– Kur një familje shtohej numerikisht, pra jeta e përbashket nën një kulm bëhej e vështirë, ose kur mes vellezërve fillonin grindjet dhe  përçarja, atëhere në ujdi të plotë mes tyre, ose me ndërhyrjen e burrave më të mençur të fshatit, pra të keshillit te pleqëve, kjo bashkësi ndahej, duke përcaktutuar cilët nga ato do të mbeten në banesën e vjeter, e cilet largoheshin e do te ndertonin shtepine e re (ose shtepite e reja), qe sipas Kanunit ndertoheshin prane shtepise se pare, pra ne te njejtin oborr, ose ne te njejtin kopesht-

Ne Kanunin e Leka Dukagjinit, familja sanksionohet guri themeltar i qytetërimit arberoro-shqiptar, institucioni social dhe juridik, i bazuar ne lidhjen martesore te burrit me gruan, me qellim riprodhimin per zgjerimin e pjestareve me femijet dhe edukimin e arsimimin e femijeve.

Ne periudhen e gjate te mesjetes, familja arberore kishe organizim patriarkal, pa asnje ndryshim me ato te vendeve te tjera europiane. Te mos harrojme se gjate gjithe mesjetes, ne periudhen e rilindjes europiane e deri ne gjysmen e pare te shekullit XIX, konceptet filozofike, sociale dhe fetare per familjen dhe martesen e trajtonin gruan si subjekt i nenshtruar nga burri, pra si subjekt pa te drejta sociale, e nenvleftesuar dhe nenshtruar nga pushteti i burrit.

Ne mesjeten europiane, gruaja ishte prone e burrit (skllave e tij se bashku me femijet), pra eshte e llogjikeshme, qe ligjet dhe rregullat e feudalizmit europian e kishin reduktuar gruan ne mall, pa te drejta dhe objekt tregetie.

Johan G. Fichte (1762 – 1814) e konsideronte martesen “bashkim perfekt”, i bazuar ne instiktet seksuale, si lidhje e dy personave, ku dashuria perben piken, ku bashkohen ne menyre intime natyra dhe arsyesja, qe krijonin hapsiren juridike. Sipas Fitche, ligji afirmon se burri komandon e gruaja bindet.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 – 1831), e konsideron martesen “nje veprim moral dhe jo bashkim imediat te individeve natyral dhe te instinkteve”. Sipas Hegelit, kryetari i familjes, burri eshte personi juridik. Ndarja e hapsires shtepijake me hapsiren publike, shprehet me ndarje racionale: gruaja ne familje, e mbyllur ne pasivitet, ne individu-alitet konkret dhe ne krijimin e moralitetit dhe burri i hapur drejt komunitetit politik, pushtetit, punes, shkences, luftes.

Immanuel Kanti (1724 – 1804) thote se racionalitetit i gruas ka vetem nje qellim, te riprodhoje specien. Ndervaresia bashkeshortore, si forme e nenshtrimit te jetes te species, nuk perputhet me lirine racionale te gruas.

Soren Kierkegaard (1813 – 1855) e konsideron martesen problemin kyç, qe reflekton dashurine ne njeri tjetrin dhe dashurine e vertete (dashuria per Zotin), erotizmin trupor dhe erotizmin filosofik. Nga ky koncept, prezanton tre aspektet te shprehjes te dashurise: ne plan estetik dashuria lidhet me çastin, ne plan etik me kohen dhe ne plan fetar me perjetesine (ameshimin), pra perjetesia gjendet ne estetike dhe ne etike (faza e marteses) dhe feja ne estetike.

Ludwig Feuerbach (1804 – 1872), thote se kemi personalitet mashkulli dhe personalitet femre dhe aty ku nuk eshte ai ose ajo, nuk eshte uni (Io), kesisoj shpreh kundershtine ndermjet mashkullit dhe femres, per te treguar se nuk mund te ekzistojne diferenca, kur bashkohen te dy ne martese (ne familje), ku sipas tij, kompletohet harmonia e te ardhmes.

Ne gjysmen e dyte te shekullit XIX, me daljen ne skene te levizjes feministe, si levizje shoqerore dhe politike, ndikoj ne ndryshimin e dialektikes e te filozofise per gruan, per martesen, per familjen e ne kete kohe, shume filozofe dolen ne perkrahje te grave, çka shenoj fillimet e emancipimit te familjes.

Marksi, e konsideron familjen nje realitet historik te bazuar ne monogami e ne divorc, pra nuk e shenjeteron familjen si Hegeli. Marksi e perkufizon familjen si raporti i pare social dhe gruan si qenie natyrale, qe i lejon burrit te krijoje kete raport social. Kesisoj, familia perfaqeson kalimin nga aspekti natyral ne ate shoqeror, qe eshte elementi i pare i çdo shoqerie.

Kapitalizmi modern, duke e integruar gruan ne tregun e punes (si prodhuese e te mirave materiale, krahas funksionit riprodhues), ndikoj, qe gruaja te dali nga hapsira e ngushte e jetes private familjare, duke shenuar fillimin e proçesite te lirise dhe te emancipimit. Evolucioni i familjes, se bashku me ndryshimin e raporteve sociale, ishin ne gjendje t’i kthenin humanitetin gruas. Marksi deklaronte se gruaja nuk do te jete nje instrument prodhimi (familjare dhe sociale), kur ajo behet puntore ne brendesi te sistemit prodhues dhe autonome ne jeten e saj private.

Charls Darwin (1809 – 1882), ne studimin “Origjina e specieve”, nuk i jep ndonje rendesi te madhe seksit, ndersa ne vepren “Origjina e njeriut”, mbeshtet idene se seleksionimi natyral, i shoqeruar me seleksionimin seksual, e ka privilegjuar burrin, qe te behet superior ndaj gruas.

Stuart Mill, ne librin “Nje esse per lirine” (1858) shkruan:”ne se ekziston liria shoqerore, ajo nuk mund te delegohet e sejcili individ e perdor lirine sipas interesave te veta, sidomos kur behet fjale per te drejten e votes. Gruaja dhe burri jane te barabarte ne te drejten politike dhe ne te drejten civile, ne kolektivitet, ashtu dhe ne hapsiren shtepiake. Martesa nuk mund t’i anulloje te drejtat e gruas.

