Bukuri që, edhe pse e ke kaluar nëpër duar, mbetet gjithmonë e virgjër
Cornel Niculae është profesor universitar, filozof, eseist. Pas shkrimit për ”Fjalën e fundit…”, një ndër kronikat më të bukura të shkruara për këtë roman, rikthehet tani me një letër rreth romanit ”Markela”, të sapolexuar. (”Valsi i një dasme fantazmë”, në shqip, Onufri 2019). Ku demostron prirjen për t’i shkuar sa më thellë tekstit, konceptit, mesazhit të tij filozofik. Duke qëmtuar e shpalosur një ide, të cilën pastaj e ndriçon më shumë, e lartëson më tepër. Duke i dhënë një vlerë absolute bukurisë nga këndvështrimi i tij estetik, filozofik. Duke i shtruar idetë si në një basahkë bisedim të ngrohtë, të drejtpërdrejtë, edhe përmes një arti të mrekullueshëm oratorik.
Cornel Niculae: Letër shkrimtarit Thanas Medi
Bukuri që, edhe pse e ke kaluar nëpër duar, mbetet gjithmonë e virgjër
Zoti ThanasMedi, lexova me kënaqësi dhe admirim romanin “Markela” të përkthyer në rumanisht me pasion krijues, mjeshtëri dhe dashuri nga mikja juaj e palëkundur, Oana Glasu.
Unë guxoj t’iu pyes nëse, ndërsa shkruanit librin, ecnit nëpër agorën e lashtë të Athinës ku, siç thuhet, në mbrëmje të shënuara mblidhen shpirtrat e zgjedhur të Platonit, Sokratit, Aristotelit, Sofokliut dhe shumë të tjerëve në banket. Ndoshta Platoni ju tha se çfarë të bëni kur takoni bukurinë ose kur mbani ligjërata letrare për të: ta mendoni me vetëdije se ajo që është këtu në botën tonë është thjesht një kopje joperfekte e bukurisë së botës së ideve të përsosura, ku ato prehen të palëvizshme dhe të ftohta në përjetësi.
Pra, ajo që mishërohet në tokë nuk është bukuria absolute, edhe nëse Markela duket se është ideali i bukurisë. Ju keni dhënë një fytyrë dhe një ngjashmëri me atë të një bote tjetër që mendonit në netët e gjata. Ndoshta është një kujtim, ndoshta është thjesht një krijim letrar. Ne nuk e dimë. Vetëm ju.
E mishëruat idenë, Markelën, e sollët në histori, duke gjetur për të pika referimi thelbësore: kohën dhe hapësirën. Kohën e shekullit të tmerrshëm të njëzetë dhe hapësirën – Shqipërinë. Një hapësirë-kohë e sëmurë nga komunizmi absolut – totalitarizmi ekstrem shqiptar.Në këtë ushtrim letrar, ju vendosni dy fuqi ballë për ballë: atë të së bukurës (që, nëse ekziston, atëherë është në përputhje me të vërtetën dhe të mirën) dhe pushtetin diktatorial që nuk bazohet, nga natyra, te bukuria, e vërteta dhe e mira. Që të gjitha së bashku përbejnë fytyrëne ngrohtë të lirisë. Në këtë hapësirë-kohë, njerëzit kthehen në mënyre orwelliane në hije, numra, mungesa, të cilat çojnë ose në vetëvrasje, ose në burg, ose në vdekje, ose në sendërtim. Gjithçka të jep ndjenjën e çmendinës.
Edhe pse thuhet, zoti Medi, romani juaj është vetëm në dukje një roman dashurie. Është një ligjërate e mrekullueshme për bukurinë dhe metamorfozat e saj. Dashuria është efekt, shkaku kryesor është bukuria. Kjo gjineron, provokon, ngjall dashuri (efekt) e cila nga ana tjetër do të jetë shkaku (në plan të dytë) për të gjithë tektonikën sentimentale në roman.
