– Kanuni i Lek Dukagjinit, ka nje uniformitet mahnites dhe pse i treguar nga pleq te krahinave te ndryshme, çka sugjeron se varianti burimor eshte nje i vetem dhe i shkruar ne gjuhen shqipe-.

Ne fund te shekullit XIV e ne fillimet e shekullit XV, territoret arberore u pushtuan nga Perandoria Otomane. Principata e Dukagjinit kaloj situata shume te veshtira. Ne vitin 1393, princat e Dukagjinit u detyruan t’i kalonin Lezhen venedikasve (per te mos i a dorezuar turqeve), kesisoj humben kryeqendren e pjeses perendimore te Principates, ndersa ne fillimet e shekullit XV, Ulpiana (kryeqendra e dyte), u pushtua dhe u rrafshua deri ne themelet nga turqit. Kete fat tragjik paten dhe shume qytete e fshatra te tjere, te banuar nga arberit.

Ne keto vite te veshtira, arberit ishin populli europian, qe ka pesuar e ka vuajtrur me shume nga reprazaljet, masakrat dhe nga persekutimet, qe kane ushtruar pushtuesit turq.

Pasi i pushtoji trojet tona, Perandoria Otomane zbatoj nje ndarje te re administrative, duke i bashkuar dhe organizuar principatat ne shtate Vilajete, ndermjet tyre, me i madhi ishte Vilajeti i Dukagjinit, qe perfshinte Malin e Zi, Shkodren, Lezhen, Puken, Mirditen, Kukesin, Tropojen dhe Kosoven.

Ne vazhdim, administrata turke kreu rgjistrimin e popullates (1431 – 1432) dhe krijoj sistemin e kadastres per regjistrimin e pronave, mbi bazen e te cilave vendosi taksa te renda, qe e thelluan mjerimin e popullates.

Megjithe shtypjen e eger dhe reprazaljet barbare te ushtrise turke, princat arberor vazhduan rezistencen dhe sulmet kunder pushtuesve, deri ne organizimin e kryengritjes se pergjitheshme antiturke te vitit 1443, qe realizoj  çlirimin e Arberise.

Ne 2 mars 1444, ne Katedralen e Shen Kollit ne Lezhe, u mblodh Kuvendi i Lidhjes te Princave te Arberit.

Besëlidhja e Lezhës u krijua si aleancë politike dhe ushtarake me qellim bashkimiin e principatave ne lufte kunder turqeve dhe per rimëkëmbjen e Mbretërisë së Arberit. Ne Kuvendin e Lezhes moren pjese shume princa, nder te cilet Gjergj Kastrioti, Gjergj Arianitin, Andrea Topia, Pal dhe Nikolla Dukagjini, Teodor Muzaka, Gjergj Stres Balsha, Pjetër Spani, Lekë Zaharia, Zaharia Gropa, Lekë Dushmani, Stefan Gjurashi (Cërnojeviçi) etj, etj.

Ne kete tubim, u institucionalizua Kuvendi, si forumi politik më i lartë vendimarrës i Beselidhjes Arberore.

Me Kuvendin e Lezhes u realizua bashkimi dhe unifikimi i Arberit.

Kuvendi mori disa vendime, nder te cilet me kryesoret jane: Krijimi i Beslidhjes Arbërore, me në krye Skënderbeun, i kudonjohur si Zot i Arberit (Albania); formimi i ushtrise të përbashkët të komanduar nga Skënderbeu, si kapidan i përgjithshëm dhe krijimi i një arke të përbashkët për të përballuar shpenzimet e luftës.

Beselidhja e Lezhës ishte një aleancë politiko-ushtarake, e cila bazohej në vendimet demokratike te Kuvendit, duke respektuar sundimin e fisnikëve në tokat e tyre. Sipas marrëveshjes, armiqësitë per zotërimin me force te tokave te tjereve do të ndaleshin e ne rast te kundert, shkeljet e ketij vendimi do të i paraqiteshin Kuvendit, i cili pasi do te gjykonte ngjarjen  dhe duke u bazuar ne ligjet e ne vendimet e shumicës, do te jipte zgjidhjet.

Ne kete tubim u lidh besa ndermjet fisnikeve, per krijimin e unitetit mbarearberore.

Lidhja e Arberit shënon një sukses ne bashkimin politik të tokave shqiptare në një shtet të përqendruar, me të cilin arrin pikën kulmore tradita shtetërore në mesjetën shqiptare.

Krijimi i beselidhjes politiko-ushtarake te Arberit, sigurisht u kompletua me kuadrin ligjor, i domozdoshme per te ruajtur qendrushmerine e aleancave ndermjet princave dhe ne qverisjen e vendit. Si dihet, çdo lloj aleance, bazohet ne rregulla e ne ligje, kesisoj ka funksionuar ne lashtesi, ne mesjete e vazhdon dhe ne ditet e sotme. Si baze per lgjislacionin e Beselidhjes se Arberit sherbyen ligjet e Mbreterise te Arberit, si dhe ligjet e reja, qe u hartuan ne baze te ligjeve te vjetra lokale. Ne hartimin e ketij legjislacioni u impenjua Leka III Dukagjini, i cili ishte nder fisniket e shkolluar dhe nder me aktivët, duke u shquar si legjislatori i kodit te ri, qe me pas u njoh si Kanuni i Lek Dukagjinit.

Mendimi se kodifikimi i Kanunit u realizua ne vitin 1444, sugjerohet dhe nga shume autore te huaj, si Shuflaj, Novak, Jireçek, si dhe nga Noel Malcolm ne librin “Storia del Kosovo”, 1999, Milano Bompiani.