Karta e te drejtave te familjes, eshte aprovuar  nga OKB ne vitin 1983 dhe me kete dokument u universalizuan te drejtat e grave dhe u ligjerua koncepti i familjes si nje subjekt social, por te mos harrojme se ky aspekt themelor i familjes, trajtohet si elemente bazilar dhe ne Kanunin e Lek Dukagjinit, si e theksuam, qe ne hyrje te artikullit.

E bere kete parathenie, per te rikujtuar se shume koncepte te Kanunit te Leka Dukagjinit ne lidhje me familjen, martesen, gruan dhe femijet, perkojne me ato te vendeve te tjera europiane te asaj kohe, por theksoj se ne kete rrafsh, Kanuni i jone ka dhe disa elemente te veçanta liberale, madje dhe “moderne”, krahasuar me ligjet e vendeve te tjera.

Ne periudhen historike kur u hartua Kanuni, popullata arberore mbizoteronte me banim ne fshatra (85 – 90 %) , sidomos ne zonat e thella malore. Kur Kanunet tona kritikohen se e trajtojne familjen e gruan ne menyre konservatore, se jane te mbushur me koncepte patrarkale, se u mohone te drejtat grave (nenave, motrave, vajzave), te mos harrojme se i perkasin nje periudhe historike, kur ne Europe mbizoteronin keto koncepte patriarkale.

Ne se do te bejme nje veshtrim retrospektiv te familjes fshatare shqipetare, konstatojme se megjithe ndryshimet e vogla, te ndikuara nga progreset historike shoqerore, pergjithesisht forma e organizimit patriarkal e ruajti vazhdimesine deri ne gjysmen e pare te shekullit XX. Familja fshatare ka qenë dhe mbeti per kohe te gjate, e formuar jo vetëm si një bashkësi e prindërive  (burre e grua) me femijët e tyre, por dhe si bashkësi më e gjërë me prinderit, me dy e më shumë vellezër me grate e femijet e tyre, me niper e mbesa, në bashkejetëse në të njëjtën shtëpi, nen te njejtin kulm (familja e zgjeruar). Kjo familje kishte një shtëpi të përbashkët (ose kasolle), ose kulle-fortese, kishte prona bujqesore e blegtorale të përbashkëta, vegla bujqësore, kafshë pune me përdorime komune, përjashto vetëm armën, që ishte pronë private e çdo mashkulli, te cilit i a dhuronte kryetari i familjes, sapo arrinte moshën e pjekurisë (ne moshën mbi 14 vjeç).

Ne librin e II, Nyja 9, § 18 te Kanunit te Leka Dukagjinit sanksionohet: “Familja asht nji të mbledhun gjymtyrësh, të cilët gjallisin nen nji kulum, qellimi i të cillvet asht të shtuemit e gjindes nepermjet të martesës, të mkabunit te tyne kah zhdrivillimi i shtatit e kah zhvillimi i mendes e i shises”.

Ne kushtetuten e Republikes Italiane, ne artikujt 29 e 31 eshte sanksionuar: ““La Repubblica riconosce i diritti della famiglia come società naturale fondata sul matrimonio… é dovere e diritto dei genitori mantenere, istruire ed educare i figli …” (Republika i njeh te drejtat familjes si nje shoqeri te bazuar ne martese … eshte detyre e prinderve t’mbajne, t’i arsimojne e t’i edukojne femijet …”).

Te njejtat koncepte shprehen per familjen dhe ne Kushtetutat e Frances, Gjermanise, Spanjes, Britanise se Madhe etj.

Sipas konstucionalisteve italiane, ky artikull u aprovua ne Kushtetuten e pare te Republikes Italiane ne vitin 1947, ndersa ne ato te mepareshmet (te mbreterive dhe gjate fashizmit) ky nen nuk ka ekzistuar. Studiuesi Paolo Kavana duke analizuar nenet 29 dhe 31 te Kushtetutes italiane shkruan: “Non si trattava di una scelta scontata, anzi essa andava contro tutta la nostra tradizione costituzionale e legislativa” – “Nuk behet fjale per nje zgjedhje, qe njihej me pare, perkundrazi ishte e kunderta e tradites tone konstitucionale dhe legjislative”. Parlamenti italian e aprovoj ligjin mbi familjen vetem ne vitin 1947, ndersa populli yne e kishte te ligjeruar, qe ne lashtesi e te kodifikuar ne Kanunin e Lekes.

Duke krahasuar perkufizimin e familjes ne Kanunin tone, me ate te Kushtetutes Italiane, konstatojme nje perputhje impresionuese, çka evokon qartesisht se legjislatoret arber ishin njohes kompetent te drejtes se familjes romake, madje e drejta jone zakonore ka huazuar shume ligje nga ky kod dhe i te tjereve te mevonshem si nga Kodi i justinianit, te cilat u huazuan, u perpunuan dhe u kodifikuan ne Kanun nga legjislatori yne Leka Dukagjini.

Si shikohet, ngjshmeria eshte e pakundershtueshme dhe evokon lashtesine e Kanunit e njekohesisht tregon se shume nga ligjet e Kanunit tone jane ende bashkekohore e te krahasueshem me ligjet kushtetuese dhe te shteteve me moderne te kohes tone.

Ne librin e II, Nyja 9, §. 19 “Pjestarët e Familjes”, ne Kanunin e Leka Dukagjinit sanksionohet: “Familjen e perbajn gjindja e shpise; si të shtohen këta, dahen në vllazni, vllaznija në gjini, gjinija në fise, fiset në flamur e të gjith zbashku permblidhen në nji Familje ma të hapët, e cila quhet Komb, e kan nji atdhe, nji gjak, nji gjuhë, e doke”.

Pra, ne vazhdim te perkufizimit te familjes, Kanuni sanksionon bashkesine e familjeve deri ne dimensionet e kombit. Ky ligj i Kanunit tone, shpreh qarte strukturen juridike e shkencore te konceptit te kombit, qe mund te ballafaqohet me perkufizimet e teksteve filozofike, historike dhe me encikopedite me moderne te kohes se sotme.

Nder perkufizimet e kombit, po prezantoj dy me te shpeshtit qe pershkruhen ne enciklopedite me te mira te sotme:

1. Kombi i referohet nje komuniteti individesh, me karakteristika te perbashketa, gjuhen, vendin gjeografik, historine

dhe qeverisjen.

2. Kombi eshte bashkesi individesh te lidhur nga e njejta gjuhe, histori, qyteterim interessi, ne menyre te veçante sa

jane te ndergjegjshem per kete pasuri te perbashket.

