NJË HISTORI E PABOTUAR PËR GJ. K. SKËNDERBEUN

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Në Shibenik, në famullinë e Shën Lovrit, në fondin e pasur me dorëshkrime të kësaj famullie, ruhet një dorëshkrim i át Mate Zoriçiqit, me titull: Ogledalo prisvitloga i ponosnoga vojevagna vlastelina Jure Castriochianina, recenoga Scanderbeg /Pasqyrim i të përndritshmit dhe të nderuarit fisnik Gjergj Kastriotit të quajtur Skanderbeg/. Ky dorëshkrim ruhet me signaturën: R. K – 17/I. II.

Përkundër vlerës burimore dhe rëndësisë kohore kur u shkrua, ky dorëshkrim nuk është botuar kurrë deri me sot. E kanë përmendur deri me sot vetëm kalimthi, pa dhënë informacione të sakta, përshkrim të përmbajtjes apo fizik vetëm dy studiues Ivan Kukuljeviq Sakcinski dhe Zeqeria Neziri.

Gjatë qëndrimit tonë në Shibenik, patëm fatin që ta studiojmë në vend origjinalin e këtij dorëshkrimi mjaft voluminoz dhe shumë të vlefshëm: arritëm të bëjmë edhe transkriptimin e tij dhe njëkohësisht të nxjerrim edhe një riprodhim të tërësishëm fotografik dhe një tjetër të skanuar me rezolucion shumë cilësor.

Dorëshkrimi ka 92 fletë, format të madh, (in foglio) me dimensione: 26.3 x 49.5 cm dhe ndahet në dy pjesë. Pjesa e parë përbëhet nga nëntë kapituj; ndërsa pjesë e dytë ka trembëdhjetë kapituj, dhe gjithsej përbëjnë njëzetë e dy kapituj.

Çdo kapitulli i paraprinë një nëntitull i shkurtër, i cili në mënyrë përmbledhëse tregon se për çfarë bëhet fjalë në tekstin në vazhdim! I tërë teksti është i mbushur me data dhe vite të sakta, gjë që e rrit vlerën dhe rëndësinë e dorëshkrimit. Përveç kësaj, emrat e bashkë-luftëtarëve të Skënderbeut dhe të kundërshtarëve të tij janë shënuar me një korrektësi të jashtëzakonshme.

Në disa raste, vërehet një njëanshmëri e lehtë në favor të Venedikut, qëndrim ky të cilin autori e arsyeton me mjeshtëri të veçantë, duke treguar madhështinë, forcën dhe diplomacinë e përkryer që kishte Republika e Shën Markut, në atë kohë. Megjithatë, autori nuk lë pa përmendur as rolin e paçmuar që luan në këtë kohë (mesjetë) Republika e Shën Vlashit – Raguza (Dubrovniku i sotëm) për Gjergj Kastriotin Skënderbeun. Ai rikujton figura dhe autoritete të shquara shqiptare që jetuan e vepruan në Dubrovnik në këtë kohë ose vite më vonë si vëllezërit Gazuli (Gjoni, Pali e Ndreu), pastaj Marin Biçikemin, disa nga pinjollët e Topiasve, Muzakajve etj. Një vëmendje të veçantë i kushton dhënies së titullit të “qytetarisë së nderit” Gj. K. Skënderbeut, por edhe djalit të tij Gjonit, si dhe ndihmës që Republika i ofroi Donikës (bashkëshortes së Skënderbeut) dhe djalit të saj Gjonit pas vdekjes së prijësit shqiptar etj. Shënimet janë të sakta dhe fitohet përshtypja se át Mate Zoriçiqi ka shfrytëzuar burimet arkivore raguzane të kohës.

Dorëshkrimi është shumë i dëmtuar, sidomos faqet e para dhe ato të fundit. Edhe në brendësi, në disa vende lexohet me vështirësi. Lagështira, e në disa vende edhe ngjyra, e kanë gërryer letrën, e cila ishte e cilësisë së dobët. I tërë dorëshkrimi është shkruar në të ashtuquajturën “bobinë letre”. Teksti lexohet lehtë. Ai është i shkruar në gjuhën kroate, në dialektin e ikavicës, nga një dorë e vetme fillim e fund, pa ndërhyrje redakture, që lenë të kuptohet se ishte përgatitur për botim.

Për studimin e tij Át Mate Zoriçiqi ka përdorur burime të shumta, veçanërisht literaturë të botuar, të kohës të cilën ai ka pasur mundësi ta shfrytëzonte duke qenë se jo vetëm udhëtonte shpesh në Venedik, Romë, Milano, Paris, Vjenë, Budapest etj, por edhe sepse një gjë të tillë ia mundësonte edhe qyteti i Shibenikut dhe qytetet e tjera përreth ku kishte biblioteka mjaft të pasura. Sipas informacioneve të tërthorta kemi arritur në përfundim se át Zoriçiqi ka shfrytëzuar edhe burime të dorës së parë, d.m.th. lëndën arkivore të Raguzës (Dubrovnikut të sotëm), Venedikut dhe Romës.