Ne keto rrethana te reja historike, per te mireadministruar e per te mbrojtur territoret e Arberit nga turqit, shtrohej si detyre bashkimi i forcave, krijimi i nje uniteti politiko-ushtarak, i mbeshtetura ne nisma legjislative, qe do te kontribuonin ne forcimin e pushtetit qendrore dhe te pushtetit lokal, ku banonte popullata malesore, qe perbente shumicen dhe, qe gezonte autonomi adminsitrative.

Institucionalizimi i sistemit politiko-ushtarako-juridik te Arberit, ishte mase e rendesishme per te garantuar pavaresine, autonomine dhe te drejten e veteqeverisjes te popullates ne principatat arberore.

Princi mentor Leka III Dukagjini, i mblodhi ligjet, rregullat dhe normat etiko-morale ekzistuese te shoqerise malesore, por natyrisht edhe ligjet e mbreterise se Arberit, ligjet e Kodit te Justinianit, kesisoj i seleksonoj, i kodifikoj, i kategorizoj dhe i sistemoj ne 12 libra, kod i cili, qe nga kjo kohe u njoh si Kanuni i Lek Dukagjinit. Impenjimi i Lek Dukagjinit ne hartimin e Kanunit, nuk ishte i rastit, dihet se Ai kishte studiuar ne Venecia, Napoli, Trieste e Raguze dhe kulturen perendimore e zbatoj ne kodifikimin e te drejtes zakonore – Kanunin. Princi Leka Dukagjini institucionalizoj nje sistem politiko –juridik popullor, qe i garantonte arberve autonomi dhe te drejten e veteqeverisjes.

Shume autore mendojne se Kanuni i Maleve nuk mund te jete shkruar ex-novo (veper e parë) nga nje person i vetem e ne kete plan mendoj se kane te drejte, çka sugjeron se Princi Leka Dukagjini ka shfrytezuar ligjet lokale, statutet qytetare, ligjet e mbreterise se Arberit dhe kodin e Justinianit, i cili per shume shekuj ka qene veprues  ne territoret e banuar nga arberit. Mund te themi, se te gjitha aktet ligjore preçedente, kane sherbyer si materiale baze, jane ndryshuar, jane permiresuar dhe risistemuar e kodifikuar nga Leka III Dukagjini, i cili me te drejte konsiderohet legjislatori i kodit arberor, i unifikuar ne Kanun, i transmetuar besnikerisht brez pas brezi, deri ne ditet, kur e mblodhi dhe e kodifikoj, legjislatori i fundit At Shtjefen Gjeçovi.

Ne keto rrethana lind pyetja: a ka qene i shkruar Kanuni i Leka Dukagjinit?

Une personalisht mendoj se Kanuni i Leka Dukagjinit ka qene i shkruar ne gjuhen shqipe te kohes, ose ne gjuhen latine, çka sugjerohet me ekzistencen e dokumentave te tjera te shkruara ne shqip dhe ne latinisht ne kete periudhe historike. Deshmite se gjuha shqipe shkruhej me alfabet latin dhe se perdorej ne dokumentat e administrates te asaj kohe dhe ne dokumentat kishtare jane: “Formula e pagezimit” (1462); nje udhezuesi i katekizmes (ne fillim te shekullit XV), i shkruar ne gjuhen shqipe ne nje faqe te plote (origjinali ndodhet ne Arkivin e Vatikanit) dhe me pas “Meshari” i Gjon Buzukut (1555), nje liber teper voluminoz, per t’u konsideruar si vepra e pare e shkruar ne gjuhen shqipe. Mundesia e ekzistences te Kanunit te shkruar, sugjerohet dhe nga fakti se ne kete periudhe ekzistonin te shkruar ne gjuhen latine dhe statutet qytetare, si statutet e Shkodres, te Durresit, te Drishtit, te Tivarit etj. Ketyre fakteve i u shtoj dhe nje te dhene tjeter interesante, nje dokument i botuar ne “Supplementi al Saggio bibliografico della Dalmazia e del Montenegro”, te mbledhura nga At Valentinelli Giuseppe (At Zef Valentini), ku flitet per nje veper, me autor anonim, e shkruar ne gjuhen ilire:

“Cronaca scritta da anonimo in illirico e voltata in latino da Diocleale Prete d’ Antivari e il Marco Mando Spalmino, con notevoli differenze. I due editori pubblicarono Y una e P in altra versione. Quella del Mando, latta nel 1510 sopra un esemplare trovato in Craina da Domenico Papale, è preferita dal Lucio a quella del Dioeleale ….” (De Regn. Daini, et Croat. lib U.c. 14). (Bel op. cit. Tom. IlI, p. XXXI)”.

“Kronika eshte e shkruajt ne gjuhen ilirike nga nje anonim dhe eshte perkthyer ne gjuhen latine nga Diokleale, prift ne Antivar (Tivar) dhe nga Marko Mando Spalmino. Te dy perkthimet kane diferenca te dukesh-me. Dy botuesit shtypin Y njeri dhe P ne versionin tjeter. Perkthimi i Mando eshte i vitit 1510 dhe i vetmi ekzemplar i mbetur, qe u gjend ne Kraina nga Domeniko Papale dhe Luçio e preferon me shume se perkthimin e Diokleale”.

Ne shekullin XV, gjuha shqipe (iliro-albaneze, arberore, arbereshe) flitej ne te gjitha territoret e banuar nga arberit, çka deshmohet nga e folmja ne shqipen e vjeter, e ruajtur mrekullisht nga arbereshet prej mbi 550 vite dhe qe nuk ka shume ndryshime nga e folmja e sotme, ne se analizojme ndryshimet, qe shprehin gjuhet aktuale italiane, angleze, spanjolle dhe frenge, te krahasuara me varjantet e vjetra te folura e te shkruara ne mesjete.