Nuk po i komentoj diferencat, apo ngjashmerite, qe ka perkufizimi i kombit ne Kanunet tona, me ato te prezantuara ne dy enciklopedite me popullore sot ne bote, kete po i a le vete lexuesit, t’i studjoje e te vleresoj ne menyre te pavarur.

Si kuptohet, Kanuni nuk eshte vetem nje veper e te drejtes, nuk eshte vetem nje bashkesi ligjesh dhe normash etiko-morale, por eshte nje kryeveper, nje mit, qe ka formen e nje Kushtetute, me pasuri universale kulture dhe historike. Pikerisht, nje nder vlerat kardinale eshte perkufizimi i kombit, i konceptuar si bashkesi e madhe e shume familjeve, qe jane te nje gjaku, flasin te njejten gjuhe, kane zakonet e doket e veta, kane nje atdhe.

Ne fakt, me shume se nje permbledhje e thjeshte ligjesh dhe rregullash administrative, Kanuni i Lek Dukagjinit eshte nje kompleks jurdik dhe social, qe perfshine dhe normat etike, morale, kulturore dhe fetare, te cilat nuk i perkasin e nuk kane te bejne vetem me aspekte ngushtesisht juridike.

Pra kombi, kjo bashkesi e madhe familjesh, nuk mund t’i zgjidhi detyrat e shumta, ne se nuk organizohet ne Shtet, me kryetarin e te gjitha familjeve. Pikerisht aspektin e qeverisjes, te drejtimit, te organizimit, Kanuni i percakton me ligje dhe me rregulla preçize, duke filluar nga njesia me e vogel – familja e deri nee drejtimin e orrganizimin e shtetit.

Ne librin e II, Nyja 9, §. 20, jane sanksionuar te drejtat dhe detyrat e Zotit te shtepise (Tagri, perlimi e detyrat e të zot’t të shpise: “Me Kanun, sundimi i shpise i perket ma të vjetrit nen kulm të shpise a se vllaut të parë; po s’paten ato veti, qi duhen per me krye ket zyre si e lyp detyra, atbotë zgidhet kuvendisht prej shpijakve njaj, qi të jet ma i mençem, me i urtë e ma kujdestar. Zot shpije mundet m’u ba edhe njeri i pamartuem. I zoti i shpis ka tager”.

Kryetari i familjes (kryefamiljari), pra zoti i shtepisë, ishte kryetari suprem i këtij komuniteti të vogël dhe autoriteti i tij ushtrohej mbi të gjithë pjestarët e familjes dhe në raporte me interesat e familjes.

Autoriteti i kryefamiljarit ishte totalitar dhe i pandashëm me pjestaret e tjere meshkuj te familjes, te parashikuara ne Kanun me nje dekalog detyrash e te dejtash te veçanta, ne perberje te § 20.

Kryefamiljari, ose Zoti i shtepise, eshte i ligjeruar si kryetari suprem i komunitetit te vogel familjar, por jo diktatori, perkundrazi me shume zgjuaresi e tolerance Ai e drejton familjen duke ushtruar autoritetin e tij mbi pjestaret e tjere te familjes, te cilet i binden.

Ne familjen shqiptare mbretëronte gjerarkia, drejtësia, harmonia, por dhe ndjenjat e dashurise, respekti, nderimi e mirenjohja, virtytet, te cilat e ndalonin kryefamiljarin të sillej keq, ose të abuzonte me autoritetin e vet, ndaj pjestareve te tjere te familjes së tij.

Ne rastet kur kryefamiljari abuzonte vazhdimisht me këtë pushtet dhe perdhoste emerin, autoritetin dhe prestigjin e familjes, vetëm atëhere pushohej nga kjo detyrë, duke e zëvëndësuar me një anëtar tjetër të familjes. Në raste të tilla, rrugezgjidhja bazohej ne metoda demokratike, me mbledhjen e të gjithë kryetarëve te familjeve (te fshatit), të cilet analizonin ngjarjen dhe diskutonin e vendosnin per te zgjedhur kryetarin e ri, zakonisht njërin ndër burrat më të vjeter, por jo rralle here dhe nje me te ri, i shquar per aftesi dhe per mençuri.

Sipas Kanunit, i zoti i shtëpisë mund të tërhiqej nga kjo detyrë, kur ishte shumë i plakur, ose vuante nga sëmundje e rëndë, që e bënte të pamundur të ushtronte funksionet, pra kur nuk arrinte te mendonte e të vepronte ashtu si duhet për interesat materiale e morale të familjes. Doreheqia si kryetar i familjes, behej me miratimin e familjes.

I zoti i shtepisë dhe pse në familje mund te kishte burra të tjerë më të moshuar, qëndronte në krye të vendit (ne oden e miqeve), por që i a lëshonte vendin vetëm mikut (bujtesit), që shkonte për vizitë për ta nderuar te zotin e shtepise.

I zoti i shtepise përcaktonte dhe ndante detyrat dhe punët për burrat e shtëpisë, sipas aftësive të sejcilit, ndërsa për vete rezervonte punët drejtuese dhe administrative që i përkisnin.

Ne familjen patriarkale fshatare, nje vend me rendesi zinte e Zonja e shtepisë (nënmadhja, lokja), te drejtat dhe detyrat e te ciles jane parashikuar ne 5  paragrafe te veçanta (§ 21 – § 25).

Zonja e shtepise zakonisht ishte bashkeshortja e te Zotit te shtepise (por mund të ishte kunata, kur i vdiste gruaja).

Zonja e shtepise përcaktonte detyrat, llojet e punes dhe turnet për nuset dhe per vajzat në përgjithësi, duke mbajtur rregullin në shtëpi. Zonja e shtepise nuk merrej me gatimet, pasi kjo ishte detyre e nuseve.

Ajo duhet të ishte shumë e kujdesëshme dhe e përpikët për të ruajtur të gjitha harxhet ushqimore në shtëpi, si psh gjalpin, vajin, djathin, mishin pasterma, të kujdesej për fëmijët deri sa gratë e tjera ishin duke punuar.

Nuset e djemeve, vetëm pasi të kishin përfunduar punët shtëpiake dhe ato jasht shtëpie, mund të impenjoheshin për të qepur, ose për të qendisur veshjet për burrat dhe femijët e tyre.

Nënmadhja gezonte autonomi ne administrimin e puneve te shtepsise, kesisoj edhe pa lejen e zotit të shtëpisë, mund të jipte, ose të merrte borxhe ne prodhime ushqimore si miellin, bukën, kripën, djathin, gjalpin, mishin etj por gjithmonë vetëm në sasi të vogla.

