Historitë që zbulojnë shpirtin e Ukrainës

Në vitin 2014, kur Rusia aneksoi gadishullin ukrainas të Krimesë, satiristi rus, Vladimir Sorokin shkroi për reagimin e miqve të tij ndaj luftimeve që pasuan. “Nuk mund ta besoj se Rusia dhe Ukraina po luftojnë. Është si një makth”, tha njëri. Një tjetër shtoi: “Të gjithë ne rusët jemi ulur në një teatër të madh, duke parë një shfaqje të quajtur Ukrainë. Dhe nuk mund të largohesh nga teatri”! Tani ne jemi të gjithë duke parë, po aq të tronditur dhe të tmerruar sa Sorokin dhe miqtë e tij. Por ajo që po shohim, pas lajmeve, është diçka më e qëndrueshme: një përfaqësim i karakterit dhe cilësive të Ukrainës dhe popullit të saj. Është një vend që, për shkak të vendndodhjes së tij unike gjeopolitike dhe historisë së trazuar, është regjistruar mjaft në libra dhe tregime për shumë vite, dhe vazhdon të frymëzojë shkrimtarët edhe sot. BBC Culture u nis për të eksploruar historinë letrare të Ukrainës dhe për të folur me shkrimtarët që e njohin atë më mirë.

Boris Dralyuk është një shkrimtar dhe përkthyes i lindur në Ukrainë, që tani jeton në SHBA. Kur u pyet se si përfaqësohet Ukraina me shkrim, ai identifikon një nga baballarët e letërsisë së saj si Taras Shevchenko (1814-1861), “poeti kombëtar i Ukrainës, një lloj figure e ngjashme me Pushkinin, i lindur në robëri, talenti i të cilit i bleu lirinë”. Një nga poezitë e Shevchenkos është “Një pemëtore qershie pranë shtëpisë (1847): “Një lirik e vogël”, thotë Dralyuk. “Nuk do t’ju duket si poezi brilante, por për ukrainasit, është vetë imazhi i shtëpisë. Ajo thjesht qëndron në zemrën tuaj dhe nuk mund ta tundni”.

Ai gjithashtu emërton poeten Lesya Ukrainka (1871-1913), e cila u ndikua nga Shevchenko dhe ishte, thotë Dralyuk, “një lloj figure protofeministe [dhe] mund të dallosh nga zgjedhja e pseudonimit se ajo ishte shumë, nëse imazhi i saj ka qenë shpesh në Twitter, sepse gratë ukrainase kanë treguar kaq shumë guxim [kohët e fundit], kështu që ajo është bërë një simbol i atij lloji të rezistencës”.

Megjithatë, as Shevchenko dhe as Ukrainka nuk janë të njohur jashtë Ukrainës. Është zhgënjyese, nëse është e përshtatshme, që disa nga portretizimet e hershme më të njohura të Ukrainës në letërsi janë nga të huajt, veçanërisht ato që përshkruajnë Luftën e Krimesë të viteve 1850. Ky konflikt midis Rusisë dhe një aleance që përfshin Britaninë dhe Francën u përshkrua nga komentuesit si një “fiasko e çuditshme” e karakterizuar nga “kasapi ndërkombëtar famëkeq i paaftë”. Në Angli, poeti laureat Alfred, Lord Tennyson përshkroi një mision vetëvrasës britanik gjatë luftës në poezinë e tij më të famshme, The Charge of the Light Brigade (1854), e cila portretizoi me ironi të hidhur budallallëkun e udhëheqjes së ushtrisë (“Dikush kishte gabuar “) dhe admirim për ushtarët që ndiqnin urdhrat e tyre (“U sulmuan me të shtëna dhe predha/…/ në gojën e ferrit/ hipën të gjashtëqindët”).

Ukraina është një vend me një ndjenjë të lindur përulësie, një sens të shkëlqyer humori dhe një vetëvlerësim shumë të shëndetshëm – Boris Dralyuk

Skicat lexoheshin si trillime, plot jetë dhe vdekje, por për Tolstoin “heroi i historisë sime, të cilin e dua me gjithë zemër dhe shpirt”, ishte “e vërteta”. Atij nuk i interesonte nëse skicat e tij ofendonin dikë – “të gjithë personazhet janë po aq të pafajshëm dhe po aq të ligj” – dhe ata e bënë atë një personazh të famshëm letrar. “Nuk arrita të bëhesha gjeneral në ushtri, – shkruante ai, – por u bëra në letërsi.