Át Mate Zoriçiqi i shtjellon me kujdes të veçantë të dhënat burimore historike, ngjarjet, personalitetet e kohës, datat dhe informacionet e tjera, duke sjellë mjaft gjëra të reja jo vetëm për kohën kur u shkrua teksti, por edhe për ditët e sotme. Ai i qasej në mënyrë krejt të veçantë figurës së Gj. K. Skënderbeut. Pasi flet për dorëzimin e tij si peng në moshën tetë-vjeçare, përshkruan lidhjet e tij me të atin Gjon Kastriotin, ndërsa kur flet për Gjergj Kastriotin si intelektual át Mate Zoriçiqi në f. 14 të studimit të tij në dorëshkrim shkruan: “Skënderbeu lexonte dhe shkruante arabisht, turqisht, greqisht dhe kroatisht.” Fare qarte e ka shënuar “kroatisht” (Hervatski), që nënkupton se Skënderbeu ka shkruar edhe kroatisht, nëse me këtë át Zoriçiqi nuk ka menduar për sllavishten – çirilicën, sepse mesa duket ai ka pasur në dorë edhe dokumentet origjinale në shkruara në çirilicë nga kancelaria e Gj. K. Skënderbeut, dokumente këto që ruhen edhe sot e kësaj dite në Arkivin Historik të Dubrovnikut (si ilustrim ne po botojmë njërin nga këto dokumente). Në vijim të dorëshkrimin nuk gjejmë shënim tjetër për gjuhët e tjera që fliste ose shkruante Gj. K. Skënderbeu siç ishin gjuhët: shqip, latinisht e italisht.

Tërheq vëmendjen edhe pohimi i át Mate Zoriçiqit se e ëma e Gjergj Kastritotit, Vojsava, ishte nga një derë fisnike e njohur e fisit të shquar të Tribalëve shqiptarë të Pollogut (Maqedoni e sotme). Këtë pohim, át Zoriçiqi nuk e mbështet në ndonjë burim ose literaturë, por sidoqoftë për ne është mjaft interesant qëndrimi i tij. Po ashtu, ndoshta është ndër biografët e parë të Gj. K. Skënderbeut, që pohon se tre vëllezërit e Skënderbeut nuk i mbyti Sulltani, por ata vdiqën nga vdekje natyrale, pra as të helmuar dhe as në robëri, siç jemi mësuar të lexojmë në ditët e sotme.

Dorëshkrimi është i përfunduar më 29 shkurt të vitit 1752. Këtë të dhënë na e ofron vetë autori, në faqen e fundit, /f. 92/. Kjo datë, na bën të pohojmë, se ky është, njëri ndër krijimet më të vjetra, deri sot të njohura, të një autori kroat për Gjergj Kastriotin Skënderbeun. Ky dorëshkrim, është edhe më i vjetër se libri i Andrija Kaçiq-Mioshiqit për Skënderbeun.

Meqenëse as vepra e át Andrija Kaçiq-Mioshiqit, nuk është shumë e njohur për studiuesin dhe lexuesin shqiptar, ngase ajo është përkthyer vetëm fragmentarisht, (siç do shohim më poshtë) po sjellim disa nga të dhënat kryesore edhe për të.

Është e njohur se vepra e botuar e át Andrija Kaçiq-Mioshiqit i takon zhanrit të përmbledhjeve të studimeve, është e punuar nga këngë epike dhe shënime në formë kronikash. Lëndën për këtë vepër át Kaçiq-Mioshiqi filloi ta mblidhte aty nga viti 1730 nga burime të shkruara dhe ato tregimtare gojore popullore, me qëllimin kryesor që të ndihmonte vetëdijesimin etnik dhe politik popullit kroat. Për herë të parë vepra e át Andrija Kaçiq-Mioshiqit “Razgovor ugodni naroda slovinskoga” [Biseda të këndshme të popullit sllav] është botuar në Venedik në vitin 1756 duke u pasuar nga një botim i dytë në vitin 1759, i plotësuar dhe i ripërpunuar. Botimi i dytë deri me sot është botuar më shumë se shtatëdhjetë herë në gjuhë të ndryshme të botës.