Keni lejuar, me mjeshtërinë e një shkrimtari të madh, bukuroshen të bëjë atë që di më së miri: të gjenerojë efekte. Të zgjojë pasione, të shkaktojë orgji sentimentale dionisiane plot vuajtje, hijeshi orfeike. E gjithë kjo e nxjerr qenien nga inercia, nga pasiviteti ontologjik, nga ekuilibri mediokër. Lindin tensione, gjendjet janë larg të qenit të ekuilibruara, sidomos tek dy të rinjtë e “prekur” nga dashuria: Leko dhe Andon. Bukuria provokon gravitacion rreth saj, gjithnjë e më shumë lëvizje rrethore rreth Markelës, e cila mbetet e palëkundur deri në fundin e palumtur. Nuk lëkundetsentimentalisht siç do të donin dy kundërshtarët dhe luftëtarët për dashurinë e saj, të cilët jetojnë jo në normalitet, por në iluzion. Në sëmundje. Dhe secili e jeton çmendurinë e vetë deri në fund. Ata nuk mund të përputhen me gruan e tyre të dashur. Çfarë duhet të kishte bërë Markela? Eminesku na thotë, zoti Medi:
“Ti duhet të pushtohesh
Nga ajo hijeshi e shenjtë,
Dhe natën, kandilin t’ia ndezësh
Dashurisë në tokë.” (Pranë plepat pa çift /M. Eminescu)
Prandaj, dashuria përfshin hyrjen e të dy aktorëve në një gjendje të caktuar. Një gjendje që e njohin vetëm ata të kënduar nga Orfeu. Del nga qenia jote dhe bie në tjetrin. Pa kuptim, pa gjykim. Thjesht.
Pra, këtu shihni pasionin që pakkush i reziston në këtë botë. Markela po! Është dhe mbetet një bukuri e ftohtë, e palëvizshme. Ajo dëshiron të jetë e paprekshme. Nuk dorëzohet. Është ideali (çfarë do të thoshte Platoni?) që nuk tregon mëshirë për njerëzit. Por që nuk bën asnjë lëshim për askënd në përgjithësi, përveçse ndonjë rastijashtëzakonisht sipërfaqësor. As diktatura nuk e konfiskon. Ajo shpëton nëpërmjet zhdukjes, si një shuplakë sublime që i jepet së tashmes famëkeqe dhe perverse ideologjikisht. Bukuria nuk mund të qëndrojë mes njerëzve në një botë ekzistencialisht të shëmtuar, groteske.
Ju e dini se grekët e lashtë e quanin pasionin:πάσχειν – të vuash, të prekesh. Afekti qendror i tij është PATHOS, që do të thotë ngjarje, ndjenjë, vuajtje, emocion. Pasioni së bashku me veprimin (ποιεῖν) është funksion i fuqisë. Prandaj, pasioni (dashuria) që ngjall bukuria është një fuqi e jashtëzakonshme, çliruese përmes vuajtjeve të shkaktuara. Është ai katharsisaristotelian. Jo më kot Aristoteli e vendos pasionin mes dhjetë kategorive (Kategoriai) të tij. Që tregohet nga “duke u prerë”, “duke u djegur”. E pra, të dy heronjtë (jo Markela!) janë të tillë, për shkak të pasionit të tyre: të copëtuar, të djegur në shpirt.
Shohim që Markela me bukurinë e saj ngre në sferat sipërore jo vetëm njerëzit, por edhe hapësirën e banuar të Rovinës, lokalitetin ku zhvillohet drama. Krijohet një topos i ri në vend të atij të vjetër dhe… pothuajse i vdekur.Por diktaturat prekin gjithçka, sepse, sipas mënyrës së tyre, diktaturat totalitare janë shoqëri barbare: ato mbijetojnë duke mbledhur informacione për të nënshtruarit e tyre. Kur rreziku shikohet nga ideologët si i afërt, atëherë ajo vepron. Në fund, gjithçka tjetërsohet nën veprimin e partisë dhe sigurimit. Ndoshta bukuria, ndoshta dashuria (e vetmja e plotësuar në iluzionin e saj) duhet të kishte fituar, dhe diktatura dhe fatkeqësia të humbin të paktën një herë. Ju keni vendosur si në tragjeditë e vjetra, që errësira, zhgënjimi, të vendoset kudo dhe mbi gjithçka. Tek ju, lotët janë më të besueshme se buzëqeshjet. Lotët sjellin Katharsis. Buzëqeshja, vetëm gëzim. Duket se ne, njerëzit, së pari, mund të shpëtojmë përmes vuajtjes. Dështimi si shpengim. Iluzioni si mallkim. Kthjelltësia si cektësi.
Si përfundim, unë e vlerësoj shumë veprën tuaj letrare. Është një sukses. Ne, zoti Medi, imagjinoj se shtrëngojmë dorën njeri-tjetri me fjalët tona dhe heqim kapelën në heshtje, kur na dhemb shpirti, si tani, dhe nuk mund të flasim më.
P.S. Në botën totalitare, ideologjia është më e fortë se njeriu, i cili në fund të fundit as që ekziston. Prandaj, bukuria dhe ndërlidhja e saj – dashuria – janë të pamundura. Gjithçka ka të bëjë me fiziologjinë. Me shtazërinë. Me frikën. Me pamundësinë për të qenë. Për të lindur. Nëpërmjet dashurisë. Kështu dëshiron partia…
Ju përshëndes zoti Medi dhe sugjeroj të takohemi në fjalët e ardhme nëse do të kemi fatin t’i lindim ato!