Kanuni i Leka Dukagjinit permban 1263 ligje, por duke marre ne konsiderate nenligjet arrijne deri 1600 njesi, pra perfaqesojne nje vellim teper te madh dhe tmerresisht te veshtire te strukturohen me preçizion me memorje.  Ne se Kanuni do te ishte shkruar ne nje gjuhe te huaj (greqisht, italishte e vjeter, serbisht, ose turqisht), sigurisht perkthimet ne shqip dhe nga autore te ndryshem e ne zona te ndryshme te Arberise, do te kishin shume diferenca, madje dhe thelbesore, ndersa Kanuni i Lek Dukagjinit, ka nje uniformitet mahnites dhe pse i treguar nga pleq te krahinave te ndryshme, çka sugjeron se varianti burimor eshte nje i vetem dhe i shkruar ne gjuhen shqipe.

Ne shekujt XIV – XV, ne territoret e Arberit lulëzonin shume qytete, si: Shkodra, Lezha, Drishti, Shurdhahu, Danja, Pulti, Shasi, Ulqini, Tivari, Prishtina, Prizreni, Mitrovica, Elbasani, Shkupi, Manastiri, Berati, Janina, Vlora etj, te cilet kishin zhvillime ekonomiko-shoqerore dhe kulturore të krahasueshme me qytetet italiane. Pas pushtimit osman, shumë nga këto qytete u rrenuan, u varfëruan, disa prej tyre u shndërruan në fshatra e nuk e kanë marrë ende veten, si: Drishti, Pulti, Shurdhahu, Shasi etj.

Krahas statuteve qytetare te Shkodres, Durresit, Tivarit, eshte dhe statuti i Drishtit i vitit 1464, i rishkruar ne latinisht ne 1468, i cili eshte me mire i ruajtur dhe me rendesi historike per te dhenat qe na dhuron.  Statuti i qytetit te Drishtit perfaqeson nje dokument unikal ne bote, pasi ka perzjerje te materjeve, ku krahas te drejtes publike, permban dhe te drejten kishtare.

Ky funksion i dyfishte u diktua nga rrethanat e qytetit te Drishtit, qe ne kete kohe administrohej nga familja e Engjelloreve, pikerisht nga Imzot Pal Engjelli, qe ishte peshkop i Drishtit, si dhe mbante titullin e Kontit. Familja e Engjelloreve kishte potencial ekonomik e njerëzor te fituar me merita vetjake. Pjetri dhe Andrea ishin kapidana luftetarë në radhët e ushtrise te Lidhjes; Pali ishte këshilltari më i afte dhe besniku më i zellshmi i Skënderbeut.      Hartimi i Statutit te Drishtit, si shkruhet ne parathenie, u krye nga nje grup prifterinjsh drishtan (arberorë) dhe u aprovua ne Kuvend ne prani te murgut Nikolla Lalmi, te Kontit Gjergj Topia, te Rektorit te Shen Demetrio de Plumis dhe te shume qytetareve arberor te Drishtit.

Duke lexuar Statutin dhe Urdhëresat e Drishtit, befasohemi tek shohim traditën e pasur e të vjetër të dokeve e zakoneve kanunore të parëve tanë. Ne kapituj te ndryshem e ne shume paragrafe hartuesit e statutit permendin ekzistencen e “zakoneve te vjetra”, madje theksojne:

“Të parët tanë na kanë lanë disa kushtetuta, por që rezultojnë ose të paqarta, ose të pamjaftueshme”;

ose me tej theksohet:“kanë ekzistuar edhe statute e urdhëresa te tjera, por që nuk njihen, pra: ose janë zhdukur, ose ruhen ende si të panjohura nder arkiva”.

Edhe Kostandin Jireçek në librin “Shkodra dhe krahina e saj në mesjetë” shkruan per ekzistencen e“ligjeve lokale”, të cilat dhe Republika e Venedikut i njihte dhe vërtetonte ekzistencen e këtyre “antiqua Statutua” – te statuteve te lashta.

Ne Statutin e Drishtit preçizohet:

“Këto zakone të vjetra njihen, respektohen, ruhen, mblidhen për t’u hedhë ndër themelet e statuteve të reja, sepse per jetën kishtare e shoqërore duhen rregulla e dësiplinë, prandaj shpallen statute e urdhëresa, të cilat duhen të jenë të arsyeshme, të drejta e të nderëshme”.

Me tej ne statut tregohet se:“U ngarkuan disa prej njerëzve tanë të mblidhnin me shkrim, sipas udhëzimit që u dhamë urdhëresat e statutet, që i konsideruam si të domozdoshme”.

Statuti fillon me nje norme zakonore, qe e gjejme ne te gjitha statutet qytetare dhe ne te gjitha kanunet: “… te rinje duhet te resspektojne te vjetrit dhe e kunderta, te vjetrit duhet te respektojne te rinjt” (Kapitulli i I).

Ne faqen 2, shkruhet se statuti i Drishtit asht bazuar ne traditat dhe eshte i trasheguar nga “maioribus nostris quasdam constitutiones traditas,” [nga traditat tona te medha kushtetutore] dhe perfaqeson nje vazhdimesi te ketyre akteve publike te shoqerise arberore.

Pra, autoret e ketij dokumenti, deklarojne se Statuti i Drishtit eshte hartuar duke u bazuar ne ligjet e vjetra, ne kushtetutat (kanunet) e tradites arberore, pra ne ligjet, qe kane ekzistuar e kane funksionuar dhe me parë, kesisoj pjeset me te mira te tyre u moren e u integruan ne kete statut.