Zonja e shtëpisë mund të zëvendësohej, por jo me një grua, por me një nga burrat. Kjo nodhte kur ajo kapej duke vjedhur, ose kur shiste fshehurazi mallra të shtëpisë, madje dhe një kokerr vezë, ose kur verifikohej se kishte favorizuar  më shumë femijët e vet se sa ato të tjerëve.

Të gjithë anëtarët e familjes duhet të punonin, në të njëjtin drejtim e me të njëjtin qëllim, sejcili kryente punën e vet, që i ishte ngarkuar sipas aftësisë dhe seksit.

Meshkujt duhej të punonin aty ku i dërgonte i zoti i shtëpisë dhe të depozitonin në gjirin e familjes të gjithë fitimin, pa mbajtur asnjë monedhë për vete.

Të gjithë punonin si bletët, per te rritur mireqenien e familjes, për të siguruar dhe forcuar  pavarësinë ekonomike të bashkësisë se tyre të vogël (te “republikes” se tyre te vogel).

Familja ishte si nje trup i vetëm, me ne krye një përgjegjës, që ishte kryetari i familjes, ose zoti i shtëpisë.

Zoti i shtepise e përfaqësonte familjen dhe interesat e saj ndaj të tretëve në të gjitha mardhëniet, që krijonte me familjet ose me individa te tjerë.

Burrat e tjerë të familjes, pa miratimin e zotit të shtëpisë, nuk mund të shisnin, as të blinin, as të shkëmbenin sende nga pasuria kolektive, me përjshatim të pushkës, që ishte pronë e tyre vetiake. Çdo veprim i kundërt konsiderohej i pavlefshëm dhe i ndeshkueshem.

Pushteti i zotit te shtepise ishte autokratik, i gjere e dominues mbi pjestaret e tjere te familjes.

Ne rast se nje nga pjestaret e familjes shkaktonte nje dëmtim të lehtë, ose të rëndë ndaj personave te tjere jasht shtepise, i demtuari duhej t’i drejtohej e te ankohej vetëm të zotit të shtëpisë, për t’i kërkuar aresyet dhe dëmshpërblimet e mundëshme, ai nuk duhet t’ i a kërkonte këto direkt dëmshkaktuesit dhe as nuk diskuton me atë.

Pavarësisht nga interesat e çastit te pjestarëve te familjes, per të ruajtur e mbrojtur integritetin e tyre material dhe moral, interesat e tyre garantoheshin nga sanksione morale shumë të forta, që rridhnin nga edukimi familjar dhe qe jane te parashikuara ne Kanun. Masat e tjera paraprake kundër tyre, gjithmone ishin kompetence e te zotit të shtëpisë, i cili kishte dhe funksionet e gjyqtarit, qe vendoste pa i njohur te drejten apelimit te akuzuarit – te denuar.

Kur një anëtar i familjes, cilido prej tyre, refuzonte të kryente një detyrë, ose sillej keq në shtëpi, ose jasht shtëpisë, i zoti i shtepise mund ta ndëshkonte duke e lënë pa ngrënë, mund ta lidhte e ta mbante mbyllur në shtëpi (ne burg), ose mund ta çarmatoste për dy javë.

Pra si kuptohet, Kanuni i Lek Dukagjinit dhe Kanunet e tjera, ne nenet dhe paragrafe per ndeshkimet, perveç vrasjes permban edhe nyje, qe parashikonin masa te tjera ndeshkimi, gati te pabesueshme per ashpersine. Kesisoj perfshihen nje rradhe ndeshkimesh, qe jepte zoti i shtepise (kryefamiljari) si: heqja e te drejtes se armembajtjes per nje jave, ose per dy jave (konsiderohej ndeshkim shume i rende per burrat) dhe si theksuam me siper dhe burgimi nje, dy ose kater jave, qe ishte denimi me i rende.

Padyshim sot duket si groteske, qe ne shtepite shqiptare kishte nje burg, ose me sakte jo nje qeli te vertete burgu, por e mbyllte ne qilar. Ne gjuhen shqipe fjala “qilar”, ose “hajat” eshte e njejte me fjalen “burg”, ku i Zoti i shtepise mund ta burgoste te birin fajtor. Ne zonat e malesise, shtepite kulla, ne katin e pare kishin qilarin – hajatin – burgun per bagetine, ku ne nje kend ishte dhe pjesa ku “mbyllej” djali, per kryer ndeshkimin e dhene nga gjykatesi, per gabimet e renda qe kishte kryer.

Per familjet shqiptare, ky lloj burgimi ishte si nje enderr, kur krahasohet me burgimet ne regjimin komunist, me arrestimet ne mesnate, me torturat, hetimet, ankthin, mbylljet ne kampet e punes se detyrueshme.

Kanuni i Leka Dukagjinit ka sanksionuar qarte jo vetem masat ndeshkimore, por dhe masat parandaluese, qe duhet te marri i Zoti i shtepise, qe gjindja e tij te mos marri rrugen e gabimeve, si shikohet ne Nyjen 9, § 21, ku jane parashikuar

8 pikat, qe permbajne detyrat dhe masat parandaluese te Zotit te shtepise:

2) Me mbajt në fre gjinden e shpise të mos t’i sjellin ndo’i dam a rrenim;

3) Me pri ma i pari në punë qi i perkasin vehtjes së tij;

4) Me mbajtë sy mbi tokët, të mos të jesin djerr; mbi tufë të gjas s’gjallë, të mos praptohet e mara e sajë;

5) Me punue me mend e urti merenda e jashta shpijet e të mos t’a çoj rrenimi e fika shpin;

7) Me mbajtë udhen e drejtesise në shpi, e mos me i a mbajtë krahin ma teper njanitt se tjetrit.

Burgimin e djalit, kryetari i familjes – gjyqtar, e vendoste si mase ndeshkimi per gabimet, por dhe si mase para-ndaluese, duke e izoluar ne kontaktet me mjedisin shoqeror, per te mos thelluar gabimet, qe mund ta çonin deri ne hakmarrje e gjakmarrje.

Zoti i shtëpisë kishte të drejtë ta nxjirrte jasht shtëpisë dhe ta ndante nga familja, çdo njërin nga pjestarët kokeforte, që vinte në rrezik solidaritetin e familjes, por duke i dorëzuar pjesën e pasurisë që i përkiste, sipas ligjeve e zakoneve të ndarjes së familjes, te cilat ishin te mirepercaktuara ne Kanun e për të cilat do të flasim në vazhdim.