Shembujt e Tolstoit dhe Tennyson ilustrojnë imazhin e qëndrueshëm të Ukrainës si një vend jo thjesht i ndarë, por i copëtuar nga konflikti. Ajo që ne tani e quajmë Ukrainë – ajo ka qenë një komb i pavarur për vetëm tre dekada – ishte historikisht një pikë kalimi nga perëndimi në lindje. Në shekullin e 19-të, Ukraina perëndimore ishte pjesë e Perandorisë Austro-Hungareze dhe Lindja sundohej nga Rusia. Në fillim të shekullit të 20-të, ajo u bashkua shkurtimisht si Republika Popullore e Ukrainës, përpara se të ndahej edhe një herë midis Rusisë, Polonisë, Çekosllovakisë dhe Rumanisë, dhe më pas të bëhej pjesë e Bashkimit Sovjetik. Një mënyrë për të parë historinë e tij të stuhishme është se qyteti perëndimor ukrainas i njohur tani si Lviv njihej ndryshe si Lvov, Lwów ose Lemberg, në varësi të asaj se kush ishte në krye në atë kohë.

Një mënyrë tjetër është të dëgjosh shkrimtarin dhe humoristin me origjinë nga Ukraina, Mikhail Bulgakov, i cili dikur reflektoi me hidhërim se në vitet pas vitit 1918, në qytetin e tij të lindjes në Kiev “ka pasur 14 [ndryshime pushteti], 10 prej të cilave i kam përjetuar personalisht”. Kontributi i vetë Bulgakovit në letërsinë e konfliktit ukrainas është vepra e tij e parë e madhe, Garda e Bardhë (1925), e cila zhvillohet gjatë një prej atyre betejave për kontrollin e Kievit dhe ndjek fatkeqësitë e familjes dikur të pasur Turbin. (Libri u përplas me censurën sovjetike për dështimin e tij për të përfshirë një hero komunist.)

Një sasi shkrirjeje kulturash

Por ne i bëjmë një padrejtësi Ukrainës nëse fokusohemi në letërsinë e saj të konfliktit dhe injorojmë cilësitë e tjera të saj. Një nga tiparet e tij më dalluese është se, për shkak të statusit të vendit si një pikë takimi Lindje-Perëndim, ai është një hapësirë shkrirjeje kulturash, veçanërisht në qytetet perëndimore si Lviv dhe Odessa. Shkrimtari hebre i lindur në Ukrainë, Isaac Babel (lindur në 1894) e bëri emrin e tij si një nga figurat kryesore në letërsinë e shekullit të 20-të përmes një prodhimi relativisht të rrallë përpara se të vritej si pjesë e fushatës terroriste të Stalinit në vitin 1940. Babel shkroi se “asnjë hekur nuk mundet me e shpu zemrën me forcën e një [pushte/periudhe] të vendosur pikërisht në vendin e duhur”, dhe megjithëse edhe ai shkroi për luftën – në sekuencën e tij të Kalorësisë së Kuqe – janë tregimet e tij të Odesës që sjellin më bukur karakterin e shkrirjes në Ukrainë.

Dralyuk, i lindur në Odessa, ka përkthyer në anglisht tregimet e Babelit. Historitë e Odessa kanë të bëjnë kryesisht me komunitetin hebre gangster dhe prekin energjinë dhe paparashikueshmërinë e tij në një mënyrë që i bën ata të lexojnë si një Damon Runyon evropian. Një pasazh, ku tregimtari bie në kundërshtim me mbretin e bandës Benya Krik (i cili “e mori emrin sepse kishte pasion dhe pasioni sundon botën”), mund të jetë drejtpërdrejt nga tregimet e Runyon në Broadway:

“Ai vazhdoi të qante dhe të më shkelte me këmbë. Gruaja ime e pa se sa shumë më mërziti kjo dhe filloi të bërtiste. Ajo filloi në katër e gjysmë dhe nuk mbaroi deri në tetë. Dhe si ia dha, oh, si ia dha atij! Duhet ta kishit parë!”