Ne pjese te veçanta te statutit, autoret jane shprehur qartesisht, se ai eshte hartuar duke u mbeshtetur ne:

“secondum antiquissimam consutuetudinem imminantes” (Kap. XXXIX) (sipas zakoneve te lashta te ruajtura) “secundum antiquissima et observata consuetudine” (Kap. XLIV) (sipas zakoneve te lashta e te rishikuara); “secundum morem et consuetudinem antiquorum” (Kap. XLVI) (sipas zakoneve dhe te drejtave te lashta).

Nga keto te dhena ne kete dokument te shekullit XV, askush nuk mund te dyshoje, se ne Arberi nuk kane ekzistuar ligje, madje dhe ligje te lashta, qe u moren dhe u integruan ne Statutin e Drishtit.

Ne kapitullin XXXV te Statutit te Drishtit preçizohet se “agisce secondo la giustizia e l’onestà”, pra Statuti vepron sipas drejtesise dhe ndergjegjies, qe ne fakt jane dy elemente fondamentale te Kanunit te Lek Dukagjinit. Keto ngjashmeri natyrisht nuk jane te rastit, perkundrazi sugjerojne se kultura e te drejtes ishte e njesuar per te gjitha sistemet ligjore, pra dhe per Statutet qytetare dhe per Kanunet, qe ishin veprues ne popullaten fshatare. Nga keto te dhena qe permban Statuti i Drishtit rezulton se Imzot Pal Engjelli dhe kanonikët e Statutit, ishin gjurmues, mbledhës e studiues të dokeve, të zakoneve dhe te normave juridike të vjetra te popullit tonë, ashtu si ishte dhe Leka Dukagjini per Kanunin.

Gjithashtu ne parathenien e statutit deshmohet se, ligjet e reja hartoheshin duke u mbështetur në traditen kanunore, por dhe ne eksperiencen e vendeve te tjera, per çka ne statut shkruhet: “sot ne i perkthejmë ato dhe krijojmë ligje të reja”.

Në ato kohë të veshtira, hartuesit e Statutit i predikonin popullit nderimin dhe respektimin e ligjit: “Nuk ka asgjë më të lartë për të vdekshmit në këtë epokë, sesa ligji i mbretit” (faqe 142 ne Statutin e Drishtit).

Ne kapituj te ndryshem te Statutit te Drishtit, jane sanksionuar dhe rregullat e administrates publike (Kapitulli  XX), aspektet e kodit penal e te kodit civil (Kapitulli XXIII).

Nje e dhene e rendesishme prezantohet ne kapitullin XLI te statutit, i cili permbane rregullat per te mbeshtetur studimet dhe per te perkrahur studentet, çka deshmon se ne Qytetin e Drishtit ekzistonin shkollat si ato publike dhe fetare. Keto shkolla kane funksionuar prej kohesh dhe ne qytetet e Shkodres, Durresit, Beratit, Vlores,  Ulpianes, Prizrenit, Shkupit, Janines etj.

Shuflai dhe Novak, ne studimet e kryer ne lidhje me mesjeten arberore kane konstatuar se: “Në vitn 1442 në Drisht funksiononin…tres scuole maiores videlicet S. Crucis, S.Giorgio, S. Maria, sint exempt ab onere decimarun prout fuerunt”faqe 55 (ne Drisht funksiononin tre shkolla majores te kushtuara Kryqit te Shenjte, Shen Gjergjit dhe e Shen Marisë, ku nxenesit ishin perjashtuar nga pagesat…).

Ne fund te shekullit XIV dhe ne fillimet e shekullit XV, vertetohet ekzistenca e shkollave në Drisht, Stanjo, Pult etj. Shkolla e Stanjos e 1388, me mësues Teodorin, djalin e Nikollës nga Drishti, ishte shkollë “ortografica–drejteshkrimi”, ku mësohej lexim e shkrim, pra ishte shkollë fillore, ndersa ne shkollat e Pultit (1367) dhe ne ate te Drishtit (1442), mësohej gramatika (docere scientiam gramatike) dhe perktheheshin autorë si Donati e Katoni (docere Donatum et Catonem ut sciat interpretari), prandaj duhen quajtur shkolla te mesme.

Faktet, qe na ofron statuti i Drishtit, sugjerojne qarte se nuk duhet te jemi skeptike e nihilista e te arrijme deri ne ate pike kritike, sa te mohojme ekzistencen e gjuhes shqipe te shkruar, pasi kesisoj mohojme nje nder vlerat e medha historiko-kulturore arberore-shqiptare.

Nuk duhet te harrojme se reprzaljet e pushtuesve turq, çuan ne shkaterrimin e gjitheçka te kultures arberore, kesisoj ata dogjen kishat, librat dhe dokumentat.

Per ekzistencen e librave dhe te dokumentave publike dhe kishtare te asaj kohe jane deshmite e Pal Skuraj (Skurapeqi), i cili me 1356 arriti te shpetonte nje pjese te librave te bibliotekes, nder ato dhe Codex Purpurus Beratinus (i shkruar ne shekullin VI), qe te mos i digjnin barbaret sllavë te Car Uroshit, kur pushtuan Beratin. Me rendesi jane dhe keshillat e Imzot Pal Engjelli me 1442, i cili udhezonte: “te merren shenime (te shkrruhen ndr.) per çdo gje qe behet ne kapitull, ne zgjedhjet, ne emerimet, ne pezullimet e ne çkisherimet”.