Familja shqiptare nuk e përdorte forcën në organizimin e brendshëm, as ne raportet me familjet e tjera.

Megjithese pushteti ishte i përqëndruar te zoti i shtepise, pra te kryetari i bashkësisë familjare, i cili perbente “patria podestas”, ai e perdorte autoritetin e tij, me metoda bindese, te bazuar ne ligjet, rregullat dhe normat e Kanunit.

Pra kryefamiljari, qe ishte si nje kryetar “komune”, e ketij komuniteti familjar, qe mund të konsiderohet si themeli i qelizës së parë e më të rëndësishme në formimin e familjes shqiptare, nuk do të kishte qenë i mjaftueshëm, në se nuk do të kishte ekzistuar një faktor tjetër i rendesishem, pikërisht ai i nënshtrimit të vullnetshëm dhe në heshtje, i të gjithë antarëve brenda një organizimi shoqëror më të gjërë, nën pushtetin dhe direktivat absolute të njerit prej tyre, pra te Zotit të shtëpisë, i cili dhe pse ishte i të njëjtit gjak, kishte pushtet krejt ndryshe nga ai që kishte si baba kundrejt fëmijëve.

Ne kete plan, Kanuni i jep teper pushtet te Zotit te shtepise, qe e shenderron ne nje “diktator”, me kompetenca per te marre masa ndeshkuese dragoniane. Nga ky pushtet ai kishte të drejtë ta vriste djalin e vet (ose vajzën) kur kryenin gabime te renda (tradheti, shkelja e gjakut etj), ta rrahi ose ta linte pa ngrënë, kur mendonte, ose i pëlqente të vepronte kësisoj, ose ta përzinte nga shtëpia pa i dhënë pjesën që i përkiste.

Djali mund të rikthehej në trashëgimin atërore, vetëm pas vdekjes së babait dhe te merrte pjesën e tij të pronës, te barabarte me vellezërit e tjerë.

Kur babai kishte shumë djem, ai nuk mund të bënte testament për t’i lënë njërit më shumë se tjetrit

Zoti i shtepise vepronte në këtë mënyrë dhe askush nuk i kërkonte arsyet dhe pse këto veprime provokonin humbjen e “patria podestà”.

Sipas Kanunit vetëm burri dhe askush tjetër, mund t’i japi këshilla gruas së vet, të cilën e qortonte, ose e rrihte, ose  e lidhte kur ajo e kundërshtonte. Vetëm burri mund ta vriste  gruan kur e kapte në flagrancë në tradhëti bashkëshortore, madje e vriste “me pushkën e vet” dhe së bashku me mashkullin e huaj. Babai i gruas (vjehrri), në këtë rast, i jipte një fishek dhëndërrit, për ta zëvëndësuar atë me të cilin bëri vrasjen, duke e përgëzuar atë “lavdu qoftë dora jote”.

Nje aspekt tjeter i veçante i Kanunit, eshte e drejta qe i jep djalit ne raport me gabimet e te emes.

Vetëm i biri mundte ta nxjirrte jasht shtëpie nënën e vet, kur ajo manifestonte sjellje të këqia, por duke i dhënë ushqime për një vit të tërë.

Pra, ne familjen shqiptare mbretëronin dy pushtete, njëri që mund ta quajmë publik dhe tjetri ngushtësisht familjar (intim). Këto dy pushtete, pa u ngatërruar mes tyre, integroheshin ne njeri tjetrin dhe kishin si objektiv harmoninë për të arrijt qëllimin e përbashkët: ruajtjen e integritetit moral e shpirtëror të familjes dhe ngjitjen e saj në shkallët më të larta.

Kur një familje shtohej numerikisht, pra jeta e përbashket nën një kulm bëhej e vështirë, ose kur mes vellezërve fillonin grindjet dhe  përçarja, atëhere në ujdi të plotë mes tyre, ose me ndërhyrjen e burrave më të mençur të fshatit, pra të keshillit te pleqëve, kjo bashkësi ndahej, duke përcaktutuar cilët nga ato do të mbeten në banesën e vjeter, e cilet largoheshin e do te ndertonin shtepine e re (ose shtepite e reja), qe sipas Kanunit ndertoheshin prane shtepise se pare, pra ne te njejtin oborr, ose ne te njejtin kopesht.

Proçeduren e ndarjes te familjes, Kanuni e percakton me ligje, qe garantojne ndarjen e pasurise se perbashket ne menyre te drejte, te barabarte e te aresyeshme.

Në shtëpinë e vjetër duhet të qëndronte vëllaj më i vogël (Shih Kanuni i Lek Dukagjinit Libri i VII: “Ndarja”. § 19. Pjestaret e Familjes). Kanuni i Leka Dukagjinit permban ligje dhe rregulla, me kritere te sakta per ndarjen e pjestareve, qe parashikojne drejtesi dhe barazi ne ndarjen e prones se perbashket, pa asnje ndryshim me ligjet bashkekohore te kodit te drejtes private, me kodin e te drejtes se familjes, me kodin e proçedures civile e me kodin penal.

Këto familje të ndara në këtë mënyrë, vazhdonin të ruanin mardheniet e ngushta e vllazërore, sepse gjaku i origjines se përbashkët i lidhte dhe i mbante të bashkuara, sidomos kunder sulmeve të jashtëme.

Familjet e ndara nuk vareshin njëra nga tjetra, por sejcila kishte pavaresine e vet, por imitonte në përpjestime të vogla formën e së parës, pra të familjes së origjinës.

Kjo qe pershkruam perfaqesonte organizimin administrativo – ekonomik të familjes, por ajo që e dallonte dhe i jepte pamjen krejt shqiptare ishte organizmimi politiko – ushtarak.

Ne kete aspekt, familja shqiptare ishte e organizuar si një shtet i vogël, i rregulluar me ligje, me institucione dhe me tradita, te njejta me ato, nga të cilat lindin dhe marrin forma të brendëshme e të jashtëme pikërisht shtetet më moderne dhe më të emancipuara të Europës dhe të botës.

Familja shqiptare, jo vetem respekton në mënyrë thelbësore strukturen e familjes se vjetër greke e romake, por ruan në gjirin e saj të gjitha ato elemente morale e shpirtërore, që grekët dhe romakët i humben dhe i braktisen nën ndikimin e tuteles, mbrojtjes dhe organizimeve të reja të shtet-qyteteteve greke dhe civitas romake.