“Po, po, kjo është ajo që unë po imitoja me siguri,” thotë Dralyuk. “Damon Runyon, Ring Lardner dhe autorë hebreje-amerikanë si Bernard Malamud.” Një nga humbjet dytësore që lindin nga pushtimi rus, druhet Dralyuk, është se “gjuha ruse që shihni në tregimet e Babelit, e cila është pjesë e kulturës ukrainase… do të tkurret në mënyrë të pashmangshme, sepse ata që flasin të dyja gjuhët me siguri do të bëjnë përpjekje për të folur. Ukrainishtja dhe jo rusishtja. Dhe kjo përjashton një traditë të tërë të pasur që mund të kishte mbetur e hapur. Më mirë do të doja që Ukraina të lejohej të zhvillohej si një vend shumëgjuhësh, multikulturor, siç ishte për 30 vitet e fundit”.

Në tregimet e Babelit, Odessa paraqitet me dashuri dhe humor. Është, “qytetet më simpatike në Perandorinë Ruse… ku jeta është e lehtë”. Diversiteti i tij tregohet në “vaporët nga Newcastle, Cardiff, Marseille dhe Port Said; ka zezakë, anglezë, francezë dhe amerikanë”. Por në anën tjetër të shoqërisë, “gratë e pluhurosura” të “borgjezisë së trashë dhe qesharake” të qytetit… u nënshtrohen përkëdheljeve pasionante të studentëve me temperament të mjekësisë dhe drejtësisë. Në përgjithësi, Babel shton me humor, “lexuesi do të thotë: “Duket sikur Odessa është një qytet si çdo tjetër, dhe ju, zotëri, jeni thjesht të njëanshëm në ekstrem”.

A vlen kjo “frymë joserioze” edhe për Ukrainën? “Unë mendoj kështu,” thotë Dralyuk. “Është një vend me një ndjenjë të lindur përulësie, një sens të shkëlqyeshëm humori dhe një vetëvlerësim shumë të shëndoshë. Vlerësimi i figurës së margjinalit, dinakëve, mashtruesit, personit që e bën atë me grep ose me mashtrues” – lloji që shohim në tregimet e Babelit – “është i rrënjosur në kulturë. Dhe ajo që e bën të veçantë letërsinë ukrainase është se ajo i trajton ato figura me një nuancë të madhe. Mendoj se është pjesë përbërëse e mentalitetit ukrainas – ka një zemërim ndaj Kuadri ukrainas”.

Një shekull i trazuar

Një pikë e ngjashme është poetja dhe përkthyesja e lindur në Ukrainë, Nina Murray, me të cilën BBC Culture foli gjithashtu për letërsinë e vendit. “Ka një traditë të gjatë humori [në Lviv], sepse ka qenë gjithmonë një qytet i përzier ku klasa të ndryshme njerëzish talleshin me njëri-tjetrin. Por gjithashtu shkrimtari hebre Sholem Aleichem është nga Lviv dhe ai ishte një humorist i shkëlqyer. Jam i njëanshëm sepse edhe unë jam prej andej!”

Edhe shkrimtarët bashkëkohorë ukrainas ndajnë “frymën joserioze”. Dralyuk identifikon romanin e shkrimtarit Andriy Lyubka të vitit 2015, “Carbide” si një shembull në kohë: “Është thjesht e mrekullueshme. Është një nga këto histori banditësh, ku një mësues historie vendos të gërmojë një tunel nën kufirin ukrainas dhe t’i futë vjedhurazi të gjithë 40 milionë ukrainasit në BE.”

Librat ndajnë një temë të humbjes së pariparueshme, si pjesë të humbura të së kaluarës sonë që ne nuk mund t’i dimë më sepse kujtesa e gjallë është zhdukur – Nina Murray.

Çfarë cilësish të tjera shfaq shkrimi bashkëkohor ukrainas dhe çfarë mund të na thotë ai për vendin? Për Murray, disa nga librat që ajo ka përkthyer “ndajnë një temë të humbjes së pariparueshme, si pjesë të humbura të së kaluarës sonë që nuk mund t’i dimë më sepse kujtesa e gjallë është zhdukur”. Kjo mund të mos jetë befasuese duke pasur parasysh humbjet që ka pësuar Ukraina në shekullin e saj të trazuar. Letërsia ukrainase, thotë ajo, mund të eksplorojë “si ndihet të kesh atë vrimë pas teje dhe përpjekjet krijuese për ta mbushur atë”.

Murray vëren se që nga viti 2014, “qeveria ukrainase vuri më shumë burime për përkthimin e literaturës moderne ukrainase jashtë shtetit, kjo është arsyeja pse ne tani po shohim se investimi po shpërblehet”. Për të, një nga zërat kyç është Oksana Zabuzhko, e cila “u bë shumë e famshme në Ukrainë në vitet ’90. Ajo botoi këtë roman të shkurtër të quajtur “Punët në terren në seksin ukrainas” (1996). Dhe ishte romani i parë që ishte nga një grua, për një grua që lundron në psikikën postkoloniale, duke përfshirë marrëdhëniet e saj me burrat ukrainas dhe burra të tjerë. Kështu ajo shkroi për gjëra për të cilat nuk ishte shkruar kurrë më parë”.