Ne kete periudhe, ne Shkoder, Drisht, Danje, Tivar, Prizren, Berat etj u krijuan arkiva te tipit perendimor, por per fatin tone te keq, ato u dogjen masivisht, se pari nga barbaret sllavë e me pas nga barbaret turq.

Nuk duhet te harrojme se dhe gjate diktatures komuniste, sidomos ne vitet e erreta te politikes seeger ateiste,  u dogjen regjistrat e shume kishave, sidomos te Pultit, qe permbanin shkrime klerikale, regjistrimin e lindjeve e te vdekjeve, por dhe shume dokumenta te tjera me vlera, qe mizorisht u asgjessuan nga diktatura komuniste.

Deri me sot, ato pak dokumenta te shkruara ne gjuhen e bukur shqipe jane gjendur jasht Shqiperise, ne bibliotekat dhe arkivat e Milanos, Venecias, Vatikanit, Raguzes, Stambollit etj, madje nuk duhet te çuditemi, se ndonje dite, do te gjendet dhe ndonje kopje e vjeter e Kanunit te Maleve.

Gjate mesjetes, ne te gjitha vendet e tjera europiane, kisha ushtronte pushtet te fuqishem, ndersa ne trojet arberore ndodhte e kunderta, çka shprehet qarte ne statutet qytetare (perjashto ate te Drishtit) dhe ne te gjitha kanunet shqiptare, te cilet kane karakter laik, pra ligjet kanunore ishin mbizoteruese e vepronin te pavarura nga kisha. Te gjitha kanunet, kane nje kapitull e pare ku sanksionohen detyrat dhe te drejtat e kishes, ku ne kapitullin ne § 4 thekohet se: 1. “Kisha shpatë e konop s’ka”; 4. “Nderen e Kishës e lypë Famullia.”

Aspekti laik i Kanunit evidencohet qartesisht ne te gjitha studimet e autoreve te huaj dhe shqipetare.

Sipas E. Durham, Whitaker, Villari, Resta etj, etj, karakteri laik i Kanunit, e nxiti Papen Pali i II, te shpalli ne 1464 nje ferendae sententiae, qe kercenonte çkisherimin e Leka III Dukagjinit, te cilin e akuzonte se “eshte pak i inspiruar nga feja kristiane”. Kjo rrethane mund te jete e mundeshme dhe e pranueshme, duke marre ne konsiderate laiçizmin e Kanunit, por autore te tjere te huaj dhe shqiptare, mendojne se nuk eshte e qarte ne se kjo akuze i referohet Lekes si autore i Kanunit, apo kushtezohet nga konfliktet e Lekes me Gjergj Kastriotin, me Venedikun dhe me vete Papen. Per te hedhur drite mbi kete aspekt te jetes te Leka Dukagjinit, do te ishte me shume interes, qe Vatikani te bente publike, permbajtjen e kesaj ferendae sententiae.

Jam perpjekur shume te njihem me kete dokument, por fatkeqesisht nuk m’u dha kjo mundesi.

Pavaresisht nga skeptiçizmi, apo dyshimi i ndokujt se Leka Dukagjinit nuk eshte legjislatori i Kanunit, keto nuk e perjashtojne autoresine e princet, pasi rendesi te dores se pare kane faktet se kompleksi i ligjeve te drejtes zakonore, autoriteti i rregullave dhe i normave epike kavalereske, prania e normave te etikes dhe moralit kanunor, te cilet se bashku formojne nje Kod ligjor, apo nje Kod Kushtetues, i njohur si Kanuni (me ose pa emerin e Leka Dukagjinit), jane te lidhura ne menyre te pazgjidheshme me luften per çlirimin nga pushtuesit turq dhe me mbrojtjen e identitetit tone kombetar.

Ne hyrjen e librit te At Shtjefen Gjeçovi “Kanuni i Lek Dukagjinit”, At Gjergj Fishta ka spjeguar perse quhet me emerin Lek Dukagjini: “… nje palë thone se Kanuni njihet me emerin e Lek Dukagjinit, sepse ishte ai që e mblodhi dhe e kodifikoj”, madje kete argument e mbeshtet me konkluzionet e albanologut Milan Šufflay, i cili me para kishte shkruar: “… tradita gojore tregon se keto doke e ligje te vjetra, te quajtura Kanuni i Lekes, jane te lidhura me Lek Dukagjinin, i cili eshte legjislatori i tij”.

Faik Konica e quan Kanunin: “permbledhje ligjesh te vjetëra greko-romane, nga te cilat njeri qe arrijti gjer ne ditet tona, eshte Kanuni i Leka Dukagjinit, qe permban mendimet juridike te Arberise ne kohen e mesjetes se mesme, por qe mund t’i kene rrenjet shumë përtèj kohës së mesme”.

Pavaresisht nga interpetimet e bera deri me sot, lidhja e Kanunit me emerin e Lek Dukagjinit eshte me se bindese, sepse krahas rolit te Lekes si mbledhes i ligjeve e normave dhe si legjislator, Kanuni ka nje pozicion qendror per kohen kur u kodifikua, pikerisht perkon me Lidhjen e Arberit me 1444, duke u bere udhezuesi dhe simboli historik i luftes per çlirimin nga pushtuesit turq.

Populli nuk e harroj kurre kontributin e Lekes si kegjislator, andaj e njohu Kanunin me emerin etij, e keto merita i sanksionoj duke i dhene emerin e autorit, qe vazhdon te permendet deri ne ditet tona, madje kur citohet ndonje sentence morale e Kanunit thuhet “keshtu e ka thene Leka”, ose “keshtu na e ka lane Leka”.

