqiperise te mesjetes, por mendoj se i ka rrenjet me perpara se mesjeta”.

At Xhiusepe Valentini, pas nje studimi te vemendshem dhe krahasues me kodet e tjera shkruan me kompe-tenca: “Kanuni i Maleve ka shume elemente qe lidhin me te drejten romake”.

Ernest Koliqi, duke studiuar Kanunin, gjen shume elemente, qe jane te ngjashme me Kodin Teodozian, me Jus Diokleciani dhe me Jus Justiniani. Bazuar ne keto vrojtime te kujdeseshme, Koliqi sugjeron se ligjet ilire dhe me pas te Kanunit, e kane origjinen ne te drejten romake e ne kete kontekst  shkruan: “vlerat e larta te moralit qytetar, shpirti heroik e krijues, qe i inspiroj ta transmetojne gojarisht te drejten zakonore shqiptare, i vetmi deri tani  i mbetur aktiv ne Europa, shprehin qarte origjinen e vjeter, ne veçanti te atyre  “antiqui mores, romani e le loro leggi, da cui è nato”pra nga  norma morale romake dhe ligjet e tyre, nga te cilet linden “.

Pandi Frasheri e perqafon kete ide, madje ne shume aspekte avancon ne percaktimin e lashtesiset e Kanunit, duke e argumentuar me faktet se “… ne Kanun gjejme institucione, ligje, doke e zakone dhe parime themelore, qe te mahnisin me ngjashmerine perfekte me ligjet e Greqise dhe te Romes se lashte“.

Robert Elsie, ne argumentimin per origjinen e lashte te Kanunit preçizon: “Ligjet e te drejtes zakonore ne Kanun, me kalimin e kohes jane ndryshuar dhe influencuar edhe nga te huajt. Fillimisht jane influencuar nga ligjet romake, me pas nga ligjet e normat gjermanike, qe i sollen ne keto troje Gotet. Nuk mund te perjashtohet dhe influence e kishes, sidomos e prifterinjeve dhe e murgjeve te zonave malore te Shqiperise”.

Me intuite dhe me llogjike shkencore, Robert Elsie, mendon per zanafillen e ketyre ligjeve, qe ne periudhen e ilireve, te cilet sigurisht kishin ligjet e tyre, si gjithe popujt e tjere dhe me pas kane marre elemente nga e drejta romake, nga ligjet e goteve, nga ligjet e bizantit, te normaneve e te tjera me rradhe, duke perfshire dhe kishen me ndikimet e saj.

Unë bashkohem plotesisht me keto opinione.

Japonezi Kazuhiko Yamamoto me kompetenca shkencore dhe historike shkruan: “Kanuni ngjane me veprat filozofike te Platonit dhe te Aristotelit dhe per me teper, ne Kanun gjejme koncepte etike te shoqerise greke, te asaj periudhe kur mungonte autoriteti i shtetit, çka te bind te mendojme se Kanuni ka origjine te lashte”.

Sipas studiuesit Behar Gjoka “katër esetë e realizuara, nga Yamamoto, më tepër anojnë nga e vërteta, nga interpretimi i thelluar i dukurive që trajton, ku mbizoteron argumenti i analizuar me thellesi”.

Essenë e parë, Yamamoto i a përkushton vetë Kanunit. Përfundimet e tij janë interesante edhe rrahin thelbin ekzistencial të Kanunit. Në kete trajtim, Yamamoto e sheh Kanunin me shtrirje vetem në viset veriore, ku kanë banuar dhe vijojnë të banojnë shqiptarët e Gegnisë, brenda dhe jashtë kufijve shtetërorë, por ky kufizim teritorial nuk eshte i sakte, pasi si dihet, Kanuni ka vepruar dhe ne territoret e tjera te banuara nga shqiptaret, si Toskeri, ne Laberi, ne Kosove, ne Diber, ne Çameri etj. Pavaresisht se Yamamoto flet vetem per Kanunin e trojeve të Veriut, interes zgjon përcaktimi i koncepteve bazë të etikës kanunore të cilat, sipas autorit janë Betimi, Besa, Gjaku, Nderi, miku (miku=perëndi), Buka dhe hakmarrja – gjakmarrja. Andersen: shkruan “Kanuni eshte e drejta zakonore, qe ka mbijetuar mbi 600 vjet, ka vepruar si nje sistem per adminsitrimin juridik te veriut te Shqiperise, i cili historikisht ka jetuar i izoluar nga ligjet e qeverive qendrore”. Ky koncept, perkon me gjykimet e Nitzsche, mbi forcen refuzuese te popullit ndaj qeverive qendrore.

Pavaresisht se Andersen, ashtu si dhe disa studiues te tjere te huaj, e trajtojne Kanunin si ligji i Maleve te Shqiperise veriore, ne fakt, si u trajtua dhe ne pjeset e siperme, Kanuni eshte gjithëshqiptar, veprues e aktiv  nga Veriu ne Jug, ne te gjitha territoret e banuara nga populli yne, si ka dokumentuar dhe Prof Ismet Elezi, nje nder studiuesit me kompenentë te drejtes zakonore shqiptare, i cili ka mbledhur e botuar dhe “Kanunin e Laberisë”, qe eshte nje deshmi shkencore, per dimensionet gjitheshqiptare te kodit te drejtes zakonore shqiptare.

Megjithate, ritheksoj se te gjithe studiuesit e huaj dhe shqiptaret, historiane e specilistë kompetente të të drejtës zakonore, insistojne se Kanuni i jonë e ka origjinen ne lashtesi, qe ka mbijetuar dhe ka vepruar nder shekuj.

Per kete te vertete askush nuk ka dyshime, por ende mbetet e pazgjidhur kur u bë kodifikimi i pare, kush ishin legjislatoret e pare, kush dhe çfare modifikimesh i ka bere Kanunit deri ne vitin kur e mblodhi dhe e dokumentoj te shkruar At Shtjefen Gjeçovi.

Të gjithë duam te dime: “a ke qene i shkruar më parë Kanuni?” Një pyetje tjeter eshte: “Ku qendron origjinaliteti i Kanunit te Maleve dhe a ka  ngjashmeri me kodet e të drejtës të popujve të tjerë”?