E thene me thjeshte, familja shqiptare mbeti si familja e lashtë prehelene dhe natyrisht preromake, pra ruajti traditat pellazge, nga te cilat lindën, morën forcë dhe u zhvilluan këto dy komunitete klasike (familja greke dhe helene).

Ne vazhdim do të rikujtojme disa nga ligjet dhe institucionet më jetësore, që konfirmojnë keto hamendje dhe pse në vështrim të parë mund të duken te ekzagjeruara, pa hyrë në komente e në konfrontime të vështira.

Së pari nuk duhet të harrojmë, se kur flasim për familjen shqiptare në persosmëri, si është shumica e familjeve malësore, do të ndodhemi para një shoqerie, që banon në zonat e thella e te larta, pra të fshehura mes malesh dhe ku nuk ushtrohej asnjë pushtet shtetëror në kuptimin modern të fjalës.

Keto familje malesore, ishin te detyruara te mbroheshin nga çdo rrezik, si nga sulmet e familjeve te tjera, por dhe nga sulmet e pushtuesve te huaj. Kjo mbrojtje kryhej nga vetë familja dhe me forcat e mjetet në dispozicion. Ky aspekt behej me kritik, kur familjet malesore jetonin te izoluara, pra te vetme ne nje territor te fshatit, por dhe kur jetonin afër me familje te tjera (ne lagje), ose me grupe familjesh të tjera, që në këtë rast formojnë fshatrat.

Ne perberje te lagjes dhe te fshatit, çdo familje ruante pavarësinë dhe sovranitetin e saj dhe kesisojë e vetme duhej të mbrohej nga çdo sulm i jashtëm. Familja bënte lidhje miqesore, dhe i ruante miqt, por mund te krijonte dhe armiqt e vet.

Bashkjetesa me familje të tjera i krijonte disa detyrime, si hapja dhe ndërtimi i rrugëve kryesore ose i kanaleve të ujit per vaditje, pagesat dhe shlyerjet e gjobave për dëmet, që i krijojnë pronës kolektive të fshatit etj, të cilat kishin rëndësi vetëm ekonomike dhe nuk cënonin pavarësinë dhe lirinë e familjeve të tjera.

Çdo njëra prej familjeve malesore funksiononte si një shtet më vete, me kufij territorial, me politikë dhe me moral të mirë përcaktuara, me organizimin e saj kushtetues dhe raportet me të tretët, pra me familjet e tjera, te gjitha keto aspekte te sanksionuara ne Kanunin e Lek Dukagjinit.

Nga kjo panorame, kuptohet se familja malesore shqiptare funksiononte si një shtet në miniaturë.

Organizimi kushtetues i këtij “shteti ne miniature”, është në të njëjtën kohë totalitar, republikan dhe aristokratik, në kuptimin e vërtetë që kanë këto fjalë.

Kryetari i kësaj “republike”, pra Zoti i shtepise edhe pse ishte i zgjedhuri i përjetshëm, mund të shkarkohej me vendimin e “senatit”, që përfaqësohej nga kryefamiljarët e tjerë të fshatit.

Gjithashtu, Zoti i shtepise e humbte autoritetin e tij, kur shtohej numeri i pjestarëve te familjes dhe ata vendosnin të ndaheshin dhe pjesët e saj te shkeputura do të ndërtonin “republikat” e reja, të vogla, indipendente, ku në sejcilën prej tyre, do te zgjidhej një kryefamiljar (kryetari republikes se re).

Zoti i shtëpisë, krahas organizimit, drejtimit dhe administrimit të punëve të brendëshme, që ai vetë i çonte përpara, ishte dhe komandanti suprem i ushtrisë te “republikes se tij”, e cila përbëhej nga të gjithë meshkujt e rritur, të vjetër e të rinj (kur kishin kapërcyer moshën katërmbëdhjetë vjeç). Të gjithë kishin për detyrë t’i binden dhe të plotësonin detyrat ushtarake, që Ai u ngarkonte, sidomos ata qe caktoheshin te shkonin ne lufte kundernpushtuesve te huajve.

Ne kanunin e Leka Dukagjinit, jane te percaktuara detyrat e Zotit te familjes para fshatit (Nyja 10, § 27):

Do të dalë në kuvend të Flamurit kur të thirren “Burrë per shpi’’ ;

Do të pergjigjet rrethas me katund per “dy hae bukë” djemvet të Flamurit ;

Do të dalë n’ushtri të Flamurit.

Në këtë “republikë”, gratë konsideroheshin dorëjasht si ushtare (luftetare), madje sipas Kanunit, nuk gëzonin asnjë të drejtë, përveç ngrënies dhe veshjeve. Ata u shërbenin atyre si ordinanca të bindura dhe besnike, duke rritur forcat me ushtarë të rinj (me lindjen e femijeve meshkuj). Kjo ishte e percaktuar me ligj, por realiteti arberoro-shqiptar provon dhe te kunderten, qe grate gezonin te drejta te barabarta me burrat e rradhiteshin krah burrave ne Kuvend, ne lufte kunder pushtuesve te huaj, si jane rastet e Nora e Kelmendit, e Shote Galices e te qindrave burrneshave – virgjereshave, ketyre amazonave arberore, qe ishin vajza te pamartuara, te cilat mbanin pushke e kobure, qe shkonin ne lufte, madje merrnin pjese dhe ne Kuvend. Ne kete aspekt Kanuni eshte me flekssibel, me tolerant, me i moderuar se sa çdo Kod tjeter e Kushtetute e botes, pra eshte me modern, aq sa do ta kishin zili dhe shtetet me moderne te botes.

Me anë të martesave dhe pa marrë miratimin e tyre, si ndodh dhe me principeshat e ditëve të sotme, grate janë përdorur për zhvillimin e mardhënieve diplomatike dhe për të forcuar raportet me “shtetet” e tjera (me familjet e tjera), ku ata shkojnë (martohen) për të rritur forcat ushtarake dhe për të shërbyer.

Megjithatë, grate, nuk humbin lidhjet, madje mbeten gjithmonë të lidhura me republikat e tyre (familja e prinderve), të cilat përgjigjen dhe ndaj krimeve të mundshëm, që ata gra mund të kryejnë në dëm të familjes së burrit ose të tjerave. Në se gruaja vret burrin, ose dikë tjetër, është i ati i saj ai që përgjigjej (sipas Kanunit) për këtë krim.