Megjithe mosmarreveshjet dhe konfliktet, qe kishte pasur me Skenderbeun, Leka Dukagjini u be nje nder bashkeluftetaret dhe miku me i afert i Gjergjit, aq sa u ngrit si figura e dyte e Beselidhjes se Arberit.

Imzot Dhimiter Frangu, bashkekohes, bashkeluftetare dhe diplomat i Skenderbeut, ne vitin 1480 botoj librin “Comentario de le cose de’ Turchi, et del Signore Georgio Scanderbeg, principe d’ Epyro” (Komentar i bëmave të Turqve dhe i Zotit Gjergj Skanderbegut, princi i Epirit), ku nder te tjera shkruan se populli i nderonte e i kendonte kenge si kryetrimit dhe te pathyeshmit Skenderbe, por dhe princit te pershendritshem Leka Dukagjini. Kjo deshmi eshte e asaj kohe e perjetuar nga vete auttori dhe jo e tregeuar nga te tjeret, çka konfirmon autoritetin dhe prestigjin e Lekes, qe shquhej ndermjet princave te tjere, ashtu si e kane shprehur ne veprate e tyre dhe Barletti, Biemmi, Sogoni dhe historianë te tjere te kohes mesjetare.

Gjergj Kastrioti vdiq nga malarja ne vitin 1468.

Kjo humbje e madhe e tronditi popullin e arberit. Ne nje leter, qe Bailo i Durresit i dergon Venedikut per ta njoftuar per vdekjen e Gjergj Kastrioti – Zoti i Albania, shpreh dhimbjen dhe tronditjen e thelle, ne te cilen kish rene vendi (in magno tumultu et trepidatione) pas vdekjes të “burrit të madhërishëm Skënderbeut”.

Princi Leka i III Dukagjini, do te vazhdoje vepren e te madhit Skenderbe, duke u vene ne krye te ushtrise arberore dhe te reparteve venedikase, ne kete faze shume te veshtire te resistences antiturke, qe do ta vazhdoje deri ne vdekjen e tij me 1481. Ne keto rrethana te veshtira, Leka Dukagjini mori masa te shumta mbrojtjeje kunder tuqeve dhe ne veçanti kontribuoj ne forcimin e pushtetit lokal te malesoreve, te bashkfshatareve te tij besnik, te cileve u dha Kanunin, kete institut politiko-juridik, qe u garantonte autonomine dhe te drejten e vetqeverisjes.

Ne vitet 25 vitet e rezistences heorike kunder invazoreve turq, me ne krye Gjergj Kastriotin, e drejta zakonore arberore, u be vepruese gjeresisht ne territoret arberore, duke ruajtur vazhdimesine dhe gjate pushtimit turk, kur Kanuni mbeti aktiv, i zbatuar ne veçorite e ndarjes se re administrative ne vilajete e sanxhaqe.

Kur turqit e pushtuan vendin tone dhe kur filluan te aplikojne sistemine ri te ndarjes adminsitrative (vilajete), u njohen dhe u perballen me forcen vepruese te ligjeve lokale, çka konfirmohet me letrat e shumta, me ankesat e shqetesimet, qe guvernatoret turq i dergonin Stambollit.

Sipas historiografise se vjeter dhe moderne turke, krahas ligjeve Perandorake dhe te Sheriatit, ne popullaten arberore vazhdonin te ishin ne fuqi, madje mbizoteruese ligjet lokale, te cilat jane pershkruar nga historianet turq si: “the most barbaric code of customary law on earth” (kodi i ligjeve zakonore me barbare ne bote).

Historjani turk Sülejman Külçe, ne librin “Osmanli tarahinde Arnavutluk” (pushtimi turk i Arberise) shkruan: “e drejta zakonore dhe normat morale e shoqerore te Kanunit te malesoreve albanezë, jane ato te kodifikuara nga Leka Dukagjini dhe jane ligje dragoniane”.

Nje nga menyrat e rezistences, qe populli yne shprehu kunder ligjeve te Pernadorise Turke dhe Sheriatit, ishte ruajtja dhe zbatimi i ligjeve lokale, pra i Kanuneve. Keto jane fakte historike te pranuara nga vete historianet turq e te vertetuara me dokumenta nga shume historiane te huaj.

Zbatimi i ligjeve lokale (Kanuni), ka qene me rendesi fondamentale per ruajtjen e autonomise, veteqeverisjes dhe per ruajtejn e identitetit e te unitetit kombetare, per mbrojtjen e familjes, per ruajtjen e gjuhes e te kultures arberore. Populli yne, megjithe reprazaljet, masakrat dhe persekutimet e vazhdueshem, qe pesoj gjate 500 vjet roberi, kurre nuk i u nenshtrua Perandorise Otomane.

Freidrich Nietzshe (Niçe), ne librin “Keshtu foli Zarathustra” ka shkruar; “… ku ende ekziston nje popull, ai nuk e pranon shtetin, madje e urren dhe e sheh si nje te keqe dhe si mekatar, qe vepron kunder dokeve, zakoneve dhe te drejtes”. Ne se Niçe do t’i kishte njohur format e “shtetit lokal” te Arberise dhe forcen arberore qe i u kundervu pushtuesve otomane, do ta kishte perdorur kete sentence si perkufizim per popullin tone.

Si deshmohet nga dokumentat e arkivave turke, ne vitet e roberise Otomane, Kanuni i Lek Dukagjinit ka funksionuar si nje sistem jurdik paralel me ate otoman dhe me Sheriatin. Kesioj dokumentohet se ne disa Sanxhaqe, funksiononin zyrat juridike, te quajtura Xhibal, qe perfaqesonin nje sistem juridik paralel me ate shteteror, qe sherbente per te verifikuar perputhjet dhe mosperputhjet e te drejtes Otomane dhe te Sheriatit me te drejten tone zakonore arberore.