Ndoshta më i njohur ndërkombëtarisht nga shkrimtarët bashkëkohorë ukrainas është Andrey Kurkov, romani më i fundit i të cilit Grey Bees (2018) është vendosur në “zonën gri” që u ngrit midis separatistëve rusë dhe trupave ukrainase në juglindje të vendit pas aneksimit të vitit 2014 të Krimesë. Qasja e Kurkovit ndaj konfliktit është indirekte: heroi i tij, bletari Sergej, i është sekuestruar një nga kosheret e tij nga autoritetet ruse dhe kur i kthehet, ajo nuk funksionon më si një shtëpi për bletët e saj. Ndërsa Sergei i butë, naiv udhëton nga Donbasi në Krime, ai ndeshet me njerëz që përfaqësojnë Ukrainën moderne. Ata janë bujarë, të sjellshëm, elastikë: të gjitha cilësitë që i kemi parë me bollëk në krizën aktuale.

BBC Culture i kërkoi Murray dhe Dralyuk të rekomandonin shkrimtarë të tjerë modernë ukrainas, të cilët janë botuar në anglisht, por më pak të njohur se Kurkov. “Ka një libër të shkëlqyer nga një poete e quajtur Iryna Shuvalova”, thotë Murray. “Quhet Lutu te Puset e Boshatisura dhe disa nga poezitë pasqyrojnë procesin e të kuptuarit të pushtimit dhe luftës së 2014”. Dralyuk sugjeron Yuri Andrukhovych, një shkrimtar më i njohur, veprat e të cilit përfshijnë Moskoviadën dhe Dymbëdhjetë qarqet, dhe i cili shkruan “në një lloj rryme surrealiste, shumë humor, shumë satirik, që mund të shpjegojë natyrën e mentalitetit ukrainas dhe historinë e tij”.

Shkrimtari polak Ryszard Kapuściński ishte i pranishëm në pavarësinë e Ukrainës në vitin 1991. Në librin e tij Imperium, ai shkroi se “e ardhmja e Ukrainës do të zhvillohet në dy drejtime: në lidhje me marrëdhëniet e saj me Rusinë dhe në lidhje me marrëdhëniet e saj me Evropën dhe pjesa tjetër e botës”. Të shkruarit nga dhe rreth Ukrainës nuk mund t’i unifikojë këto dy drejtime, por mund të na ndihmojë t’i kuptojmë ato. Dralyuk dhe Murray janë të pasionuar për të ndihmuar joukrainasit që të përdorin literaturën e tij për të kuptuar këtë vend, i cili ka qenë shumë shpesh në lajme për arsyet e gabuara. Një vepër, e përkthyer kohët e fundit në anglisht, për të cilën Dralyuk entuziazmohet është Portrete pa korniza (1999) i Lev Ozerov-it i lindur në Kiev, i cili ofron portrete të shkurtra të gjalla në vargje të 50 figurave kryesore ukrainase dhe ruse, duke përfshirë Isaac Babel, Boris Pasternak dhe Anna Akhmatova.

“Është një libër shumë i rëndësishëm [që] nuk i është kushtuar shumë vëmendje”, thotë Dralyuk. “Por është puna e një njeriu, identiteti i të cilit është përpara dhe në qendër tani në ekranet tona. Ashtu si [Volodymyr] Zelensky, presidenti i Ukrainës, Ozerov ishte një person hebre me origjinë sovjetike në territorin e Ukrainës, i cili ishte po aq besnik ndaj tij. Identiteti ukrainas siç ishte ai me identitetin e tij si shkrimtar rus. Sikur të kishim kohë ta lexonim – kemi shumë gjëra të tjera për të bërë! Mendoj se libri do të na jepte një këndvështrim shumë të vlefshëm se çfarë do të thotë të jesh Ukrainas. Nuk është vetëm të qenit një nacionalist i ashpër ai që mbulohet me flamur,” shton ai. “Është respekt për kulturën jashtëzakonisht të larmishme shumëgjuhëshe të vendit të dytë më të madh në Evropë”. /BBC Culture-gsh.al