Ky organizim shtetëror me ligje dhe rregulla të brendëshme të mirë percaktuara dhe te zbatuara me perpikmeri nga familja malesore, por dhe me aspektet liberale, si rasti i virgjereshave, nuk kishte si qëllim vetëm sigurinë fizike dhe ekonomike të anëtarëve të saj, por dhe te garantonte sigurinë e tyre morale dhe zhvillimin e tyre shpirtëror.

Me qëllim, që të mbronin më mirë lirinë, pavaresinë dhe nderin e vet, familja shqiptare, kjo republikë kryelartë, ne shume zona te malesise, ka preferuar të tërhiqet e të stabilizohet, të izolohet në vende sa me te sigurta, qe ishin dhe si territore me mbrojtje natyrale edhe pse të shkreta e të rrezikëshme, ku kishin ndërtuar çerdhen e vet (shtepine, kullen) shumë herë ne majat e shkrepave, përkrah shqiponjave.

Kulla, shtepia, ose kasollja e thjeshtë, në se ishte e rrethuar me mure, formonte një fortese të vogël, ose nje shkollë-kazermë, ku ushtarët e kësaj republike (deri në moshen e trete), ishin ushtare te vendosur, mbanin qendrime dinjitoze, çka shprehte kontributin e edukimit nga prinderit, sidomos të nënave te mira, që i mësonin femijeve ligjet, rregullat dhe zakonet e shtëpisë dhe të fshatit, i ndihmonin te dallonin miqt nga armiqt e tyre dhe kësisoj i përgatitnin të përballonin çfardo rreziku, që jeta u rezervonte me te papriturat dhe në  veçanti i edukonin e i stervisnin te ishin trima.

Shtëpia e malesorit ishte terreni ku këta burra edukoheshin me nderin, trimerine dhe lirinë, ku inspiroheshin nga bëmat e parardhësve të tyre, të cilët për lavdinë dhe madhështinë e “republikës” së tyre, kishin luftuar me heroizem e kishin vdekur me buzeqeshje.

Pra familja malesore jetonte ne nje atmosfere Shekspiriane, ku të gjallët dhe të vdekurit bashkëjetonin dhe hanin së bashku në të njëjtën sofër.

Keto virtyte te krijuara nepermjet ketij edukimi shpirtëror, i kishin dhënë një kuptim realist jetës te malesoreve.

Shqiptarët e duan jetën, madje dhe këndojnë këngë epiko-heroike, që ndofta asnjë popull tjetër ka dijt t’i këndojë e të ruaj me kuptimin mistik dhe legjendar të saj, si ka bere vpopulli yne. Malesoret shqiptare janë gati të vdesin, madje të vdesin për të rilindur në këngët dhe në vallet, që i transmetojnë brez pas brezi.

Shqiptarëve u pëlqen rreziku, madje e kërkojnë dhe duan të jetojnë me rrezikun. Ashtu si ushtarët ne beteja dhe malesoret shqiptarë flinin të veshur e me pushkën përkrah, duke e mbeshtetur kokën mbi një trung të thatë.

Në se Homeri do të rikthehej në keto mjedise, nuk do të kishte nevojë për kujtimet e tij të lashta, as për inspiracione te veçanta, për të rindërtuar copat më të bukura të veprës së tij monumentale. Ai do të kishte konstatuar se dhe Krishti e Muhameti, Sari Salltiku dhe Davidi janë të bashkuar në një me Zotat antikë të Dodonës dhe të Tomorrit.

Kjo jetë thelbësisht shpirtërore e morale e “republikës” luftëtare, i bënte qytetarët e vet të fortë (malesoret), të drejtë, të ndershëm, të mençur dhe me të vërtetë të lirë.

Drejtesia, dashuria, solidarieteti dhe ndihma recciproke, që mbreteronin ndërmjet malesoreve, i kapercenin sferat e virtyteve njerëzore, pasi ngriheshin e shkriheshin me ato hyjnore.

Për nderin dhe për lavdinë e burrave të tyre, grate, motrat, vajzat, ishin krenare dhe i mbronin keto vlera, deri ne ate shkalle sa të hidheshin në zjarr, ashtu si dinin të hidheshin në greminat e maleve e te veteflijoheshin, per te mbrojtur emerin dhe nderin e familjes, te shtepise (republikes se vogel) per te mos rene ne duart e armikut. Keto akte heroike unikale ne bote, jane kryer nga grate dhe vajzat e Krujes, te Martaneshit, te Çidhnes dhe te Sulit, per te mos rene ne duart e pushtuesve barbare turq.

Kur dy ose më shumë familje në lidhje gjaku, ose farefisnie të afërt apo të largët, bashkëverponin mes tyre si për t’u mbrojtur së bashku ndaj agresioneve lokale dhe pushtuesve të jashtëme, ashtu dhe për të shfrytëzuar së bashku tokat bujqesore dhe prodhimet natyrale, si dhe pronat kolektive, ato bashkohen e qëndrojnë afër njëra tjetrës dhe kesisoj formojnë një komunitet të ri, që quhet lagje, ndersa disa lagje formojne fshatin.

Ky komunitet i ri, në realitet nuk kishte asnjë individualitet dhe sovranitet të vetin, me përjashtim te rasteve të veçanta, ose kur ngarkoheshin të vepronin si përfaqesues dhe në funksion të dëshirës e te sovranitetit të familjeve të ndara. Çdo familje ishte e pavarur e mund të ikte nga fshati e të shkonte gjetiu; ose mund të hynte në lidhje të veçanta, për të forcuar pozicionin e tyre, si me krijimin e miqesive brënda fshatit, ashtu dhe me familje jasht fshatit, por me kusht, që këto të fundit të mos ishin te deklaruara armiq të fshatit si komunitet edhe pse mund të ishin në konflikt me një apo disa familje të vendit. Me fjalë të tjera, një familje ishte tërësisht e lirë të kombinonte p.sh martesa me një familje të një fshati tjetër edhe pse ajo mund të ishte në konflikt me një, apo me disa familje të fshatit të vet.

Si shihet, ne kete aspekt, Kanuni i Lek Dukagjinit, i trajton keto raporte si një lloj konfederate shtetesh të vogla të pavarur, që traditat, interesat dhe nevojat e përbashkëta i mbanin afër e të bashkuar njëri me tjetrin.