Ne Sanxhakun e Shkodres, Xhibali ka ekzistuar deri ne vitet e fundit te shekullit XIX.

Autore te shumte shqiptar dhe sidomos te huaj, kane evidencuar se Kanuni i Lek Dukagjinit, ka qene unikal ndermjet popujve te Ballkanit dhe dominuse ndaj te drejtes te Perandorise Otomano dhe Sheriatit.

Ne vitin 1505, Sulltan Bajaziti i II (1481 – 1512), me nje ferman te posaçem urdheroj masa te rrepta administrative kunder popullit tone, si imponimin e turqishtes si gjuhe zyrtare, zbatimin e ligjeve Perandorake e te Sheriatit, si dhe  vendosjen e nje sistem te eger taksash, qe çoji ne mjerim te metjshem te masave popullore.

Perandoria Otomane, ne vitin 1550, zbatoj nje ndarje te re administrative te trojeve arberore, kesisoj sejcilin Vilajet e ndau ne 4 – 5 sanxhaqe, te cilet formoheshin nga kazat (qytete – prefektura) dhe nahijet (nenprefektura).

Administrata e ketyre njesive drejtohej nga turq dhe nga kolaboracionistet, pjestar te aristokracise arberore, qe u kthyen ne sherbim te pushtuesit, madje ishin te paret qe u konvertuan ne fene islame.

Qe ne vitet e para te pushtimit, Perandoria turke eleminoj titujt e meparshem te bujareve arberore, kesisoj nuk kishte më as duka, as konta, as barona, as princa e ne vend te tyre u perdoren tituj dhe ofiqe turke si pasha, aga, bej, bylykbash, mytesarrif, spahi etj. Ne kete metamorfoze te fisnikerise arberor, vetem Zoti i Mirdites e ruajti titullin Princ, madje Kanuni i njohu te drejten e trashegimit te titullit Princ ne meshkujt e linjes se gjakut. Titulli Princ i Mirdites, mbijetoj i patjetersuar deri ne gjysmen e pare te shekullit XX.

Populli yne i ka ruajtur vlerat patriotike, morale e shoqerore te tradites sone, kesisoj kush shquhej ne lufte dhe si organizator i kryengritjeve te shumta antiturke, i nderonte duke i quajtur Kapidana, jo vetem kaq por i ligjeronte ne kenge heroike, si njihen kenget epike per Kapidan Petri (Elbasan), Kapidan Mansi (Kunavia), Kapidan Gjoni (Mirdite) dhe shume te tjere.

Vite me vone, pirjesit arberor, per te ruajtur autonomine veteqeverisese e kesisoj per te shprehur kundershtim ndaj Pushtetit te Perandorise otomane, krijuan Bajraket, me ne krye Bajraktarin (Flamur mbajtesi).

Pra Bajraku nuk ishte njesi administrative e Pernadorise turke, por aleance ndermjet fisesh arberore, bashkime fisesh, pra ishte beselidhje mes disa fiseve, e bazuar ne institutin e Beses te Kanunit te Leka Dukagjinit.

Ne krye te Bajraku ishte Bajraktari, i cili koordinonte fiset ne baze te ligjeve te Kanunit dhe njekohesisht ishte mbajtesi i flamurit, ndersa ne kohe lufte, luftetaret komandoheshin nga Kapidani, qe zgjidhej nga Kuvendi, sipas meritave ushtarake. Bajraku, si bashkim i “republikave te vogla”, kishte flamurin e vet, p.sh Bajraku i Mirdites kishte flamurin e kuq, me ne qender pellemben e dores, qe simbolizonte aleancen ndermjet pese bajrakeve te fiseve mirditore.

Per te argumentuar faktin se Bajraku vepronte ne baze te Kanunit, po prezantoj nje leter te dates 25 korrik 1601 (ndodhet ne arkivin e Vendikut), e shkruar nga At Nikolla Mekshi, i cili i drejtohej Vatikanit dhe Vendikut per ndihma ne luften kunder pushtuesve: “Ne, krerët, pleqtë e parë të gjithë popullit të Arberisë, në një mendje me gjithë popullin, jemi mbledhur në vendin e Dukagjinsave, në Shllezhdër t’Oroshit të Mirditës, kemi dhëne Besën për t’i kthye gjithë popullit të Arberit lirinë e vjetër, si në kohë të prijësit tonë Gjergj Kastriotit. …………….

I drejtohemi kthjelltësisë tuaj për ndihmë …..”.

Bajraket luajten rol te madh ne luften kunder pushtuesve turq, sidomos ne revoltat popullore te shekullit XIX.

Ne nje kronike te vitit 1614 te Marjana Kotoranina, fisnike e Kotorrit (Mali i Zi), e cila pershkruan viziten e kryer ne Sanxhakun e Shkodres dhe te titulluar:“Relatione et descrittone del sangiaco di Scuttari, dove si ha piena contezza delle città et siti, loro villagi, case et habitatori, rito, costumi, et armi di quei popoli, et quanto di considerabile minutamente si contenga in quel Ducato”, dokumenton emerat e qindra kapidaneve, qe kishin organizuar dhe komandonin luftetaret arberor kunder pushtuesve turq. Ne kete kronike, fisnikja Kotoranina flet dhe per ekzistencen e ligjeve lokale, per doke e zakone, te cilat ishin si udherrfeyese per malesoret arberor.