Disa nga këngët e át Andrija Kaçiq-Mioshiqit janë botuar të përkthyera edhe në gjuhën shqipe. Për herë të parë këngën e parë për Gjergj Kastriotin Skënderbeun “Skenderbegovi mejdani” [Dyluftimet e Skënderbeut] e ka për kthyer shqip át Pashk Bardhi duk e botuar në gazetën “Shqipëria” të Bukureshtit, në vitin 1897, nr. 18, f. 4. I njëjti përkthyes, boton këngën e parë dhe gjashtë këngë të tjera të përkthyera në shqip në revistën e Faik Konicës “Albania” në vitet 1899 – 1901 dhe pas Luftës së dytë Botërore poeti kosovar Esat Mekuli (Sat Nokshiqi) boton tre këngët e para të përkthyera shqip në revistën e Prishtinës “Jeta e re”, 1967, nr. 6, f. 1181-1196 dhe 1968, nr. 1, f. 21-24.

Nuk është rastësi që për Gjergj Kastriotin Skënderbeun shkruajnë dy françeskanë kroatë, mendimtarë dhe ideatorë të Rilindjes kroate ose të njohur në historiografi si “Hrvastki ilirizam” [Ilirizmi kroat], sepse jo vetëm këta të dy, por edhe kleri tjetër kroat, kishte një bashkëpunim shumë të ngushtë me klerikët shqiptar. Kjo gjë mund të dokumentohet që nga shekulli XIV e këndej, [kur në Dubrovnik, shërbenin 28 priftërinj vetëm nga Drishtiti (shek. XIV)], sepse përveç afërsisë territoriale ekzistonte edhe faktori tjetër ai shkollimit të përbashkëtë të klerikëve të rinj shqiptarë e kroatë dhe studimit të përbashkët tyre në kolegje të ndryshme në Itali, Romë e gjetiu.

Këto lidhje, duhet të shikohen edhe nga aspekti kohor-historik. Nëse kemi parasysh (sipas legjendës) se françeskanët për herë të parë në Shqipëri i gjejmë që në fillim të Urdhërit të tyre, përkatësisht që në kohën e vetë Shën Françeskut, i cili duke u kthyer nga Siria në vitin 1220, ndalet në Lezhë, dhe vë themelet e Urdhërit të tij në Shqipëri, te Kuvendi i Zojës Shën Mëri. Por, nëse nuk duam të bazohemi në legjendën e sipërpërmendur, po në burime dokumentare, atëherë mund të themi që françeskanët e filluan veprimtarinë e tyre në Shqipëri të paktën në fillimin e vitit 1236. Këtë e vërteton bula e papës Gregori IX (1227-1241) e lëshuar më 22 maj 1236 (viti i dhjetë i pontifikatit të tij), në të cilën shkruhet se atje ka “disa rregulltarë të cilët tani vonë kanë shkuar në atë krahinë, me dëshirën e tyre”. Megjithatë, të gjithë studiuesit dhe historianët që merren me historinë e këtij Urdhëri janë të një qëndrimi se, së paku që nga viti 1240 Urdhëri i Françeskanëve ishte aktiv dhe vepronte në territoret shqiptare. Pra, siç vërehet lidhjet e françeskanëve shqiptarë dhe kroatë kanë ekzistuar që nga themelimi i këtij Urdhëri, për të vazhduar deri në ditët e sotme.

Duke e konsideruar si heroin më popullor të popujve të Ballkanit, i cili luftoi jo vetëm për të drejtat dhe lirinë e popullit shqiptar, por edhe të popujve të tjerë të Ballkanit dhe Evropës së krishterë në përgjithësi, pjesa më e madhe e rilindasve kroat, ndër të tjerë edhe: át Mate Zoriçiqi e át Andrija Kaçiq-Mioshiqi, do ta e lartësojnë figurën e Skënderbeut dhe luftën e tij, në veprat e tyre letrare, por edhe në tekste historike, studime të veçanta, artikuj të shumët gazetash, etj, sepse në të, ata shohin rebelimin, qëndresën, luftën e drejtë dhe të pakompromis kundër zgjërimit Osman në Ballkan si mënyrën të vetme të kundërvënjës së këtij pushtuesi, për një bashkim kombëtar, për një qëllim të përbashkët, lirinë dhe ruajtjen e identitetit kombëtar kroat, për të cilin ata luftuan me shekuj të tërë duke e pasqyruar atë në shumicën e veprave të tyre! Mund të pohojmë, se figura e Skënderbeut, ka luajtur një rol shumë pozitiv, në rrjedhat historike romantike, të zgjimit të vetëdijes dhe ndrëgjegjësimit kombëtar të popullit kroat, posaçërisht në kohën e rilindjes kroate, sepse nga kjo kohë pos ribotimit të veprës së Marin Barletit “Histori e Skënderbeut” në latinisht në Zagreb më 1743, kemi edhe botime të shumta krijime origjinale të autorëve të tjerë kroatë.