Kufijt e ketyre “shteteve të vegjël”, ose “republikave të vogla”, ishin dhe sot janë saktësisht të ndarë e përgjithësisht shtrihen përtej shtëpise (me mure, apo pa mure) dhe me një oborr, ose me kopësht përballë, ose rreth shtëpisë të qarkuar me gardh, ose me mure pak a shumë të lartë. Deri aty ku arrinë muri ose gardhi, shtrihet “hija e shtëpisë”, pra ishte sovraniteti absolut i republikës. Përtej kësaj “hije” ndodhej një copë tokë pak a shumë e ngushtë, që nuk ishte e askujt dhe, që shërbente si rrugekalim privat e dy ose më shumë familjeve, ose shërbente si rrugë publike, e ashtuquajtura “rruga e madhe”. Në rrugën publike mund të kalonte çdo individ, qoftë vendali, ose i ardhur, ndërsa në të parën të quajtur rruga private ose shtegu, do të kalonin vetëm familjet, që e kufizojnë, ose farefisi, ose miqt e shokët e tyre.

Kanuni i Leka Dukagjinit percakton se çdo shtëpi ose “çdo shtet i vogel”, përgjithësisht zotëron toka të mbjella dhe të pa mbjella, në afërsi, ose në brendësi të fshatit, madje ndonjëherë edhe shumë larg. Këto toka edhe pse të rrethuara me gardhe, ose me mure për të caktuar kufijt, nuk bëjnë pjesë në “hijen e shtëpisë”, apo të “sovranitetit politik të republikës” dhe pse ato punohen për qëllime ekonomike. Në se ndokush p.sh dhe padashje, e prish gardhin, ose e leviz gurin e kufirit në një tokë bujqësore, ai nuk i nënshtrohet hakmarrjes, si ndodhte në rastin kur dikush qëllimisht i shemb gardhin ose murin rrethues të shtëpisë. Në ngjarjen e parë, ai është i detyruar  (nga ana e fshatit), t’i paguante pronarit të tokës dyfishin e dëmtimit, që kishte krijuar dhe t’i paguante një gjobë fshatit.

Me që tokat dhe pasuritë e tjera natyrore jashtë shtëpisë, jane si forme kolonishe të “republikave të vogla”. Ne keto “koloni” nuk zbatoheshin të gjitha ligjet e shtetit kolonizues (pronare), por vetëm ato, që mjaftojnë për të siguruar e per te përmirësuar jetën dhe gjendjen ekonomike të qytetarëve të saj. Këto koloni mund të mbrohen, kur ndërhyjnë dhe pushtohen nga “shtetet” e tjera (familje të tjera të fshatit).

Ne konfliktet per kufijt e tokave, ose për të zgjidhur çdo mosmarrveshje, ose kundërshti, që mund të lindi ndërmjet dy ose më shumë familjesh (republikash) ne lidhje me kufijt e tokave, nderhyne fshati e ky pozicioni i fshatit mund të konsiderohet si “shoqëri e kombeve” pra si OKB, me autoritet dhe me kompetenca të mirëpërcaktuara ne Kanun.

Pra si shihet, çdo familje shqiptare për të mbrojtur pavarësinë dhe sovranitetin e vet të pacenueshëm, vullnetarisht e në mënyrë të heshtur i nënshtrohej ligjeve dhe zakoneve të bazuara në traditën Kanunore dhe në lealitet.

Ky nënshtrim është përgjithësisht total dhe i sinqert, sepse jo vetëm i shërben interesave morale dhe materiale të çdo familje (çdo republike) dhe te unitetit bashkefshatar, por mbi të gjitha, sepse në këtë “OKB”, askush nuk mund t’i shfrytëzoj ligjet për të përfituar për vete “pjesën e luanit”, përkundrazi personat, që do të vejnë në levizje kete OKB, zgjidhen ndër më të mençurit e me të drejtët e fshatit dhe jo në varësi të autoritetit politik dhe ekonomik.

Sipas Kanunit te Leka Dukagjinit, këta persona gjyqtare janë “pleqt” e fshatit (keshilli i pleqeve). Sentencat e prezantuara nga pleqt, ani se të përgatitura me kujdes dhe përpikmëri të madhe, nuk ishin definitive, perkundrazi mund të kundërshtoheshin nga palët e ndërgjykuara, të cilët mund t’u drejtoheshin dhe gjyqetareve të tjere, pra “pleqëve” të fshatrave fqinje, madje kishin te drejten e apelit dhe kërkonin drejtesine deri nivelin më të lartë të gjykimit, si do të trajtojmë në vazhdim.

Duhet të shtojë se, sentencat e pleqëve ne keto gjykime, te shprehura për argumenta të ndryshme dhe qe i shërbenin rivendosjes të ekuilibrit te prishur ndërmjet familjeve në një fshat të caktuar, pavarësisht nga sanksionet fizike dhe ekonomike shoqëruese, nuk kishin vlera dhe autoritet, në se nuk do të bazoheshin në Kanun.

Kjo pasuri e përbashkët ligjore dhe morale, per drejtesine qe shprehte, ishte mbi atë të familjeve të veçanta dhe me një sukses të tillë, që do të nxiste cmirë dhe admirimin e kombeve më moderne e më të avancuara të botës, madje në se do të ekzistonin ende dhe të vetë qyteteve-shtete greke dhe civitas romake.

Nga ana tjetër, ne Kanunin e Lek Dukagjinit, do të gjejmë institucione, ligje, zakone dhe parime themelore, që të mahnisin për ngjashmërin e madhe dhe me përpikmërine me ligjet e  Greqisë se lashte, me te drejten romake, me Kodin e Justinianit, por edhe me vetë kodet civile, kodet penale, kodet tregëtare dhe me kodet e proçedurave moderne, për të mos thënë pastaj për ngjashmërinë që kanë me shumë traktate politike internacionale të çdo kohe.

Si kam theksuar dhe ne shkrimet e me pareshme, per te njohur Kanunin e Leka Dukagjinit, do të duhen shumë studime të specializuara të shkencave juridike, jo “patriotë”, por shkencëtarë, për të ballafaquar e për të nxjerrë në pah anologjitë me kodet e qytetërimit, me statutet qytetare dhe me Kanunet e Maleve. Në se do të ndiqej kjo rrugë, bota do të mahnitej, kur të zbulonte se kjo që sot ne e quajmë qytetërim europian dhe që bëhet aq shumë për ta mbrojtur, bazat e burimet e saj të pashterëshme i ka dhe në një qoshe të Europes, ne Shqipërine tone.