Per te treguar forcen vepruese te Kanunit dhe mbizoterimin e tij mbi ligjet e Perandorise dhe te Sheriatit, ne Prizren tregohet nje ngjarje e vjeter, qe e ka mbledhur dhe botuar studiuesi Anton Çeta.

Intermexo

Guvernatoret turq, shpesh e informonin Vezirin e Madh te Perandorise Otomane, se ne trojet ku banonin arberit, jo vetem popullata e krishtere, por dhe ata te shnderruar ne musulmane, nuk i bindeshin ligjeve te Perandorise dhe as Sheriatit.

I preokupuar nga keto ngjarje, por dhe me dyshime per vertetesine e ketyre informacioneve, vendosi ta verifikoje vete personalisht, kesisoj u nis per vizite ne trojet e banuara nga arberit.

Per te mos u njohur nga populli, Veziri u maskua i veshur si dervish. Pas nje udhetimi te gjate me kalë, arrijti ne Prizren, ku u strehua ne nje bujtine per te kaluar naten. Kur u ngrit ne mengjez konstatoj se i kishin vjedhur kalin dhe menjehere shkoj e u ankua te zoti i bujtines.

Natyrisht, i zoti i bujtines u shqetesua, pasi e kishin prere ne bese dhe e kishin fyer duke i vjedhur kalin mysafirin, qe sipas Kanunit, ishte ne mbrojtje te zotit te bujtines.

Menjehere, ai dergoj njerezit e tij ne kerkim dhe pas pak kohe e kapen hajdutin dhe e derguan per gjykim.

Ne fillim te proçesit, gjykatesi e pyeti Vezirin-dervish, ne se donte, qe proçesi gjyqesor te zhvillohej ne baze te ligjeve te Perandorise Turke dhe te Sheriatit, apo ne baze te ligjeve lokale te arberve.

Veziri – dervish, natyrisht kerkoj, te zbatoheshin ligjet e Perandorise Turke dhe te Sheriatit.

Gjate proçesit, grabitesi insistonte se kali ishte i tij dhe nga ana tjeter Veziri–dervish, pretendonte se kali ishte i tij dhe se kishte udhetuar gjate deri sa arrijti ne kete bujtin te Prizrenit.

Pasi i degjoj te dy palet, gjykatesi i u drejtuar Vezirit – dervish: “me qe ti nuk ke asnje prove se kali eshte i tendi, ligji nuk ta njeh te drejten te jesh pronari i kalit”.

Atehere Veziri – dervish kerkoj, qe proçesi te zhvillohej sipas ligjeve lokale te arberve.

Ne proçesin e ri, gjykatesi pasi e ridegjoj ngjarjen, i urdheroj te dy palet te hiqnin opingat dhe u kontrolloj tabanet e kembeve, nga konstatoj se kembet e Vezirit-dervish ishin te nje personi, qe nuk kishte ecur ne kembe, por gjithmone ne kal, ndersa ato te grabitesit kishin tabanin e nje personi, qe gjithmone kishte ecur ne kembe.

Nga ky “ekspertim”, gjykatesi dha sentencen, duke shpallur grabitesin fajtor dhe duke i a kthyer kalin pronarit Vezirit – dervish.

Pushtimi turk ka qene nje kalvar i gjate, qe zgjati rreth 5 shekuj, ishte nje periudhe represione te eger e shtypjes, qe synoj shkaterrimin e identitetit tone kombetar, çdukjen e gjuhes e te kultures arberore. Dua te kujtoj nje fakte te veçante: me 31 Maj 1775, Sulltan Abdyl Hamiti 1°, nxorri nje nder fermanet me famekeqe, ku ndaloj te flitej ne gjuhen shqipe, nje vendim barbar, qe turqit nuk e kishin zbatuar me asnje nga popujt e tjere te pushtuar, nuk e bene as me greket, as me sllavet, as me rumunet, as me bullgaret. Ne kete periudhe turqit çduken çdo lloj libri e dokumenti ne gjuhen shqipe dhe me keto rrethana, spjegohet pse shkrimet dhe librat e asaj kohe, qe ishin shkruar ne gjuhen shqipe, mund te gjenden vetem ne bibliotekat dhe arkivat e vendeve te huaja.

Kanuni i Lek Dukagjinit dhe Kanunet e tjera arberore, gjate pushtimit turk, kane garantuar autonomine dhe veteqeverisjen, kane  ruajtur identitetin dhe unitetin tone kombetare, kane mbrojtur familjen, kane ruajtur gjuhen tone te bukur dhe kulturen arberore.

Pushtimi turk, e imponoj qe nje pjese e popullates tone te emigronte drejt Italise e nder eksodet me masive rendisim

– 1444: ushtaret e Demetrio Reres, qe i dergoj Skenderbeu per te mbrojtur Alfonsin e Aragones.

– 1461: 2800 ushtaret qe u derguan ne ndihme te Mbretit Ferdinand te Napolit, u sistemuan ne Pulia (ne San Giovanni

Rotondo, Terni,

– 1468: pas vdekjes te Gjergj Kastriotit, ndodhi eksodi i rreth 200 000 shqiptareve, qe braktisen trojet e tyre e u

vendosen ne  provinca te ndryshme te Italise (Molisse, Abruco, Pulia, Bazilikata, Kalabria, Sicilia, Kampanja, Lazio).

– 1517 – 1534: eksodi ne mase nga Korona (Morea).

– 1647: eksodi nga Maina

– 1744: eksodi i shqiptareve, te cilet u vendosen ne Villa Badesse.

– 1774: eksodi i shqiptareve, qe zbarkuan ne ne Brindizi di Monatgna (Pezaro).